این همه، نه آنست! (نشانه‌شناسی در بازی‌های دیجیتال)

نویسنده: سید رحیم هاشمی

منتشر شده در شماره شهریور ماه مجله بازی بان Bazibaan.com

هنر در همبستگی با اوضاع اجتماعی-اقتصادی و شرایط محیطی در برهه‌های گوناگون نمود دارد.گاهی در خفقان و دردِ حمله مغول به درونگرایی روی می‌آورد، گاهی در اوج قدرت سیاسی، حماسی می‌شود، گاهی که به رفاه نسبی می‌رسد رمانتیک و گاهی رئالیستیک. اما خاصیت هنر در روایت موضوع با ماهیت تاریخ‌نگاری متفاوت است. تاریخ باید حقیقت را مو به مو و دقیق بدون هیچ دخل و تصرفی مانند آینه بدون هیچ کاستی انعکاس دهد اما هنرْ روایت و داستان را از نگاه و منظر خود می‌گوید. از نگاه شاعر، نویسنده، کارگردان و یا طراح بازی.

زبان هنر زبانی در لفافه و نمادین است. موضوعات سیال و مفاهیم دگرگون‌پذیر نشانه‌ها در هنر دائماً در حال تغییر و تغیّر هستند. گاهی لباس خاکی، نشانه یک تیپ خاص کاراکتری می‌شود و در دوره بعد ممکن است همان لباس نشانه‌ای دیگر را نمود باشد. از زمان آغاز جنگ تحمیلی ایران در سال 1359 که در لایه‌های مختلف جامعه ایران اثرات مستقیمی گذاشت ناگزیر هنر نیز به میدان وارد شد و با خلق روایت‌ها، خاطرات و تصاویر در بازنمود اوضاع اجتماعی و روحی افراد دهه شصت تلاش‌هایی کرد. تیپ سید و حاجی در فیلم‌های سینمایی رسول ملاقلی‌پور، ابراهیم حاتمی‌کیا و ... نشانه‌هایی از افرادی بودند که در دفاع مقدس در حال کارزار بودند. نوع نگاه هر کارگردانی به موضوع دفاع مقدس که بیشتر فرهنگ است تا فقط جنگ محصولاتی تولید کرد که بیشتر به جنبه مبارزه و خشونت که لازمه جنگ است پرداخت تا مسائل دیگر. ژانر دفاع مقدس در بازی‌های ویدئویی نیز یبشتر در سبک اکشن اول شخص یا سوم شخص نمود پیدا کرده است که بی شک تحت تاثیر سینما می‌تواند باشد. دفاع مقدس از زمان ائمه اطهار شروع شد و ایراد کار هنر انقلابی برش زدن آن در برهه زمانی جنگ هشت ساله بود. رهبر معظم انقلاب البته این موضوع را رد می‌کند: « کار هنری در زمینه دفاع مقدس یکی از برترین کارهای هنری است. آن کسانی که در این رشته کار کردند، در این صراط حضور داشتند، آن را پیش ببرند و این رشته را مغتنم بشمارند. هشت سال دفاع مقدس ما صرفاً امتداد زمانی و فقط یک برهه نیست» (بیانات در دیدار فعالان عرصه هنر دفاع مقدس 24/6/1388).

مفاهیم و نشانه‌های دیگر نظیر عشق، قحطی، تدبیر، تنگنا و در جستجوی گمشده و ... که از قضا کم هم نیستند نیازمند تمثل بخشیده شدن هستند. این بخشی از رسالت معنوی هنرمندِ طراح گیم از نظر شهید آوینی است: «کار هنرمند تنزل بخشیدن به حقایق متعالی وجود است از طریق صورت‌های متمثله آن حقایق؛ و یا به تعبیری دیگر، کار هنرمند تمثیل بخشیدن به حقایق قدسی است.» (آینه جادو، جلد 1، ص 238-239). این بحث قدیمی نشان دهنده آن است که جامعه گیم کشور نیازمند مطالعه دقیق‌تر و موشکافانه‌تر مفاهیم موجود در دفاع مقدس از همه جنبه‌های موجودیتی‌اش است. دانشگاه و دانشجویان آکادمیک می‌بایست این تنها سبک ملی را به لحاظ علمی بررسی و تحلیل کنند و برای تولید کنندگان و توسعه دهندگان راهکارهای تبدیل مفاهیم به تصویر ارائه دهند یا حداقل تصاویری که نشانه‌ای از آن مفهوم است را طرح کنند. معدود کتاب و مقالاتی درباره نشانه‌شناسی هنر دفاع مقدس وجود دارد که از آن می‌توان به کتاب مجموعه مقالات "نشانه‌شناسی فیلم‌های مستند دفاع مقدس" به کوشش بهمن نامور مطلق و منیژه کنگرانی نام برد. در سرآغاز کتاب می‌گوید: «یکی از پیچیده‌ترین رشته‌هایی که رویکردهای نشانه‌‌شناسی و به طور کلی همه رویکردهای مطالعاتی با آن مواجه هستند سینما و شاخه‌های آن [بازی] است، زیرا هم‌زمان چندین نظام نشانه‌ای را به کار می‌گیرد. امروزه برخی از شاخه‌های سینما مانند سینمای داستانی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و ادبیات قابل توجهی در پژوهش این شاخه شکل گرفته است، اما برخی دیگر مانند سینمای مستند کمتر مورد توجه دیگر رویکردها و به خصوص نشانه‌شناسان بوده و به همین دلیل دشواری مطالعه این شاخه به مراتب بیشتر است. این دشواری در کشور ما به دلیل کمبود جدی یا فقدان چنین پژوهش‌هایی بسیار دشوارتر شده است».

شناخت کامل دفاع مقدس و تبدیل آن به بازیهای ویدئویی مناسب با توجه به قدرت همذات پنداری مخاطب در این مدیوم می‌تواند نوع سبک زندگی دفاع مقدسی را حداقل در یک بازی به نسل‌های بعدی انتقال دهد و بدین ترتیب القائات مفهومی نیز آسان‌تر صورت پذیرد. شیوه نگرش به دنیا و آخرت، شوخی، سبک زندگی، ایثار، مقاومت، ازدواج، برخوردهای سلبی و ایجابی و در یک کلام شیوه دفاع مقدسی زیستن را می‌شود با بازی آموزش داده و القاء کرد.