خلاصه فصل دوم - تکنولوژی و جامعه

پروفسور حمید مولانا

• o سال چاپ: 1391

o ناشران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی

خلاصه فصل دوم - تکنولوژی و جامعه

در غرب سرمایه داری و حتی سوسیالیست بحران حساسی در ارتباطات و فرهنگ برای دستیابی به یک شکل و الگوی جدید به وجود آمده است. آنچه باعث تشدید این بحران می شود، یورش سیستم های تکنولوژیکی و اطلاعاتی دیجیتالی دایم در حال تحول است که هم باعث تشدید خواست ها و نیازهای بشری و هم سرکوب آنها می شود.

حریم خصوصی اطلاعات و حاکمیت اطلاعات

بعد از گذشت بیش از یک قرن از فناوری های سنتی دوربرد مانند تلفن، رادیو، تلگراف و ...، فناوری های جدید مانند ماهواره ها، رایانه ها، ویدئو، تلویزیون های مدرن و ... موضوعاتی مانند حریم خصوصی اطلاعات، حقوق اموال معنوی و حاکمیت ملی در مواجهه با جریان برون مرزی داده ها، دورکاری ماهواره ای و قابلیت های پخش مستقیم ماهواره ای ابعاد تازه ای به خود گرفته است.

ظهور فناوری های نوین مفهوم رسانه های جمعی را محدود کرد و به فناوری اطلاعات (انفورماتیک تلفیق تکنولوژی های رایانه ای و ارتباطات دوربرد) در حوزه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هویت داد.

این تغییرات نیاز به سیاست گذاری جامع در این حوزه را به وجود آورد، حوزه هایی مانند پهن باند، فیبرنوری، دسترسی همگانی، مالکیت، کنترل و توزیع

خط مشی انفورماتیکی ملی پیشنهاد شده از سوی IBI حاوی اصول پیشنهادی بسیار شبیه بحث های نظم نوین جهانی اطلاعات وارتباطات و همین طور گزارش مک براید است. موضوعاتی مانند نصب مقامات ویژه انفورماتیک، ایجاد آژانس هایی برای هماهنگ سازی فعالیت ها، برنامه های آموزشی و تعلیمی برای نیروی کار، همکاری و تعامل منطقه ای و بین المللی، توسعه خط مشی هایی برای استفاده بهینه از کامپیوتر و سیتم ها و سرویس های ارتباطات راه دور

کاربردهای تکنولوژی

توسعه سیاست های مربوط به حریم خصوصی اطلاعات و حاکمیت ملی در عرصه های تکنولوژیکی جدیدی مانند جریان فرامرزی داده ها، دورکاوری ماهواره ای و ماهواره های پخش مستقیم مورد سنجش قرار گرفته است.

· جریان فرامرزی دادها:

نقش فزاینده انتقال داده در صنایع اطلاعاتی مانند بانکداری فرملی، بیمه، خطوط هوایی، شرکت های چندملیتی و آژانس های خبری بین المللی مدیون تلفیق تکنولوژی های کامپیوتری و ارتباطات راه دور به شکل جریان فرامرزی داده ها است.

عاملان عمده در جریان فرامرزی داده ها عبارتند از:

- دولت – ملتها

- سازمانهای دولتی و غیر دولتی

- واحدهای گرداننده اطلاعات خصوصی

- مراکز پردازش داده ها

- شرکت های چندملیتی و موسسات فراملی

تعارض منافع در سود و هزینه، توسعه یا محدودسازی اطلاعات، از مسائل مهم این عرصه است.

موضوعاتی که حوزه حریم خصوصی اطلاعات شخصی نیازمند برنامه ریزی هستند:

- رعایت موازین حقوقی

- هدایت جریان

- آزاد بودن

- افشاء بی طرفی

- مسئولیت

موضوعات قابل بحث:

- ارسال داده ها از سوی کشورهای فقیر کامپیوتری به کشور ها برای پردازش

- استفاده از نیروی کار ارزان پردازش اطلاعات در کشورهای فقیر

- پردازش و ذخیره سازی داده های حیاتی در سایر کشورها

- تغییر مفهوم حاکمیت جغرافیایی به حاکمیت اطلاعات

· دورکاوی ماهواره ها:

یکی از موضوعات فوق العاده حساس در بحث تکنولوژی اطلاعات، ارتباط میان دورکاوی ماهواره ای و امنیت ملی و حاکمیت ملی است.

اصلاح دورکاوی، علاوه بر عملیات عادی عکسبرداری هوایی شامل عملیات پیچیده شناسایی ماهواره ای نیز می شود. جمع آوری اطلاعات در خصوص منابع طبیعی، کیفیت آب، پیش بینی محصولات کشاورزی و ..

دورکاوی می تواند اطلاعات استراتژیک نظامی در خصوص جابجایی نیروها و محل انبار تسلیحات فراهم کند.

موضع آمریکا در خصوص فضا سیاست آسمان های باز و انتشار آزاد اطلاعات است.

بسیاری از کشورهای دنیا در دوگانه استفاده از مزایای دورکاوی و موضوع امنیت ملی خود هستند.

· ماهواره های پخش مستقیم:

پخش مستقیم ماهواره بدون استفاده از ایستگاه های زمینی یکی دیگر از چالش های مدیریت اختفای اطلاعات و حاکمیت ملی است.

مقوله تبلیغات، سلطه تجاری و تهاجم فرهنگی ازمقولاتی است که تحت تاثیر پخش مستقیم ماهواره ای قرار می گیرند.

موضوعات قابل بحث در خصوص پخش ماهواره ای عبارتند از :

- محدودیت در فضای فاصل مداری

- ظرفیت پهنای باند

- سرایت، به معنی ارسال علائم و پیام ها از یک کشور به کشور دیگر

- ظهور آثار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ناشی از دریافت پیام از سایر کشور ها در کشورهای دیگر ناشی از سرایت عامدانه و نقض حاکمیت ملی کشورها

- تاکید کشورها بر اصالت فرهنگ و هویت ملی در مقابل پخش ماهواره

تکنولوژی در مقابل سنت در جوامع سنتی

بعد از جنگ جهانی دوم ملی گرایی، نهضت های ضد امپریالیستی و انقلاب در بسیاری از نقاط دنیا رشد کرد

قدرت های بزرگ در مقابل متاثر گسترش جهانی ارتباطات و کوتاه شدن فاصله و امکان بسیج سریع نیروها به جای سلطه سرزمینی به ایجاد، بازگردانی و حفظ حکومت های قابل اعتماد و سازگار با منافع خودشان روی آوردند.

تکامل تکنولوژی های ارتباطی، مورد: جامعه اسلامی

جامعه اسلامی به دلیل حضور جهانی قوی خود و در عین حال مقاومت یا عدم تسلیم و ناگشودگی در مقابل تکنولوژی های اطلاعاتی مدرن، آزمایشگاه خوبی برای سنجش رابطه میان تکنولوژی و جامعه است.

جامعه اسلامی در توسعه سه رکن اصلی ارتباطات انسانی نقش موثری داشته است:

- سطح بالای ارتباط و فرهنگ شفاهی

- حجم بی سابقه کتب و دست نوشته ها

- اولین کوشش برای قرار دادن فرهنگ شفاهی و کتبی در یک چارچوب هنرمندانه متحدالشکل

· فرهنگ شفاهی و ارتباطات:

هنر ارتباطات و فرهنگ شفاهی در جوامع اسلامی به بهترین سیمای خود را حفظ قرآن و احادیث پیامبر و اهل بیت علیهم السلام نشان داده است.

حفظ قرآن نمونه ای است از پیوند گسس ناپذیر اسلوب شفاهی و کتبی ارتباطات

قرآن و سنت منابع اصلی تشریح و استنباط اعمال و احکام هستند. سنت در اصل به معنی گفته ها، خبر و یاروایتی است که از پیامبر اسلام و اهل بیت علیهم السلام در جریان یک سلسله لاینقطع از اشخاص قابل اعتماد در جریان نقل شفاهی و کتبی رسیده باشد (علم الحدیث).

· فرهنگ چاپ:

اختراع ماشین چاپ بر خلاف کشورهای غربی در جوامع منجر به جهش کمی شگفت آور در تولید اطلاعات انسانی نشد چراکه ممالک اسلامی توسعه دو وجهی ارتباطات شفاهی و کتبی رشدی پایدار داشت که ویژگی آن در جهش های کیفی بود نه کمی.

دنیای اسلام به دلیل ناکامی در اخذ ابزارهای جدید تکنولوژیک نتوانست سرعت اولیه انتشار دانش و اطلاعات را حفظ کند و صدها سال به تاخیر افتاد.

به دلیل رویکرد تجاری نسبت به اطلاعات و اولویت مکتوب و فروش آن به صورت کالا اسلوب شفاهی ارتباط مطرود واقع شد.

· فرهنگ الکترونیک:

ویژگی اصلی انقلاب به اصطلاح اطلاعاتی یا فراصنعتی، توانایی تولید و توزیع داده ها و نه ضرورتا اطلاعات و دانش به مقیاسی وسیع در جوامع مدرن است.

کاپیتالیسم و سوسیالیسم هر دو خالق انبوهی از تولیدکنندگان اطلاعات و دانش بوده اند و مابق جمعیت عمدتا مصرف کننده و کارگر صنعت پردازش اطلاعات بسته بندی شده بودند. این امر ماهیت دولت را دچار تغییر کرده و باعث ایجاد طبقه جدیدی به نام روشنفرکران داده گرا و جمعیتی اطلاعاتی با سلسله مراتب نخبگان مخصوص به خود گردیده است. این طبقه باعث دگرگونی ماهیت سنتی جامعه مدنی و ایجاد جامعه اطلاعات محور در غرب شده است.

در غرب ، فرهنگ چاپ و الکترونیک به تجمیع قدرت در دست عده ای محدود و تمرکزگرایی دستگاه های دولتی کمک کرد ولی اسلوب شفاهی ارتباط در جوامع اسلامی باعث تمرکززدایی و سرشکن شدن قدرت گردیده است و کفه قدرت را به نفع آنهایی کرده در سنت شفاهی جای دارند.

تجدید حیات اسلام و نهضت های سیاسی و انقلابی در کشورهای اسلامی به رهبری مراجع سنتی نظیر علما، تنها یک نمونه از کارایی بالقوه فرهنگ شفاهی و مقابله آن با مدرنیسم حاکم بر فرهنگ های الکترونیکی است.

ارتباطات و سنت؛ مورد: ایران

بررسی اجمالی انقلاب سال 1979 ایران، تفاوت تصورات موجود از ناسیونالیسم و دولت را روشن تر می کند و اهمیت ارزیابی سیستم جامع ارتباطات در فرهنگ های دیگر را آشکارتر می سازد.

محدود کردن تحلیل تکنولوزی و ارتباطت جمعی به شیوه های معمول تحلیل رسانه ای در غرب، باعث نادیده گرفتن مجاری سازمانی و گروهی سنتی خاص فرهنگ یک منطقه می شود که پیام های رسانه های جمعی مدرن از صافی آنها می گذرد.

به عنوان نمونه اسلام صرفا یک دین نیست، بلکه نگرشی است جامع با ایدئولوژی و اقتصاد سیاسی خاص خود.

انقلاب ایران به کلی و بحران ایلات متحده با ایران به نحو اخص، دربرگیرنده این نوع دوم اختلاف هاست که استفاده از ارتباطات به عنوان یک عنصر جدید در آن، خصوصیت نبردهای آینده را از پیش نشان می دهد.

اشکال متنوع پیوند میان ارتباطات، تکنولوژی و تحول سیاسی، اهمیت بین المللی انقلاب ایران را آشکار می کند.

رسانه های به اصطلاح کوچک مانند نوارکاست، زیراکس، ضبط صوت و تلفن در انقلاب ایران موثر بودند.

انقلاب ایران همانند بسیاری از قیام های منطقه ای قومی و مذهبی امروزی از داخل شروع شد، عواملی مانند شرایط سیاسی، اقتصادی، علایق و مطامع خارجی در اقتصاد نفت و به چالش کشیده شدن ساختار اجتماعی سنتی در ایجاد انگیزه موثر بوده اند.

این عوامل به چیزی دامن زد که به درستی می توان آن را اختلاف میان فرهنگ رسمی دولت و نخبگان حاکم که نماینده و اشاعه دهنده نفوذ غرب بودند و فرهنگ سنتی توده ها که ریشه در سنت های مذهبی و ملی ایران داشت توصیف کرد.

درآمد سرسام آور حاصل از فروش نفت ایران را به یک جامعه ثروتمند اما نه کامیار بدل ساخته بود و تضاد بین حاکمان و محکومان را تشدید می کرد و این از انگیزه های پشت پرده انقلاب بود.

از منظر ارتباطات کلان، موضوع عدم توازن ارتباطات جهانی در انقلاب ایران کاملا نمود داشت.

o توجه رسانه های جمعی جهانی و به ویژه آمریکایی به افراط کاری های انقلابی معطوف بود و کم تر به تطلمات مشروع ایرانیان توجه می شد

o به دیدگاه ایرانیان در خصوص عدالت وتصورات شان از جامعه توجه نمی شد

o رشد بر اساس نهادهای آمریکایی یا اروپایی ارزیابی می شد

o روزنامه نگاران غربی با وجود شواهد انقلاب ایران را کمونیستی خارجی می دانستند

o روزنامه های آمریکایی مردم ایران را تهدیدی شیطانی و غیر انسانی تلقی می کردند.

· مجاری سنتی ارتباط در ایران:

به دلیل کنترل کامل رسانه های جمعی متعارف به وسیله رژیم شاه انقلابیون و مردم عموما به رسانه های سنتی متکی بودند. این رسانه های عبارت بودند از :

o بازار : بازار به عنوان رکن اقتصادی جامعه و محل تردد بخش زیادی از مردم

o مسجد: مسجد محل حضور روزانه مردم، صحبت کردن، تبادل اطلاعات و دریافت اطلاعات از روحانیون

o حوزه های علمیه: حوزه های علمیه و اعزام مبلغ به سراسر کشور

o هیات: هیات های هفتگی و هیات های دارای برنامه های منظم

o تکیه یا حسینیه: تکیه های امام حسین علیه السلام در محرم و صفر

o دوره: دوره همی های خانوادگی و دوستانه

· نقش تکنولوژی رسانه ای در جامعه سکولار

به دلیل منع 25 ساله فعالیت احزاب سیاسی در ایران احزاب از انسجام و به هم پیوستگی مشهود برخوردار نبودند.

رسانه های پیشرفته به شکلی متناقض گونه و ناخواسته به حرکت های انقلابی کمک کردند:

o وارد شدن مستقیم شاه به عرصه سیاست با ورود تلویزیون به ایران در سال 1958 همزمان بود.

o پیش از آن شاه تصویری از خود به عنوان شاهنشاه، سایه خدا و آریامهر ساخته بود.

o شاه با حضور مداوم در تلویزیون چهره رازگونه خود را تخریب کرد و از سوی 35 میلیون مردم مستقیم قضلوت می شد.

ارتباطات راه دور و رژیم نوظهور بین المللی

پیشرفت های تکنولوژیکی در ارتباطات دوربرد جریان اطلاعات و کالاها و خدمات اطلاعاتی را فوق العاده افزایش داده است. آنچه اکنون در حال وقوع است پیوند خوردن بخش های ملی و بین المللی ارتباطات دور است.

حفظ جدایی بخش های بین المللی و داخلی دشوار و حتی غیر ممکن شده است.

محیط بین المللی دیگر مانند سابق مبتنی به مذاکرات بین الدولی نیست بلکه بازیگران فراملی نقش ایفا می کنند.

ترتیبات سنتی در خدمات و ارتباطات راه دور با همگرایی ارائه دهندگان خدمات ارتباطی و بین کشوری متزلزل شده است.

اقتصاد اطلاعات

تغییرات حوزه ارتباطات و اطلاعات به ظهور اقتصاد اطلاعات منجر شده است.

صنایع ارتباطات دوربرد و صنایع اطلاعات مربوطه از مهمترین بخش های اقتصاد امروز دنیا است.

اهمیت اقتصاد اطلاعات صرفا در دستاوردهای اقتصادی و کمی آن نیست بلکه خصوصیات فنی ارتباطات راه دور، توسعه و تکثیر سریع آن تاثیرات مهمی بر سایر بخش های اقتصادی مانند بانکداری، بیمه، خرده فروشی، حمل و نقل و ... گذاشته است.

نظم نوین اطلاعاتی در جهان تاثیرات زیادی بر سیاست ها و قوانین کشورها مختلف دنیا گذاشته است.

شرکت های چند ملیتی و غول های فناوری به تدریج شرکت های دارای فناوری قدیمی تر را کنار می گذارند و صنایع قدیمی مجبور خواهند شد برای حفظ خود از تکنولوژی های جدید ارتباطی استفاده کنند.

دنیای اطلاعات و ارتباطات تغییرات بسیاری داشته است، این ئنیا دو ویژگی دارد

o رقابت بین اروپا، آمریکا و ژاپن مشهود است.

o توافقات تکنولوژیکی و مالی که زمینه تحقق نطم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات را به محوریت قدرت های غربی فراهم کرده است

تکنولوژی، خط مشی و برنامه ریزی

ارتباطات عنصر اصلی و حیاتی برای حفظ زندگی اجتماعی است و استفاده از فرصت ها برای استفاده از تکنولوژی پیشرفته هم در پیشبرد روند توسعه و هم تخفیف مشکلات بسیار دارای اهمیت است.

برخی استراتژی ها برای درک ارتباط تکنولوژی و توسعه از اهمیت خاصی برخوردار است مانند:

o برنامه زیری درازمدت با هدف توزیع عادلانه قدرت ارتباطاتی در آینده.

o برنامه ریزی جامع ضمن بررسی کلیه جنبه های یک سیستم ارتباطی در چارچوب اجتماعی- سیاسی جامعه

o انتقال و ارزیابی تکنولوژی، به ویژه نو آوری

o کنترل مقرراتو پیامدهای حقوقی و نهادی آنها

o اقتصاد ارتباطات با تعیین کمک بخش اطلاعاتی اقتصاد به کل رشد اقتصادی

برنامه های توسعه ای به کارگیرنده ارتباطات، در دوسطح به هم مرتبط اجرا می شوند:

o برنامه های کلان که در سطح ملی اجرا می شوند

o پروژه های خرد

بررسی برنامه های توسعه ای که انواع خاصی از رسانه ها را به کار می گیرند، روش سودمندی برای جمع آوری اطلاعات مهم کاربردی بز برنامه های قبلی است. این رسانه عبارتند از :

o ژورنالیسم و رسانه های چاپی

o تکنولوژی تلفنی و تکنولوژی مربوطه

o تکنولوژی سمعی- بصری متحرک

o رسانه های سنتی یا عامیانه

o رادیو، تلویزیون و ماهواره

o تلویزیون

o تلویزیون در جوامع سنتی

o ماهواره ها و گفتگوی راه دور

تکنولوژی و انقلاب مستمر ارتباطات

ارتباطات بین المللی امروزه اصطلاحی است که باید به توصیف یک زمینه پیچیده پزوهش و تحقیق که در برگیرنده انتقال ارزش ها، طرز تلقی ها و تکنولوژیها، همین طور مطالعه ساختار نهادهای مامور اشاعه یا منع پیام ها میان ملل و فرهنگ های مختلف است بپردازد.

ارتباطات دیگر تنها در سطوح میان فردی، محلی و ملی عمل نمی کند و به شکل اجتناب ناپذیری ارتباطات از مرزهای ملی در می گذرد و فعالیت کشورهای دیگر را تحت پوشش قرار می دهد.

ارتباطات محیط نمادین بین المللی و جهانی فراهم ساخته که رفتار سیاسی و اقتصادی بین المللی باید در چارچوب آن روی دهد و هدایت شود.