معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی علوم اجتماعی محاسباتی: بررسی نظریات جامعه‌شناختی

محمد اسکندری نسب، معین کاظمی.

روش‌شناسی علوم اجتماعی محاسباتی از حیث معرفت‌شناسانه عمدتا در زمره پارادیم پوزیتویسم و تجربه‌گرایانه قرار دارد که بر مبنای سنجش و محاسبات رایانشی به دنبال اندازه‌گیری، مشاهده، مدل‌سازی، شبیه‌سازی، کشف و تحلیل قواعد اجتماعی است.

همچنین از حیث هستی‌شناسانه بر مبنای واقع‌گرایی اجتماعی و ادراک پیچیدگی اجتماعی استوار است که به دنبال شناسایی و فهم روابط و پدیده‌های اجتماعی است.

همچنین همچون سایر روش‌های رایج در علوم اجتماعی، علوم اجتماعی محاسباتی با ترکیب روش‌های محاسباتی، کیفی، کمی و داده‌محور به تحلیل پدیده‌های اجتماعی می‌پردازد که از لحاظ معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی ارتباط و تشابهاتی با برخی نظریه‌پردازان برجسته علوم اجتماعی از جمله پدران بنیان‌گذار همچون امیل دورکیم و دیگران دارد.

به طور کلی، می‌توان این ارتباطات را به صورت زیر بیان کرد:

- بررسی پدیده‌های اجتماعی به عنوان اشیاء مستقل:

دورکیم (1982) در کتاب «قواعد روش جامعه‌شناختی» بر این باور بود که پدیده‌های اجتماعی باید به عنوان اشیاء مستقل از افراد مطالعه شوند. علوم اجتماعی محاسباتی نیز به بررسی داده‌ها به عنوان اشیاء مستقل و بیرونی می‌پردازد و از داده‌های بزرگ برای تحلیل پدیده‌های اجتماعی استفاده می‌کند.

- استفاده از روش‌های تجربی و آماری:

دورکیم (2005) در کتاب «خودکشی» تاکید داشت که جامعه‌شناسان باید از داده‌های تجربی و آماری برای تحلیل پدیده‌های اجتماعی استفاده کنند. علوم اجتماعی محاسباتی نیز به شدت بر روش‌های علمی و تجربی تکیه دارد و از الگوریتم‌ها و مدل‌های ریاضی برای تحلیل داده‌ها بهره می‌برد.

- تمرکز بر کل جامعه به جای فرد:

دورکیم (2008) در کتاب «صور بنیانی حیات دینی» معتقد بود که جامعه‌شناسان باید به جای تمرکز بر رفتارهای فردی، به بررسی الگوها و ساختارهای کلی جامعه بپردازند. علوم اجتماعی محاسباتی نیز به بررسی الگوها و ساختارهای کلی در داده‌های اجتماعی می‌پردازد و سعی می‌کند تا قوانین و الگوهای کلی را از داده‌ها استخراج کند.

- رویکرد تفهمی (Verstehen)

ماکس وبر (2019)در کتاب «اقتصاد و جامعه» بر اهمیت فهم کنش‌های اجتماعی از منظر افراد تأکید داشت. علوم اجتماعی محاسباتی با تحلیل داده‌های بزرگ و استخراج الگوهای رفتاری، به درک عمیق‌تری از انگیزه‌ها و معانی کنش‌های اجتماعی کمک می‌کند.

- تئوری سیستم‌ها نیکلاس لومان (Niklas Luhmann):

لومان (1995) در کتاب «سیستم‌های اجتماعی» با تحلیل داده‌های پیچیده و سیستم‌های بزرگ اجتماعی، به فهم بهتر ارتباطات و تعاملات بین اجزای مختلف یک سیستم اجتماعی کمک می‌کند که CSSبا تئوری سیستم‌های او همخوانی دارد.

- تئوری جامعه شبکه‌ای مانوئل کاستلز (Manuel Castells):

کاستلز (1996) در کتاب «عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ: ظهور جامعه شبکه‌ای» به بررسی جامعه شبکه‌ای و تأثیر فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بر ساختارهای اجتماعی می‌پردازد. علوم اجتماعی محاسباتی با تحلیل داده‌های شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و دیگر منابع دیجیتال، به درک عمیق‌تر از جامعه شبکه‌ای و تأثیرات آن کمک می‌کند.

- روش‌شناسی قوم‌نگارانه (Ethnomethodology) هارولد گارفینکل (Harold Garfinkel):

گارفینکل (1984) در کتاب «مطالعاتی در روش‌شناسی قوم‌نگارانه» به بررسی شیوه‌های روزمره فهم و تعامل افراد در جامعه، از طریق عدم مداخله (مشاهده غیرمشارکتی) می‌پردازد. به همین صورت علوم اجتماعی محاسباتی با تحلیل داده‌های بزرگ از رفتارهای روزمره افراد، الگوهای تعاملات اجتماعی و فهم متقابل را شناسایی می‌کند.

- مدل‌های تصمیم‌گیری و ساختارهای کنش

جیمز کلمن (James Coleman ) (1998) در کتاب "بنیادهای نظریه اجتماعی" به مدل‌سازی تصمیم‌گیری‌های فردی و تأثیر آنها بر ساختارهای اجتماعی علاقه‌مند بود. علوم اجتماعی محاسباتی با استفاده از مدل‌های ریاضی و شبیه‌سازی‌های محاسباتی، رفتارهای فردی در ساختارهای اجتماعی و تأثیر آن‌ها بر جامعه را مدل‌سازی و تحلیل می‌کند.

منابع:

- دورکیم، امیل (1388). قواعد روش جامعه‌شناستی. ترجمه علیمحمد کاردان. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

دورکیم، امیل. (1393). خودکشی. ترجمه: نادر سالارزاده امیری، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

- دورکیم، امیل. (1383). صور ابتدایی بنیانی دینی. ترجمه باقر پرهام. تهران: نشر مرکز.

- وبر، ماکس. (1395). اقتصاد و جامعه. ترجمه مهرداد ترابی‌نژاد، عباس منوچهری، مصطفی عمادزاده. تهران: انتشارات سمت.

- کاستلز، مانوئل. (1389). عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ: ظهور جامعه شبکه‌ای. ترجمه احد علیقلیان، افشین خاکباز. تهران: نشر طرح نو.

- کلمن، ج. (1386). بنیادهای نظریه اجتماعی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نشر نی.

Luhmann, N. (1995). Social Systems. Stanford: Stanford University Press

Garfinkel, H. (1967). Studies in Ethnomethodology. New Jersey:Prentice Hall