گشت و گذاری در المسالک والممالک

فقط اسمش را شنیده بودم و بیشتر به عنوان یکی از کارهای ایرج افشار می‌خواستم ببینمش. اما با دیدن این کتاب و مخصوصا تصاویر انتهای آن کاملا حیرت زده شدم به حدی که اصلا متوجه نشدم مسئول سالن تخصصی کتابخانه ملی از کی بالای سرم ایستاده است. آمده بود به اصطلاح مچم را بگیرد و تذکر بدهد که عکاسی از کتاب‌ها ممنوع است و ... بماند که چقدر دردسر شد و پیش چند نفر مجبور شدم خم و راست بشم تا کارتم را پس بگیرم ولی همان لحظه تصمیم گرفتم از این کتاب بنویسم.

پیش از این هم از علاقه‌ام به سفرنامه‌های تصویری در اینجا و اینجا نوشته‌ام. ممالک و مسالک (به معنای امروزی کشورها و راه‌‌ها) نیز با سفر به نقاط مختلف نوشته شده ولی نمی‌توان آن را سفرنامه‌ای تصویری دانست. در طول تاریخ، شناخت سرزمین‌ها و راه‌‌های ارتباطی بین‌ ‌آن‌ها در ایران بسیار اهمیت داشته ولی بعد از اسلام این اهمیت دو چندان شد.اول به دلیل رواج سفرهای تجاری در میان اعراب که به دلایل ظرفیت‌های سرزمینی بیش از کشاورزی به تجارت مشغول بودند. دوم موضوع قبله و اینکه هر مسلمان در هر نقطه از جهان چندبار در روز لازم بود از جهات جغرافیایی و موقعیت خود نسبت به کعبه آگاهی داشته باشد به پیشرفت این علم کمک زیادی کرد. سوم هم موضوع واجب بودن سفر حج که باعث می‌شد تعداد زیادی از زایرین در سرزمین‌های مختلف به دنبال بهترین راه برای رسیدن به مکه باشند. همه این دلایل باعث شد که بلافاصله بعد از اسلام کتاب‌های زیادی تحت عنوان مسالک الممالک و یا صور الاقالیم نوشته شدند.

• کتابی از ابن خردادبه (۲۷۲-۲۰۵ ه.ق)
• کتابی از ابن فقیه همدانی(قرن سوم ه.ق)
• کتابی از محمد بن احمد جیهانی (قرن سوم ه.ق)
• کتابی از احمد بن طیب سرخسی (قرن سوم ه.ق)
• کتابی از أبو إسحق إبراهیم بن محمد الفارسی معروف به اصطخری (قرن چهارم ه.ق)
• کتابی از ابن حوقل (قرن چهارم ه.ق)
• کتابی از ابن فضل‌الله عمری (قرن هشتم ه.ق)

نسخه‌ای که من در کتابخانه ملی دیدم همان نسخه اصطخری بود که جناب ایرج افشار تصحیح کرده و به انتشار رسانده بود. متن اصلی کتاب به زبان عربی است و گویا در قرن پنجم یا ششم هجری به فارسی ترجمه شده است. در مورد مترجم کتاب اختلاف نظرهای بسیاری است و حتی آن را به خواجه نصیرالدین طوسی هم منتسب کرده اند ولی ایرج افشار محمد ابن اسعد تستری را به عنوان مترجم کتاب معرفی می‌نماید.

گفته می‌شود ابواسحاق اصطخری که از نامش پیداست که از اهالی شهر باستانی اصطخر در استان فارس است به گستره‌ای از هند تا اقیانوس اطلس سفر کرده تا این نقشه های را تهیه و یا بازنگاری کند. او در مقدمه کتاب،هدف از نگارش این کتاب را اینگونه بیان کرده است:

مراد از تصنیف این کتاب آنست که اقلیم‌های روی زمین را یاد کنیم

یک نسخه از این کتاب هم به خط ابن ساوجی در موزه ملی ایران موجود است. این کتاب که به مناسبت روز ملی خلیج فارس رونمایی شد هم اکنون در سایت موزه در دسترس و به صورت مجازی قابل دیدن است.

این نسخهٔ خطی در ۲ دی ۱۳۸۷ به شمارهٔ ۱۰۰۵ در فهرست کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید و اکنون در موزه دوران اسلامیِ موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

جذاب‌ترین نکته‌ی این کتاب برای من میزان شناخت از جهان و نوع نگاه به آن و نحوه‌ی ترسیم نقشه‌های سرزمین‌های مختلف است. نوع ترسیم عوارض طبیعی مانند کوه‌ها دریاها و رودخانه‌ها، نحوه‌ی نام گذاری و مشخص کردن شهرها و ارتباطات و مسیرهای بین آن‌ها و روش نشان دادن بزرگی، کوچکی و اهمیت بعضی از شهرها در این نقشه‌‌ها بسیار جالب توجه است. همچنین اولویت جهات جغرافیایی در این نقشه‌ها با قراردادهای امروزی ما که همواره شمال را در بالای نقشه فرض می‌کنیم، متفاوت است.

نکته‌ی جذاب دیگر در این کتاب نسخه نویسی‌های متعدد از آن است. هر نسخه نویس با قلم خود و بر اساس سلیقه‌ی شخصی تغییراتی در این نشانه‌ها داده است که هر جلد از این کتاب را منحصر به فرد کرده است.

در ادامه برخی از نقشه‌های این کتاب را از نسخ متفاوتی در دسترس من بود انتخاب کردم و در کنار هم قرار دادم تا مقایسه این موضوع ممکن شود.