سیر تاریخی نظریه های علوم ارتباطات

پیشامدرن / کلاسیک

• Aristotle — مدل بلاغت و سه‌گانه (حدود ۳۵۰ ق.م.) این مدل نخستین رویکرد سیستماتیک به ارتباطات متقاعدکننده است، با تمرکز بر گوینده (ethos: اعتبار)، پیام (logos: منطق) و مخاطب (pathos: احساسات). در آزمون‌ها، اغلب به‌عنوان پایهٔ تحلیل پیام و رتوریک پرسیده می‌شود؛ مثلاً تفاوت ethos با pathos چیست؟ کاربرد: در سخنرانی‌های سیاسی و تبلیغاتی برای تأثیرگذاری بر مخاطب.

اوایل قرن ۲۰ / بنیان‌های نظری مدرن

• مدل‌های خطی اولیه (اوایل سدهٔ ۲۰) این مدل‌ها ارتباطات را به‌صورت یک‌جهتی و ساده (فرستنده → پیام → گیرنده) می‌بینند، بدون بازخورد، و الهام‌گرفته از فناوری‌های تلگراف و رادیو. در کنکورها، با مدل‌های مهندسی‌شده مقایسه می‌شود؛ نکته کلیدی: محدودیت در نادیده‌گرفتن نقش مخاطب فعال. کاربرد: تحلیل اولیهٔ رسانه‌های جمعی مانند روزنامه‌ها.

دههٔ ۱۹۲۰ — ۱۹۳۰ (نظریه‌های انتقادی اولیه)

• Frankfurt School / نظریهٔ انتقادی (Adorno, Horkheimer, Marcuse) رسانه‌ها را ابزار ایدئولوژیک طبقهٔ حاکم برای کنترل فرهنگی و تولید "صنعت فرهنگ" می‌دانند، که خلاقیت را به کالایی توده‌ای تبدیل می‌کند. در آزمون‌ها، با هژمونی گرامشی مقایسه می‌شود؛ نکته: انتقاد از رسانه‌های سرمایه‌داری برای ایجاد "آگاهی کاذب". کاربرد: تحلیل برنامه‌های تلویزیونی و تبلیغات مصرفی.

• Antonio Gramsci — Hegemony (هژمونی) رسانه‌ها در بازتولید هژمونی فرهنگی نقش دارند، جایی که طبقهٔ حاکم ایدئولوژی خود را از طریق رضایت توده‌ها تحمیل می‌کند، نه فقط زور. کنکوری: تفاوت هژمونی با سلطهٔ مستقیم؛ اغلب با مطالعات فرهنگی هال مرتبط است. کاربرد: بررسی چگونگی شکل‌گیری افکار عمومی توسط رسانه‌های خبری.

دههٔ ۱۹۴۰ — ۱۹۵۰ (پایه‌گذاری مدل‌های کلاسیک و مهندسی‌شده)

• Harold Lasswell (1948) — مدل "Who says what..." ارتباطات را به‌عنوان "چه کسی چه می‌گوید، از چه کانالی، به چه کسی، با چه اثری" تحلیل می‌کند، با تمرکز بر اثر پیام و تحلیل محتوا. در تست‌ها، به‌عنوان مدل خطی اولیه پرسیده می‌شود؛ نکته: مفید برای مطالعهٔ پروپاگاندا. کاربرد: ارزیابی کمپین‌های انتخاباتی و تبلیغات.

• Claude Shannon & Warren Weaver (1948/49) — مدل انتقال اطلاعات مدل ریاضیاتی با عناصر منبع → فرستنده → کانال → گیرنده → مقصد، و معرفی "نویز" به‌عنوان اختلال. کنکوری: تفاوت با مدل‌های تعاملی؛ نویز می‌تواند فیزیکی یا معنایی باشد. کاربرد: پایهٔ فناوری‌های ارتباطی مانند تلفن و اینترنت.

• Paul Lazarsfeld & Katz — Two-Step Flow (دههٔ ۱۹۴۰) پیام از رسانه به رهبران افکار (opinion leaders) و سپس به توده‌ها منتقل می‌شود، نه مستقیم. در آزمون‌ها، با مدل مستقیم مقایسه می‌شود؛ نکته: نقش intermediators در کاهش تأثیر مستقیم رسانه. کاربرد: تحلیل شبکه‌های اجتماعی و بازاریابی.

• Wilbur Schramm (1954) — مدل تعاملی بر رمزگذاری/رمزگشایی و اشتراک معنا تأکید دارد، با معرفی بازخورد برای تعامل دوجهتی. تست: اولین مدل تعاملی پس از خطی‌ها؛ میدان تجربه مشترک کلیدی است. کاربرد: مطالعهٔ ارتباطات میان‌فردی و رسانه‌ای.

• Westley & MacLean (1957) — مدل روزنامه‌نگاری ارتباطات را به‌صورت چرخه‌ای با تمرکز بر نقش دروازه‌بانان (gatekeepers) در انتخاب اخبار می‌بیند. کنکوری: گسترش مدل Lasswell با بازخورد محیطی. کاربرد: تحلیل فرآیند تولید خبر در رسانه‌ها.

دههٔ ۱۹۶۰ — توسعهٔ مفاهیم رسانه‌ای و نمادگرایی

• David Berlo (1960) — مدل SMCR منبع (Source)، پیام (Message)، کانال (Channel)، گیرنده (Receiver) را با عوامل مانند مهارت‌ها و نگرش‌ها تحلیل می‌کند. در آزمون‌ها، به‌عنوان مدل خطی اما پیشرفته پرسیده می‌شود؛ نکته: تمرکز بر عوامل انسانی. کاربرد: آموزش ارتباطات مؤثر.

• Marshall McLuhan (1960s) — "رسانه خود پیام است" رسانه‌ها محیطی (media ecology) ایجاد می‌کنند که ادراک ما را تغییر می‌دهند، نه فقط محتوا. کنکوری: تمایز رسانه‌های گرم (تلویزیون) و سرد (کتاب)؛ تأثیر بر فرهنگ. کاربرد: تحلیل تأثیر اینترنت بر جامعه.

• Everett Rogers — Diffusion of Innovations (1962) چگونگی انتشار نوآوری‌ها از طریق شبکه‌ها و دسته‌بندی adopterها (نوآوران، پذیرندگان اولیه و غیره). تست: منحنی S-shaped انتشار؛ عوامل سرعت انتشار. کاربرد: بازاریابی محصولات جدید و تغییرات اجتماعی.

• Dance — Helical Model (1967) ارتباطات را مارپیچ‌وار و رو به رشد می‌بیند، که با زمان پیچیده‌تر می‌شود. کنکوری: تفاوت با مدل‌های خطی؛ تأکید بر پویایی. کاربرد: روابط بلندمدت مانند خانواده.

• Social Learning / Social Cognitive Theory (Albert Bandura, 1960s–70s) افراد از طریق مشاهده رسانه‌ها رفتارها را یاد می‌گیرند (modeling). در آزمون‌ها، با آزمایش Bobo Doll مرتبط؛ نکته: نقش vicarious learning. کاربرد: بررسی تأثیر خشونت رسانه‌ای بر کودکان.

دههٔ ۱۹۷۰ — نظریه‌های مربوط به تأثیر بلندمدت و رفتار مخاطب

• George Gerbner — Cultivation Theory (1970s) رسانه‌ها تصاویر جهان را "کاشت" می‌کنند، منجر به "Mean World Syndrome" (دنیای خشن). تست: تفاوت heavy vs. light viewers؛ تمرکز بر تلویزیون. کاربرد: مطالعهٔ ترس اجتماعی از رسانه.

• McCombs & Shaw — Agenda-Setting (1972) رسانه‌ها تعیین می‌کنند چه موضوعاتی مهم باشند، نه چه فکر کنیم. کنکوری: سطوح اول (چه) و دوم (چگونه)؛ با framing مقایسه. کاربرد: تحلیل پوشش خبری انتخابات.

• Katz, Blumler & Gurevitch — Uses and Gratifications (1973) مخاطبان فعال نیازهای خود (اطلاعات، سرگرمی) را از رسانه برآورده می‌کنند. در آزمون‌ها، با مدل‌های منفعل مقایسه؛ نکته: مخاطب انتخابگر. کاربرد: طراحی برنامه‌های تلویزیونی.

• Stuart Hall — Encoding/Decoding (1973) پیام کدگذاری می‌شود و مخاطب آن را پذیرشی، مذاکره‌ای یا مقاومتی رمزگشایی می‌کند. تست: خوانش‌های متنوع بر اساس زمینه فرهنگی. کاربرد: مطالعات فرهنگی رسانه.

• Noelle-Neumann — Spiral of Silence (1974) افراد وقتی نظرشان اقلیت باشد، سکوت می‌کنند به‌خاطر فشار اجتماعی. کنکوری: نقش رسانه در تقویت نظر غالب. کاربرد: افکار عمومی در سیاست.

• Berger & Calabrese — Uncertainty Reduction Theory (1975) در ارتباطات اولیه، افراد عدم‌اطمینان را با تبادل اطلاعات کاهش می‌دهند. در آزمون‌ها، مراحل axiomها؛ تمرکز میان‌فردی. کاربرد: روابط آنلاین.

• Network Theory / Social Network Analysis (Granovetter, 1973) نقش روابط ضعیف در انتشار اطلاعات و ساختارهای شبکه‌ای. تست: "Strength of Weak Ties"؛ کاربرد در انتشار شایعات.

دههٔ ۱۹۸۰ — ۱۹۹۰ (فرهنگ، هژمونی، اقتصاد سیاسی و انتقادی‌تر شدن مطالعات رسانه)

• Edward S. Herman & Noam Chomsky — Propaganda Model (1988) رسانه‌ها اخبار را از طریق فیلترهای قدرت (مالکیت، تبلیغات) تحریف می‌کنند. کنکوری: پنج فیلتر؛ اقتصاد سیاسی رسانه. کاربرد: تحلیل بایاس خبری.

• Framing Theory (Goffman 1974، Entman 1993) رسانه‌ها موضوعات را چارچوب‌بندی می‌کنند تا بر تفسیر مخاطب تأثیر بگذارند. تست: تفاوت با agenda-setting؛ انواع frameها. کاربرد: پوشش خبری بحران‌ها.

• Reception Studies / Cultural Studies (Stuart Hall, Raymond Williams) تمرکز بر خوانش‌های متنوع مخاطبان در زمینهٔ فرهنگی. در آزمون‌ها، با encoding/decoding مرتبط؛ نکته: فرهنگ به‌عنوان مبارزه. کاربرد: تحلیل مخاطبان جهانی.

دههٔ ۱۹۹۰ — ۲۰۰۰ (شبکه‌ها، اینترنت، رسانه‌های جدید)

• Media Convergence & New Media Theories ادغام رسانه‌ها و تولید محتوای کاربرمحور (user-generated content). کنکوری: نقش اینترنت در تغییر نقش مخاطب به تولیدکننده. کاربرد: پلتفرم‌های مانند یوتیوب.

• Diffusion/Adoption in Digital Age (بازخوانی Rogers) انتشار نوآوری‌های دیجیتال از طریق شبکه‌های آنلاین. تست: دسته‌بندی adopterها در عصر دیجیتال؛ عوامل سرعت. کاربرد: اپ‌های موبایل.

دههٔ ۲۰۰۰ تا کنون (پست‌مدرن، دیجیتال، ترکیبی و میان‌رشته‌ای)

• Theory of Participatory Culture (Jenkins و دیگران) کاربران فعال در خلق و توزیع معنا در دیجیتال. کنکوری: fan culture و remix؛ با convergence مرتبط. کاربرد: رسانه‌های اجتماعی.

• Networked Publics / Platform Studies پلتفرم‌ها و الگوریتم‌ها فضای عمومی را شکل می‌دهند. تست: نقش الگوریتم در bubbleها؛ مطالعات boyd. کاربرد: تحلیل توییتر/X.

• Algorithmic Mediation / Computational Propaganda الگوریتم‌ها و ربات‌ها اطلاعات را جهت‌دهی می‌کنند. در آزمون‌ها، با fake news مرتبط؛ نکته: تأثیر بر دموکراسی. کاربرد: انتخابات آنلاین.

• Political Economy of New Media مالکیت پلتفرم‌ها و داده‌محوری منافع اقتصادی را هدایت می‌کند. کنکوری: انتقاد از غول‌های tech مانند گوگل. کاربرد: حریم خصوصی داده.

• Hybrid & Multi-level Theories ترکیب نظریه‌های فرهنگی، اجتماعی و شبکه‌ای برای رسانه‌های معاصر. تست: میان‌رشته‌ای؛ مثال: ترکیب cultivation با algorithmic. کاربرد: تحلیل جامع دیجیتال.

نظریه‌ها و جریان‌های تکمیلی/مهم (که در کنکورها معمولاً پرسیده می‌شوند)

• Semiotics / Semiologie (Saussure, Peirce) تحلیل نشانه‌ها (signifier/signified) و معانی در پیام‌ها. کنکوری: triad Peirce (icon, index, symbol)؛ کاربرد در تبلیغات.

• Symbolic Interactionism (Mead, Blumer) معنا در تعامل اجتماعی ساخته می‌شود، نه ذاتی. تست: نقش self در ارتباطات؛ با social learning مقایسه.

• Political Economy (پرولتاریا/سرمایه‌داری و رسانه) تحلیل ساختاری رسانه به‌عنوان ابزار سرمایه‌داری. در آزمون‌ها، با propaganda model مرتبط؛ نکته: تمرکز بر مالکیت.

• Reception Theory / Audience Studies مخاطبان معنا را بر اساس زمینه خوانش می‌کنند. کنکوری: active audience؛ با uses and gratifications.

• Diffusion of Innovations (Rogers) مراحل انتشار: knowledge, persuasion, decision, implementation, confirmation. تست: عوامل شکست نوآوری.

• Spiral of Silence (Noelle-Neumann) رسانه‌ها نظر غالب را تقویت می‌کنند، منجر به سکوت少数. کاربرد: نظرسنجی‌های عمومی.

• Cultivation (Gerbner) long-term exposure به رسانه جهان‌بینی را تغییر می‌دهد. کنکوری: resonance و mainstreaming.

• Uses & Gratifications نیازها: cognitive, affective, personal integrative, social integrative, tension release. تست: مخاطب فعال vs. passive.

• Two-Step Flow (Lazarsfeld & Katz) رهبران افکار فیلتر رسانه هستند. در آزمون‌ها، مطالعه Erie County.

• Agenda-Setting (McCombs & Shaw) salience انتقال از رسانه به عمومی. کنکوری: priming و framing به‌عنوان گسترش.

• Framing selection و emphasis برای ترویج تفسیر خاص. کاربرد: رسانه‌های خبری.

• Propaganda Model (Herman & Chomsky) فیلترها: size, ownership, advertiser, sourcing, flak, ideology. تست: manufacturing consent.

• Encoding/Decoding (Stuart Hall) positions: dominant, negotiated, oppositional. کنکوری: polysemy پیام.

• Media Ecology (McLuhan) رسانه‌ها extensions of man هستند. کاربرد: global village.

• Social Cognitive / Modeling (Bandura) چهار فرآیند: attention, retention, reproduction, motivation. تست: disinhibition از رسانه.