شهرها در نگاه مطراقچی

موضوع سفرنامه‌ها و توصیفات وتصاویری که از شهرها در آن‌ها شده همیشه برای من جالب بوده است. پیش از این نیز اینجا به مورد طومارهای تصویری و روایتگری سفر با تصاویر در دوران پیش از عکاسی در نقاشی‌های پاول پیاستسکی پرداخته بودم.

نصوح مطراقچی * نیز یکی از کسانی است که در همراهی نظامیان به مناطق مختلفی سفر کرده و تصاویری از شهرها و مناظر پیش رویش ثبت و به یادگار گذاشته است.

نصوح بن قره گوز بن عبدالله دانشمند دوره عثمانی بود که به عنوان نویسنده،مترجم، مورخ، ریاضیدان، نقاش، معلم فنون نظامی و خطاط در تاریخ شناخته شده است.مطراق به معنای گرز و یا چماق است و لقب مطراقچی از آن جهت به او داده شده که وی را مبدع بازی مطراق می‌دانند. بازی‌ای که به جنگاوری سربازان در جنگ کمک می‌کند.

او در بوسنی امروزی به دنیا آمد و به دربار سلطان سلیمان اول معروف به محتشم یا سلیمان قانونی راه یافت و او را در جنگ‌های میان این شاه عثمانی و شاه طهماسب صفوی همراهی کرد. در سال‌های ۹۴۲–۹۴۰ هجری قمری او به همراه لشگر عثمانی از شمال غرب مرزهای فعلی ایران وارد شد و از شهرهای خوی، تبریز، زنجان، سلطانیه، همدان، و قصر شیرین گدشت و از خانقین وارد عراق فعلی شد و تا بغداد پیش رفت و از آنجا نیز به حلب و اسکی‌شهر رفت و در نهایت به استانبول بازگشت .وی دو سال هم بر روی تکمیل و رنگ آمیزی تصاویری که در این سفر کشیده بود وقت گذاشت و حاصل این تلاش بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان‌خان است که بخشی از کتاب او با عنوان سلیمان‌نامه را تشکیل می‌دهد. تنها نسخه خطی شناخته شده از بیان منازل سفر عراقین، نسخه‌ای است که امروزه به شماره ۵۹۶۴ در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود. این نسخه دارای ۱۰۹ برگ (۲۱۸ صفحه) در قطع ۲۳×۳۱٫۵ سانتی‌متر است که ۱۳۲ صفحه آن مصوّر است. بیان منازل از مشهورترین نمونه‌های آثار مصوّر دوره عثمانی، به ویژه در سده دهم هجری به شمار می‌آید.

تصاویری که از شهرهای مهم غرب ایران تهیه کرده منبع مهمی برای برخی مطالعات تاریخی و شهرسازی هستند.

همچنین تصاویری که مطراق‌چی از بارگاه ائمه معصومین در شهرهای زیارتی عراق کشده منبع مطالعاتی خوبی در مورد این بناها هستند.

در این نقاشی‌ها بافت‌، رنگ‌ و پوشش گیاهی هر شهر متناسب با وضعیت طبیعی آن به تصویر کشیده شده است. همچنین عناصر اصلی شکل دهنده هر شهر و ساختار شکل و استخوانبندی آن گاهی در عین سادگی با جزییاتی مثال زدنی نمایش داده شده است.

کتاب بیان منازل حاوی برخی از این تصاویر در سال 1379 با ترجمه و تعلیق رح‍ی‍م‌ رئ‍ی‍س‌نی‍ا به دست انتشارات س‍ازم‍ان‌ م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ک‍ش‍ور به چاپ رسیده است و نیز در سال 2014 به مناسبت چهارصدمین سال درگذشت این دانشمند دوره عثمانی نمایشگاهی از آثار، نوشته‌ها و اسناد به جای مانده از وی در شهر سارایوو برگزار شده است.

*- Nasuh bin Karagöz bin Abdullah el-Visokavi el-Bosnavî, or Nasuh el-Matrakči ibn Karagoz ibn Abdullah el-Visokavi el-Bosnevi, commonly known as Matrakçı Nasuh