Mim.Qorbani@Gmail.com - @Theeastindia
تمام نکاتی که در مورد «اختلال وسواس فکری-عملی» (OCD) نمی‌دانید!
وسواس فکری-عملی یک اختلال اضطرابی است که در آن فرد افکار یا احساسات خاصی را به‌طور مکرر تجربه می‌کند (افکار وسواسی) و این افکار باعث می‌شود که فرد الگوهای رفتاری خاصی را به‌طور مکرر (رفتارهای اجباری) انجام دهد تا حدی که باعث پریشانی یا اختلال در عملکرد روزمره او شود. در این حالت فرد قادر به کنترل افکار و فعالیت‌های خود نیست. رفتارهای وسواسی رایج معمولا شامل شستن دست‌ها، شمارش اشیا، نظافت، تمیزکاری و بررسی قفل شدن درب است.
این فعالیت‌ها تا حدی اتفاق می‌افتد که زندگی روزمره و تعاملات اجتماعی فرد را به شیوه‌ای مخرب تحت تاثیر قرار می‌دهد و اغلب روزانه بیش از یک ساعت وقت فرد را می‌گیرد. اکثر بزرگسالان مبتلا به این اختلال متوجه این مساله هستند که رفتارهای وسواسی آن‌ها منطقی نیست. این بیماری با تیک‌های رفتاری، اختلال اضطراب و افزایش خطر خودکشی همراه است.
ابتلا به اختلال وسواس فکری-عملی می‌تواند به طرز قابل توجهی بر کیفیت زندگی و رفاه فرد تاثیر بگذارد.
افرادی که به اختلال وسواس فکری-عملی دچار نیستند هم افکار ناراحت‌کننده یا رفتارهای تکراری دارند. با این حال، این افکار و رفتارها عموما زندگی روزمره آن‌ها را مختل نمی‌کند. برای افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی، این افکار به‌صورت مداوم و همیشگی وجود دارد و الگوهای رفتاری هم سفت و سخت و بدون انعطاف است.
عدم انجام این رفتارهای اجباری معمولاً باعث پریشانی شدید می‌شود. بسیاری از افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی می‌دانند که وسواس آن‌ها واقع‌بینانه نیست، برخی دیگر هم تصور می‌کنند که این افکار وسواسی می‌تواند درست باشد. حتی اگر افراد مبتلا به این اختلال بدانند که وسواس‌هایشان واقع‌بینانه نیست، باز هم در پیشگیری از بروز این افکار وسواسی یا توقف اقدامات اجباری خود مشکل دارند.
تخمین زده می‌شود که حدود ۲٪ از جامعه به اختلال وسواس فکری-عملی مبتلا هستند. تقریباً در نیمی از این موارد، علائم این اختلال در دوران کودکی یا نوجوانی ظاهر می‌شود و در صورت عدم ابتلا فرد تا سن ۴۰ سالگی، به‌ندرت این اختلال در سنین بالاتر بروز پیدا می‌کند.
در ادامه‌ی این مقاله با علل و ریشه‌های بروز این اختلال، علایم و روش درمان آن آشنا می‌شویم. با ما همراه باشید.
اختلال وسواس فکری-عملی چیست؟
اختلال وسواس فکری-عملی یک اختلال روانی است که شامل وسواس یا اجبار، اعمال تکراری پریشان‌کننده و افکار تکراری است. انجام کارهای روزمره و روتین برای فرد مبتلا به این اختلال می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد.
افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی به‌طور معمول:
- افکار، احساسات یا اجبارهایی را احساس می‌کنند که قادر به کنترل آن‌ها نیستند.
- نمی‌خواهند که این افکار و احساسات مزاحم را تجربه کنند.
- روزانه به میزان قابل‌توجهی احساس ناراحتی و ناخوشی می‌کنند که عموما شامل احساس ترس، انزجار و شک است یا اعتقاد به اینکه کارها حتما باید به روشی خاص انجام شود.
- وقت زیادی را صرف تمرکز بر روی این وسواس‌ها و رفتارهای اجباری می‌کنند، که این امر باعث ایجاد اختلال در فعالیت‌های شخصی، اجتماعی و شغلی آن‌ها می‌شود.
- اعتیاد به عشق چیست و چه نشانه‌هایی دارد؟
انواع اختلال وسواس فکری-عملی
اختلال وسواس فکری-عملی می‌تواند به شیوه‌های مختلف روی افراد مختلف تاثیر بگذارد. این تاثیرات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
بررسی کردن بیش از حد
ممکن است فرد مبتلا به این اختلال به‌طور مکرر موقعیت‌های مختلف را از لحاظ وجود مشکل بررسی کند. این مورد ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- بررسی شیرآلات، دزدگیر ماشین، قفل درها، چراغ‌های خانه و لوازم‌خانگی برای جلوگیری از نشت، آسیب یا آتش‌سوزی
- بررسی افراطی در مورد وجود علائم بیماری در بدن
- تفکر افراطی در مورد تایید اصالت خاطرات
- چک کردن مرتب چت‌ها، ایمیل‌ها و پیامک‌ها از ترس اینکه مرتکب اشتباهی نشده باشند یا باعث ناراحتی طرف مقابل نشده باشند.
ترس از آلودگی
برخی از افراد مبتلا به این اختلال به‌طور مستمر و طاقت‌فرسایی احساس می‌کنند که باید دست‌ها یا بدنشان را بشورند. آن‌ها از آلوده بودن اشیایی که لمس می‌کنند ترس و واهمه دارند.
این مساله می‌تواند منجر به موارد زیر شود:
- مسواک زدن یا شست‌وشوی بیش از حد دست‌ها
- تمیز کردن و شست‌وشوی مرتب دستشویی، آشپزخانه و سایر اتاق‌ها
- پرهیز از حضور در اجتماع به‌واسطه ترس از انتقال بیماری و سایر آلودگی‌ها
بعضی از افراد اگر احساس کنند شخصی با آن‌ها بدرفتاری کرده یا آن‌ها را مورد انتقاد قرار داده است، احساس آلودگی را تجربه می‌کنند. این افراد ممکن است از طریق شست‌وشو سعی کنند این احساس بد را از بین ببرند.
جمع‌کردن افراطی وسایل
این مورد شامل اشخاصی می‌شود که قادر به دور انداختن وسایل استفاده‌شده یا بی‌استفاده نیستند.
افکار سرزده
این مورد شامل احساس ناتوانی در جلوگیری از تکرار افکار ناخواسته است. این موارد ممکن است شامل خشونت یعنی خودکشی یا آسیب رساندن به دیگران باشد.
این افکار ممکن است باعث احساس پریشانی شدید بشود، اما احتمالش کم است که فرد به گونه‌ای عمل کند که رفتارش منعکس‌کننده‌ی این تفکر خشونت‌آمیز باشد.
فرد مبتلا به این نوع اختلال وسواس فکر-عملی ممکن است احساس کند که به کودک‌آزاری علاقه دارد و از این تفکر بترسد، در صورتی که هیچ مدرکی برای اثبات این موضوع وجود ندارد.
تقارن و نظم
فرد مبتلا به این نوع اختلال وسواس فکری-عملی ممکن است احساس کند که برای جلوگیری از تجربه کردن احساسات منفی و ناراحتی، باید اشیا را به شیوه‌ای خاص و منظم قرار دهد و آن‌ها را مرتب کند.
مثلاً ممکن است آن‌ها به‌طور مرتب کتاب‌هایشان را در قفسه مرتب کنند.
علائم اختلال وسواس فکری-عملی
اختلال وسواس فکری-عملی شامل افکار وسواسی، رفتارهای اجباری یا هر دو مورد است. این موارد می‌توانند باعث بروز پریشانی و اختلال در توانایی فرد برای انجام فعالیت‌های روزمره و معمول شوند.
در ادامه، اطلاعات بیشتری درباره افکار وسواسی و رفتارهای اجباری آمده است:
افکار وسواسی
در حالی که افراد سالم در صورت بروز نگرانی می‌توانند کارایی خود را حفظ کنند و وظایف روزمره خود را انجام دهند، اما در افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی، نگرانی و اضطراب می‌تواند عاملی فلج‌کننده محسوب شود که مانع از انجام وظایف و امورات روزمره این افراد شود و زندگی آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهد.
علل رایج این اضطراب‌ها عبارت‌اند از:
- آلودگی: توسط مایعات بدن، میکروب‌ها، خاک و سایر مواد
- از دست دادن کنترل: مانند ترس از صدمه زدن به خود یا به دیگران به واسطه‌ی بروز ناگهانی افکار خشونت‌آمیز
کمال‌گرایی: که ممکن است شامل ترس از دست دادن چیزهای مختلف باشد یا تمرکز شدید روی انجام با دقت امور مختلف یا حتی یادآوری دقیق مسایل مختلف. - احساس بروز سانحه: شامل احساس ترس از اینکه مسوول یک واقعه فاجعه‌بار باشد.
- افکار جنسی ناخواسته: از جمله افکار مربوط به فعالیت‌های نامناسب
- اعتقادات مذهبی یا خرافی: مانند نگرانی در مورد نافرمانی خدا یا قدم گذاشتن روی شکاف‌های پیاده‌رو
رفتارهای اجباری
هر رفتار تکراری لزوما اجباری نیست. بیشتر افراد برای کمک به مدیریت بهتر زندگی روزمره‌ی خود از رفتارهای تکراری مانند روال آماده شدن برای خواب پیروی می‌کنند.
با این حال، در مورد افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی احساس الزام به انجام رفتارهای تکراری بسیار شدید است، به‌طور مکرر اتفاق می‌افتد و وقت‌گیر است. این رفتارها حتی ممکن است جنبه‌ی آیینی پیدا کنند.
برخی از رفتارها عبارت‌اند از:
- شست‌وشو و تمیز کردن، از جمله شستن دست‌ها
- بررسی کردن وضعیت جسمانی خود برای یافتن علائم بیماری‌ها
- تکرار فعالیت‌های معمول، مانند بلند شدن از روی صندلی
- اجبارهای ذهنی، مانند بررسی مکرر یک واقعه در ذهن خود
اختلال وسواس فکری-عملی در کودکان
اولین علائم اختلال وسواس فکری-عملی معمولا در سنین بلوغ ظاهر می‌شود، اما گاهی اوقات در کودکی نیز این علائم ظاهر می‌شوند.
عوارض این اختلال در جوانان و کودکان معمولا شامل این موارد است:
- اعتماد به نفس پایین
- داشتن رویه‌های مشخص برای انجام امور
- مشکل در تکمیل تکالیف مدرسه
- بروز بیماری جسمی، معمولا به دلیل استرس زیاد
- مشکل در ایجاد یا حفظ دوستی و سایر روابط اجتماعی
در موارد بروز اختلال وسواس فکری-عملی در کودکان، آمار ابتلای پسران بیشتر از دختران است. با این حال، در مورد نسبت ابتلای بزرگسالی، میزان بروز در بین مردان و زنان برابر است.
علل بروز اختلال وسواس فکری-عملی
کارشناسان دقیقا نمی‌دانند که چه عواملی باعث بروز اختلال وسواس فکری-عملی می‌شوند، اما نظریه‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد. عوامل ژنتیکی، عصبی، رفتاری، شناختی و محیطی ممکن است در شکل‌گیری این اختلال مؤثر باشند.
علل ژنتیکی
شواهد نشان می‌دهد که اختلال وسواس فکری-عملی عموما در بین تمام اعضای یک خانواده تا حدودی وجود دارد که این مساله احتمالا نشان‌دهنده‌ی وجود پیوندی ژنتیکی است که عامل بروز این اختلال است.
تصاویر مغزی نشان می‌دهند که عملکرد مغز افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی با مشخصه‌های متفاوتی صورت می‌گیرد. به عنوان مثال ممکن است ژن‌هایی که بر نحوه‌ی پاسخ مغز به انتقال دهنده‌های عصبی مثل دوپامین و سروتونین تأثیر می‌گذارند، در ایجاد این اختلال نقش داشته باشند.
دلایل مرتبط با مشکلات خود ایمنی
بعضی اوقات، علائم اختلال وسواس فکری-عملی در کودکان پس از بروز عفونت ظاهر می‌شود، مانند:
- عفونت‌های استرپتوکوکی گروه الف، از جمله استرپتوکوک گلو
- بیماری لایم
- ویروس آنفلوانزای H1N1
گاهی پزشکان وقوع این چنینی علائم اختلال وسواس فکری-عملی را سندروم حاد عصبی-روانی کودکان (PANS) می‌نامند.
در کودک مبتلا به این سندروم، علائم به طور ناگهانی شروع می‌شوند و در عرض ۲۴-۷۲ ساعت به اوج خود می‌رسد. این علائم ممکن است بعد از گذشت مدتی ناپدید شوند اما مجدداً در تاریخ دیگری باز می‌گردند.
علل رفتاری
یک نظریه وجود دارد دال بر اینکه فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی یاد می‌گیرد که برای فرار و رهایی از ترس مرتبط با موقعیت یا اشیا خاص، مناسک یا تشریفات خاصی را انجام دهد تا به این وسیله خطر احساس شده را کاهش دهد.
ترس اولیه ممکن است در طی یک دوره استرس شدید که فرد تحمل می‌کند همانند یک واقعه‌ی آسیب‌زا یا از دست دادن عزیزان آغاز شود.
هنگامی که شی یا شرایطی خاص برای فرد تداعی‌کننده و به یاد آورنده‌ی آن احساس ترس شدید باشد، فرد شروع به اجتناب از آن شی یا موقعیت می‌کند به گونه‌ای که علائم اختلال وسواس فکری-عملی بروز پیدا می‌کند.
این مساله بیشتر در بین افرادی که دارای استعداد ژنتیکی برای این اختلال هستند، دیده شود.
علل شناختی
نظریه‌ی دیگر این است که اختلال وسواس فکری-عملی زمانی شروع می‌شود که افراد تفکرات خود را به شکل اشتباه یا نادرست تعبیر می‌کنند.
بیشتر افراد در مواقعی افکار ناخواسته یا سرزده دارند که معمولا توجه چندانی به آن‌ها نمی‌کنند، اما برای افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی، اهمیت این افکار خیلی بیشتر از افراد عادی است و نمی‌توانند از شر این افکار راحت بشوند.
به عنوان مثال شخصی را در نظر بگیرید که تحت‌فشار شدید است و در همین حال مسئولیت مراقبت از نوزادی بر عهده‌ی اوست و همزمان فکرهای سرزده‌ای در مورد آسیب رساندن به کودک به او هجوم می‌آورند.
یک فرد عادی معمولا این افکار را نادیده می‌گیرد، اما اگر این تصورات ادامه پیدا کنند، ممکن است اهمیت ناموجهی پیدا کنند؛ در نتیجه تعادل روانی فرد را بر هم زنند و زندگی او را مختل کنند.
فرد مبتلا به این اختلال ممکن است متقاعد شود که عملی که در تصورات او رخ می‌دهد احتمال دارد به وقوع بپیوندد. در پاسخ به این تصور، آن‌ها اقدامات مستمر و مفرطی را انجام می‌دهند تا از تهدید یا خطر جلوگیری کنند.
علل محیطی
وقایع تنش‌زای زندگی ممکن است باعث بروز اختلال وسواس فکری-عملی در افرادی شوند که به لحاظ ژنتیکی مستعد این بیماری هستند یا سایر شرایط زمینه‌ای در آن‌ها وجود دارد.
بسیاری از افراد اعلام کرده‌اند که علائم این اختلال در آن‌ها در طی ۶ ماه پس از حوادثی مانند حوادث زیر رخ داده است:
- عوارض دوران بارداری یا زایمان
- درگیری شدید
- بیماری جدی
- آسیب مغزی
همچنین، این اختلال ممکن است در کنار اختلال استرس پس از سانحه، یا PTSD رخ دهد.
تشخیص اختلال وسواس فکری-عملی
پزشکان هنگام تشخیص اختلال وسواس فکری-عملی به دنبال معیارهای خاصی می‌گردند، از جمله:
- وجود افکار وسواسی، رفتارهای اجباری، یا هر دو مورد
- وجود افکار وسواسی یا رفتارهای اجباری که وقت‌گیر است یا باعث بروز پریشانی و اختلال قابل توجه در روابط اجتماعی، شغلی و یا تحصیلی فرد می‌شوند.
- وجود علائم پایدار اختلال وسواس فکری-عملی که ناشی از استفاده از مواد مخدر یا دارو نیست.
- وجود علائم مختص به اختلال وسواس فکری-عملی که با نشانه‌های یک اختلال روانی دیگر قابل تبیین نیست.
بسیاری از اختلالات دیگر، مانند افسردگی و اضطراب، ویژگی‌هایی مشابه اختلال وسواس فکری-عملی دارند و این امکان وجود دارد که در کنار این اختلال نیز بروز کنند.
درمان اختلال وسواس فکری-عملی
خوشبختانه روش‌های درمانی موثری برای اختلال وسواس فکری-عملی وجود دارند. انتخاب روش صحیح به مجموعه علائم فرد و میزان تأثیر آن‌ها بر زندگی و رفاه او بستگی دارد. برخی از گزینه‌های درمانی مؤثر عبارت‌اند از:
درمان شناختی رفتاری
این نوع روان‌درمانی که گاهی (CBT) نیز نامیده می‌شود، می‌تواند به فرد کمک کند تا طرز تفکر، احساس و رفتار خود را تغییر دهد.
این روش ممکن است شامل دو روش درمانی مختلف باشد: تکنیک مواجهه و پیشگیری از پاسخ عملی (ERP) و شناخت درمانی.
تکنیک مواجهه و پیشگیری از پاسخ عملی (ERP) شامل موارد زیر است:
- مواجهه: در این قسمت فرد در معرض موقعیت‌ها و اشیایی قرار می‌گیرد که باعث بروز ترس و اضطراب در او می‌شوند. با گذشت زمان، از طریق فرآیندی به نام عادی‌سازی، تماس مکرر منجر به کاهش یا از بین رفتن اضطراب می‌شود.
- پاسخ: این مرحله به فرد می‌آموزد که در مقابل وسوسه‌ی انجام رفتارهای اجباری مقاومت کند.
شناخت درمانی شامل تشویق فرد به شناسایی و ارزیابی مجدد باورهای خود در مورد پیامدهای درگیر شدن یا خودداری کردن از انجام رفتارهای اجباری، است.
در مرحله‌ی بعد، درمانگر شخص را تشویق می‌کند که:
- شواهدی مختلفی را بررسی کند که افکار وسواسی را پشتیبانی یا رد می‌کنند.
- خطاهای شناختی مربوط به وسواس را شناسایی کند.
- یک پاسخ جایگزین با خطر کمتر نسبت به افکار، تصاویر یا ایده سرزده ایجاد کند.
دارودرمانی
برخی از داروها می‌توانند به درمان اختلال وسواس فکری-عملی کمک کنند، از جمله مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) که نوعی داروی ضد افسردگی است.
برخی از نمونه‌های این دارو عبارت‌اند از:
- اسکیتالوپرام
- فلووکسامین
- پاروکستین
- فلوکستین
- سرترالین
پزشک‌ها ممکن است در مقایسه با افسردگی، دوز بالاتری از این داروها را برای درمان اختلال وسواس فکری-عملی تجویز کنند. ضمن اینکه، ممکن است تا ۳ ماه نتیجه‌ی درمان برای فرد قابل تشخیص نباشد.
تقریباً نیمی از افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی به درمان توسط مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین به تنهایی پاسخ نمی‌دهند و ممکن است پزشک داروهای ضد روان‌پریشی را نیز برای آن‌ها تجویز کند.
علاوه بر این در سال ۲۰۱۰ برخی از محققان متوجه شدند که داروی ضد سل D-cycloserine (سروومایسین) در کنار درمان شناختی رفتاری می‌تواند به درمان این اختلال کمک کند. این درمان همچنین ممکن است به افراد دارای اضطراب اجتماعی نیز کمک کند.
نکته‌ی پایانی
اگر فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی خفیف تحت درمان قرار نگیرد، ممکن است علائم خود به خود بهبود یابد. با این حال، علائم اختلال وسواس فکری-عملی متوسط یا شدید بدون درمان، بهبود نمی‌یابند و ممکن است بدتر شوند.
درمان می‌تواند مؤثر باشد، اما باید در نظر داشت که درمان این اختلال یک پروسه مداوم است. به عنوان مثال در صورت درمان و حذف شدن علائم در جوانی در بعضی از افراد ممکن است در سنین کهن‌سالی این علائم دوباره ظاهر شوند.
هر کسی که با هر شدتی دچار اختلال وسواس فکری-عملی است باید ضمن مراجعه به روان‌درمانگر و روان‌پزشک از مراقبت و راهنمایی‌های حرفه‌ای برخوردار شود.
مطلبی دیگر از این انتشارات
۱۴ باور غلط درباره‌ی افسردگی که شبکههای اجتماعی را پر کرده‌اند
مطلبی دیگر از این انتشارات
روز نویسندگان بزرگ چگونه شب می‌شود؟ (۱۲ گفتوگوی خواندنی)
مطلبی دیگر از این انتشارات
۶ مرحله‌ی رابطهی عاشقانه که تمام زوجها پشت سر می‌گذارند