آموزش زبان فارسی در فنلاند

آموزش زبان فارسی در فنلاند ابعاد گوناگونی دارد و شامل دو گروه عمده می‌شود: نخست، ایرانیان مهاجر (کودکان و بزرگسالان) که برای حفظ زبان مادری خود تلاش می‌کنند؛ و دوم، شهروندان فنلاندی غیرفارسی‌زبان که به یادگیری فارسی به عنوان زبان خارجی علاقه‌مند هستند. در ادامه، ضمن بررسی این دو گروه، تاریخچه‌ی آموزش فارسی در فنلاند، مراکز آموزشی رسمی و غیررسمی، منابع و ترجمه‌های منتشرشده، پژوهش‌های دانشگاهی، وضعیت کودکان فارسی‌زبان در نظام آموزشی فنلاند و تأثیر روابط فرهنگی و دیپلماتیک ایران و فنلاند در گسترش زبان فارسی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ایرانیان مهاجر و فنلاندی‌های علاقه‌مند به فارسی

فارسی‌آموزی برای ایرانیان مهاجر: جمعیت ایرانیان مقیم فنلاند در دهه‌های اخیر رو به افزایش بوده است. طبق آمار سال ۲۰۱۹ میلادی، حدود ۹٬۱۳۷ نفر ایرانی‌تبار در فنلاند زندگی می‌کردند. اگرچه این رقم ممکن است همه فارسی‌زبانان (از جمله افغان‌ها و تاجیک‌ها) را دربر نگیرد، ولی رشد جمعیت فارسی‌زبان فنلاند چشمگیر بوده است. آمار سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که ۰٫۳۰٪ از جمعیت فنلاند (حدود ۱۶٬۴۹۹ نفر) فارسی را به عنوان زبان مادری گزارش کرده‌اند که نسبت به سال ۲۰۱۱ (۵٬۶۲۳ نفر) نزدیک به سه برابر شده است. با افزایش این جمعیت، نیاز به آموزش زبان فارسی در میان خانواده‌های مهاجر برای حفظ هویت زبانی فرزندان بیش از پیش احساس شده است. کودکان ایرانی‌تبار در فنلاند از دو طریق فارسی می‌آموزند: نخست در چارچوب کلاس‌های زبان مادری که توسط نظام آموزشی دولتی به صورت مکمل ارائه می‌شود، و دوم در کلاس‌ها یا مدرسه‌های مکمل آخر هفته که توسط انجمن‌های ایرانی یا والدین داوطلب برگزار می‌گردد. در نظام آموزشی فنلاند، تمامی دانش‌آموزانی که یکی از زبان‌های خانواده‌شان جزو زبان‌های رسمی (فنلاندی یا سوئدی) نیست، حق دارند در کلاس‌های «زبان مادری خود» هفته‌ای دو ساعت به صورت رایگان شرکت کنند. اگر حداقل چهار دانش‌آموز برای شرکت در کلاس‌های یک زبان ثبت نام کنند کلاس آن زبان تشکیل می‌شود. ثبت نام در این کلاس‌ها اجباری نیست اما اگر دانش‌آموزی در آنها ثبت نام کرد شرکت در آنها برای او اجباری است. این برنامه شامل زبان فارسی نیز می‌شود. اما شهرداری‌ها می‌توانند این کلاس‌ها را به کلی برگزار نکنند. فهرستی از تصمیم شهرداری‌های مختلف فنلاند عبارتند از:

شهرداری واسا تصمیم گرفت از 17 آوریل 2024 دیگر این کلاس‌ها را برگزار نکند تا بتواند طی سه سال 40 تا 50 میلیون یورو در هزینه‌ها صرفه‌جویی کند.
شهرداری یووسکولا در سال 2025 این کلاس‌ها را برگزار می‌کند (از جمله فارسی در صورت ثبت نام تعداد کافی از دانش‌آموزان).
شهرداری اسپو زبان فارسی/ دری را در فهرست گروه‌های زبانی در سال 2023-2024 قرار داده است.

آموزش فارسی به فنلاندی‌های غیرفارسی‌زبان: گروه دومی که در فنلاند به یادگیری فارسی روی آورده‌اند، افراد غیرفارسی‌زبان (عمدتاً فنلاندی‌ها) هستند که به دلایل مختلفی از جمله علاقه به فرهنگ و ادب ایران، نیازهای کاری یا دانشگاهی و یا پیوندهای خانوادگی، این زبان را می‌آموزند. برای این گروه، دوره‌های آموزش زبان فارسی به عنوان زبان خارجی توسط برخی مؤسسات و دانشگاه‌ها ارائه می‌شود. به عنوان مثال، دانشگاه هلسینکی دوره‌های اختیاری درسی برای زبان فارسی در مقطع کارشناسی ارائه می‌دهد. این دوره‌ها معمولاً از سطح مقدماتی آغاز شده و مهارت‌های خواندن، نوشتن، و مکالمه‌ی پایه را پوشش می‌دهد. دانشگاه هلسینکی تصریح کرده است که درس‌های فارسی را «هر سال ارائه نمی‌کند» و این درس‌ها بخشی از برنامهٔ گستردهٔ رشتهٔ زبان‌ها هستند. با این حال، امکان آغاز یادگیری از صفر در این دانشگاه فراهم است و محتوای درسی شامل آموزش الفبا، تلفظ، دستور پایه و تمرین‌های مکالمه و نگارش در موقعیت‌های روزمره است. علاوه بر دانشگاه، مراکز آموزش بزرگسالان (مانند آموزشگاه‌های شبانه یا آزاد شهری) نیز دوره‌های زبان فارسی برگزار می‌کنند. برای نمونه، آموزشگاه بزرگسالان هلسینکی (Helsingin Aikuisopisto) هر سال دوره‌های فارسی در سطح مبتدی (A1.1 و A1.2) برگزار می‌کند که از آموزش الفبا و دستور پایه آغاز شده و بر تمرین مکالمات روزمره و آشنایی با فرهنگ ایران تأکید دارد. وجود این قبیل دوره‌ها نشان‌دهندهٔ آن است که یادگیری فارسی در میان فنلاندی‌ها هرچند جمعیت کوچکی را دربر می‌گیرد، اما به صورت سازمان‌یافته و پیوسته در جریان است. همچنین برخی افراد از طریق پلتفرم‌های خصوصی یا آموزش آنلاین (نظیر Tutoroo و ...)، به‌طور خصوصی به یادگیری فارسی از معلمان ایرانی یا فارسی‌دان روی می‌آورند.

تاریخچه آموزش زبان فارسی در فنلاند

آغاز آکادمیک و علاقه شرق‌شناسان: پیشینهٔ آشنایی فنلاندی‌ها با زبان و ادب فارسی به فعالیت شرق‌شناسان و ایران‌شناسان اروپایی در قرن‌های گذشته بازمی‌گردد. در دانشگاه هلسینکی، که قدیمی‌ترین نهاد آموزش عالی فنلاند است، کرسی زبان‌های شرقی از قرن هفدهم میلادی برقرار بود، هرچند تمرکز آن ابتدا بر زبان‌های سامی و عبری بود. طی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، برخی از خاورشناسان فنلاندی به متون فارسی نیز توجه نشان دادند، اما آموزش رسمی زبان فارسی به طور گسترده در دانشگاه‌های فنلاند تا اواخر قرن بیستم توسعه نیافت. نقطهٔ عطف را می‌توان حضور استادان و مترجمانی دانست که پلی میان دو فرهنگ زدند؛ به طور ویژه، پروفسور یاکو هامین‌‌انتتیلا (Jaakko Hämeen-Anttila) از چهره‌های برجسته‌ای است که در دهه‌های اخیر با تألیف دیکشنری و ترجمهٔ متون کلاسیک فارسی به فنلاندی، نقش مهمی در معرفی زبان و ادبیات فارسی در محافل دانشگاهی فنلاند داشته است. با این‌حال، نخستین دوره‌های آموزشی structured فارسی در دانشگاه هلسینکی احتمالاً در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ و اوایل ۲۰۰۰ میلادی آغاز شد که همزمان با افزایش ارتباطات فرهنگی و دانشگاهی ایران و فنلاند بود.

موج مهاجرت و گسترش آموزش در مدارس: از سوی دیگر، موج مهاجرت ایرانیان به فنلاند پس از وقایع انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ایران و عراق (در دههٔ ۱۹۸۰ میلادی) آغاز شد و در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ با ورود مهاجران و پناهجویان بیشتر ادامه یافت. افزایش جمعیت ایرانیان مهاجر، ضرورت آموزش زبان فارسی به نسل دوم (کودکانی که در فنلاند متولد یا بزرگ می‌شدند) را ایجاد کرد. دولت فنلاند از دههٔ ۱۹۹۰ برنامهٔ آموزش زبان مادری برای مهاجران را تقویت کرد؛ مطابق قانون اساسی فنلاند، هر فرد حق دارد زبان و فرهنگ خود را حفظ و توسعه دهد. بنابراین، از دههٔ ۹۰ میلادی به بعد کلاس‌های «فارسی به عنوان زبان مادری» در مدارس به صورت رسمی (در کنار برنامهٔ عادی مدرسه) ارائه شد. ابتدا این کلاس‌ها در شهرهایی برگزار می‌شد که تعداد قابل‌توجهی دانش‌آموز فارسی‌زبان داشت (مانند هلسینکی، اسپو، وانتا و تورکو). به تدریج با افزایش شمار فارسی‌زبانان، این کلاس‌ها گسترده‌تر شده و معلمان پاره‌وقت برای تدریس فارسی و دری در سیستم آموزش عمومی استخدام شدند. به عنوان نمونه، در سال 2023 تعداد دانش‌آموزان شرکت‌کننده در کلاس‌های زبان فارسی (و دری) به عنوان زبان مادری در سراسر فنلاند در آغاز سال تحصیلی پاییز به ۹۶۵ نفر رسیده که نسبت به بهار همان سال افزایش داشته است. زبان فارسی یکی از زبان‌های مهاجر مهم در نظام آموزشی فنلاند است (در کنار روسی، عربی، سومالیایی و …) و روند رو به رشدی در تعداد دانش‌آموزان دارد. این امر نشان‌دهندهٔ تثبیت حضور جامعهٔ فارسی‌زبان در فنلاند و اهمیت یافتن حفظ زبان مادری در میان خانواده‌های مهاجر است.

مراکز آموزش زبان فارسی در فنلاند

آموزش زبان فارسی در فنلاند توسط طیفی از نهادها و مراکز مختلف ارائه می‌شود که شامل دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزش زبان، مدارس مکمل آخر هفته و همچنین پلتفرم‌های آنلاین است. در این بخش، مهم‌ترین مراکز و شیوه‌های آموزش فارسی معرفی و بررسی می‌شوند:

دانشگاه‌ها: در حال حاضر دانشگاه هلسینکی تنها دانشگاه فنلاند است که درس‌های زبان و فرهنگ فارسی را در چارچوب برنامهٔ درسی رشته‌های زبان‌شناسی و مطالعات منطقه‌ای ارائه می‌دهد. این درس‌ها اغلب به صورت اختیاری و بسته به تقاضا برگزار می‌شوند. دانشگاه هلسینکی از طریق برنامهٔ آموزش مداوم (Open University) نیز دوره‌هایی تحت عنوان «مطالعات زبان فارسی» برگزار کرده است. محتوی این دوره‌ها آموزش پایه‌ای زبان (الفبا، آواشناسی، دستور و مکالمات روزمره) است و اشاره شده که «برای آغاز این مطالعات نیازی به دانش قبلی زبان فارسی نیست». با این حال، دانشگاه تصریح کرده که «مطالعات زبان فارسی هر سال ارائه نمی‌شود»، بلکه به صورت دوره‌ای و مشروط به وجود مدرس و علاقه‌مندان کافی برگزار می‌گردد. گذشته از دانشگاه هلسینکی، دانشگاه آبو (Åbo Akademi) نیز در سال‌های اخیر میزبان پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌هایی دربارهٔ آموزش فارسی بوده است؛ برای مثال، پایان‌نامه کارشناسی ارشد سال ۲۰۲۳ هانیه مشایخی در دانشگاه اُبوآکادمی با موضوع یادگیری زبان فارسی توسط کودکان ایرانی در فنلاند انجام شده است. اما به طور کلی، سایر دانشگاه‌های فنلاند برنامهٔ مدون آموزش زبان فارسی به عنوان واحد درسی ندارند، هرچند ممکن است در قالب مطالعات خاورمیانه یا دوره‌های کوتاه‌مدت، به فارسی نیز پرداخته شود.
مؤسسات آموزش زبان و آموزشگاه‌های آزاد: بخش مهمی از آموزش زبان فارسی برای بزرگسالان علاقه‌مند، بر عهدهٔ آموزشگاه‌های آزاد شهری (Kansalaisopisto/Aikuisopisto) است. این مراکز که زیر نظر شهرداری‌ها فعالیت می‌کنند، دوره‌های متنوعی برای زبان‌های خارجی ارائه می‌دهند. آموزشگاه بزرگسالان هلسینکی یک نمونه بارز است که در فهرست دوره‌های خود، زبان فارسی را نیز دارد. مطابق اطلاعات این مرکز، «دوره‌های زبان فارسی شامل یک کلاس مبتدی و دوره‌های سطح پایه (A1.1 و A1.2) است. در این دوره‌ها الفبای فارسی از ابتدا تدریس شده و دستور پایه معرفی می‌شود. مکالمه در موقعیت‌های عملی زندگی روزمره تمرین شده و همچنین با فرهنگ ایران آشنا می‌شوند». علاوه بر هلسینکی، در دیگر شهرهای بزرگ مانند اسپو، تامپره و اولو نیز در آموزشگاه‌های شبانه احتمالاً دوره‌های فارسی برگزار می‌شود (بسته به میزان تقاضا). همچنین برخی مؤسسات خصوصی زبان (Language Institutes) امکان ثبت‌نام در کلاس‌های فارسی را فراهم می‌کنند؛ هرچند جمعیت فراگیران فنلاندیِ فارسی چندان گسترده نیست، اما وجود حتی چند دورهٔ فعال نشانگر تداوم علاقه است.
مدارس مکمل، انجمن‌های فرهنگی و کلاس‌های آخر هفته: همان‌گونه که اشاره شد، کودکان ایرانی و افغان ساکن فنلاند اغلب در کلاس‌های زبان مادری مدارس دولتی شرکت می‌کنند. اما جدای از این برنامهٔ رسمی، بسیاری از خانواده‌های مهاجر تمایل دارند فرزندانشان در محیطی گسترده‌تر با فرهنگ ایرانی – از جمله خواندن و نوشتن فارسی در سطح پیشرفته‌تر، ادبیات کودکان، تاریخ و حتی آموزش‌های دینی – آشنا شوند. این خلأ را انجمن‌های ایرانیان مقیم فنلاند پر می‌کنند. در شهرهای مختلف، انجمن‌های فرهنگی ایرانیان فعال هستند؛ مانند انجمن پرسپولیس در هلسینکی، انجمن آوا در تامپره، انجمن فرهنگی ایرانیان تورکو، انجمن سرور ایرانیان در واسا و غیره. همچنین سفارت ایران نیز گاهی کلاس‌های آزاد زبان فارسی، قرآن و تعلیمات دینی برای گروه سنی ۷ تا ۱۵ سال در فنلاند برگزار می‌کند. برخی از این کلاس‌ها با حمایت نهادهایی چون بنیاد سعدی (متولی گسترش زبان فارسی در جهان) فعالیت می‌کنند.
پلتفرم‌ها و آموزش آنلاین: در سال‌های اخیر، آموزش آنلاین زبان فارسی نیز در فنلاند رواج یافته است. با گسترش اینترنت و به‌ویژه پس از دوران همه‌گیری کرونا، بسیاری از کلاس‌های حضوری به بستر مجازی منتقل شدند. برخی مدارس آنلاین ویژه کودکان ایرانی خارج از کشور تشکیل شده است که فراتر از مرزهای یک کشور فعالیت می‌کنند (نمونه‌اش مدرسه آنلاین ثمین که از ایران مدیریت می‌شود و دانش‌آموزانی در اروپا از جمله فنلاند دارد). همچنین ایرانیان فنلاندی گروه‌های متعددی در فضای مجازی ایجاد کرده‌اند که به آموزش زبان فارسی یا تبادل منابع می‌پردازند. برای مثال، کانال‌ها و گروه‌های تلگرام ویژه‌ی فارسی‌آموزان و خانواده‌ها وجود دارد. به طور کلی، فضای آنلاین باعث شده است که دسترسی به منابع آموزشی (کتاب‌های PDF، ویدئوهای آموزشی یوتیوب، پادکست‌ها و ...) آسان‌تر شود و فارسی‌آموزان فنلاندی بتوانند مستقل یا با راهنمایی مدرس آنلاین، به یادگیری بپردازند.

کتاب‌ها، منابع آموزشی و ترجمه‌های فارسی-فنلاندی

یکی از شاخص‌های مهم وضعیت آموزش و ترویج یک زبان در کشور خارجی، وجود کتاب‌ها و منابع آموزشی به زبان آن کشور، و همچنین تبادل ترجمه‌های ادبی میان دو زبان است. در مورد فارسی و فنلاندی، طی دو دههٔ گذشته پیشرفت‌های قابل توجهی مشاهده می‌شود:

منابع آموزشی و فرهنگ‌نامه‌ها: تا پیش از دههٔ ۲۰۰۰ میلادی، منابع آموزش زبان فارسی به فنلاندی بسیار محدود و پراکنده بود. اساتید و زبان‌آموزان ناچار بودند از کتاب‌های انگلیسی یا فرانسوی استفاده کنند. اما در سال‌های اخیر، چند منبع ارزشمند به زبان فنلاندی تدوین شده است. مهم‌ترین آن‌ها نخستین فرهنگ جامع فارسی-فنلاندی است که توسط انتشارات فین‌لکتورا (Finn Lectura) منتشر شد. این فرهنگ با عنوان «فرهنگ بزرگ فارسی-فنلاندی» (Farsi–suomi-suursanakirja) به قلم پتری پوهیان‌لهتو (Petri Pohjanlehto) تدوین گردیده و حاوی بیش از ۱۰۰۰ صفحه مدخل‌ها و ترجمه‌های فارسی به فنلاندی است. این کتاب نخستین فرهنگ دوزبانهٔ جامع برای کاربران فنلاندی است که هم برای خواندن متون معاصر (ادبیات جدید و اخبار) و هم متون کلاسیک (شعر کهن فارسی) طراحی شده است. انتشار چنین اثری نشان از رشد نیاز و علاقه به زبان فارسی در محیط دانشگاهی و فرهنگی فنلاند دارد. افزون بر این فرهنگ‌نامه، راهنماهای آموزشی نظیر کتاب‌های دستور زبان یا خودآموز نیز تهیه شده است. از جمله، یک مجموعهٔ آموزش زبان فنلاندی برای فارسی‌زبانان توسط اولی نوتینن تدوین شده که شامل کتاب «فنلاندی به زبان فنلاندی» همراه با واژه‌نامهٔ فنلاندی-فارسی است. این منبع برای کمک به مهاجران فارسی‌زبان در یادگیری زبان فنلاندی تهیه شده و وجود واژه‌نامهٔ دوزبانه در آن نشان‌دهندهٔ توجه به زبان فارسی در حوزهٔ آموزش زبان فنلاندی نیز هست.
ترجمه‌های فارسی به فنلاندی: تعاملات فرهنگی ایران و فنلاند از طریق ترجمهٔ آثار ادبی دو کشور عمیق‌تر شده است. در سال‌های اخیر، چندین اثر از ادبیات کلاسیک و معاصر فارسی به زبان فنلاندی برگردانده شده که با استقبال مواجه شده است. برجسته‌ترین این ترجمه‌ها، ترجمهٔ فنلاندی شاهنامه فردوسی است. این ترجمه با عنوان «کتاب پادشاهان» (Kuninkaiden kirja) در سال ۲۰۱۶ توسط انتشارات معتبر اوتاوا (Otava) منتشر شد. مترجم این اثر پروفسور یاكو همّن-آنتّیلا است که برای این کار سترگ از زبان فارسی به طور مستقیم شاهنامه را به فنلاندی برگرداند و مقدمه‌ها و پانوشت‌هایی برای شناساندن این حماسهٔ ملی ایران به خوانندگان فنلاندی افزود. انتشار شاهنامه به فنلاندی یک اتفاق فرهنگی مهم بود که مورد توجه محافل ادبی قرار گرفت و ایران را بیش از پیش به فنلاندی‌ها معرفی کرد. پیش از شاهنامه نیز، دیوان حافظ به فنلاندی ترجمه شده بود. ترجمهٔ اشعار حافظ با عنوان «گل سرخ و بلبل» (Ruusu ja satakieli) را در سال ۲۰۰۴ یاكو همّن-آنتّیلا انجام داد و نشر باسام بوکس (Basam Books) منتشر کرد. در این کتاب گزیده‌ای از غزل‌های حافظ شیرازی با حفظ زیبایی‌های شعری تا حد ممکن به فنلاندی برگردانده شده و مقدمهٔ مفصلی دربارهٔ زندگی حافظ و سنت شعر عرفانی فارسی ارائه شده است. یووناس ماریستو نیز اشعار حافظ را به فارسی ترجمه کرده است. از دیگر آثار ترجمه‌شده می‌توان به مولوی اشاره کرد؛ مجموعه‌ای از اشعار مولانا جلال‌الدین رومی تحت عنوان «عشق، شیر سیاه است» (Rakkaus on musta leijona) در سال ۲۰۰۲ با ترجمهٔ هامين‌انتتيلا چاپ شده که منتخبی از رباعیات و غزلیات اوست. همچنین رباعیات خیام از دیرباز مورد توجه مترجمان فنلاندی بوده است؛ اولین ترجمهٔ رباعیات تحت عنوان «تُلْتَنْتِکیَه» (Teltantekijä به معنای خیمه‌دوز یا خیام) در سال ۱۹۲۹ توسط نویسنده و مترجمی به نام تویو لوو (Toivo Lyy) منتشر شد. این ترجمهٔ قدیمی که از شهرت خوبی برخوردار است، بعدها چندبار تجدید چاپ شد و خیام را به خوانندگان فنلاندی شناساند. پس از آن یاکّو همن-آنتّیلا آن را ترجمه کرد و سپس کیامرث باغبان و لوی لهتو دوباره آن را ترجمه کردند. در مجموع، انتشار ترجمه‌های متون کلاسیک فارسی به فنلاندی (اعم از شعر عرفانی، حماسی و رباعیات) نقش مؤثری در معرفی میراث ادبی و فکری فارسی در فنلاند داشته است. استقبال ناشران معتبری چون Otava و Basam Books از انتشار این آثار نیز نشان می‌دهد که بازار فرهنگی فنلاند پذیرای ادبیات فارسی است.

ترجمه‌های فنلاندی به فارسی: هرچند در قیاس با ترجمه‌های فارسی به فنلاندی، آثار کمتری از ادبیات فنلاند به فارسی ترجمه شده، اما چند پروژهٔ قابل توجه در این زمینه نیز صورت گرفته است. مهم‌ترین آنها ترجمهٔ منظومه حماسی کالِوَلا (Kalevala) به زبان فارسی است. کالوالا که حماسه ملی فنلاند محسوب می‌شود، در سال ۱۸۴۹ میلادی گردآوری شده و همواره به عنوان نماد فرهنگ فنلاند مطرح بوده است. این اثر در سال ۱۳۷۷ خورشیدی (۱۹۹۸ م) با تلاش مشترک دو مترجم ایرانی، مرضیه خدیور محسنین و محمود امیریاراحمدی، مستقیماً از زبان فنلاندی به فارسی ترجمه و در تهران منتشر شد. مترجمان طی سه سال کار مداوم نه تنها متن را برگرداندند بلکه کوشیدند وزن شعری حماسه را نیز در ترجمهٔ فارسی حفظ کنند. انتشار نسخهٔ فارسی کالوالا رویدادی مهم در تبادلات فرهنگی بود و مورد تقدیر محافل ادبی دو کشور قرار گرفت. افزون بر کالوالا، آثار معروف ادبیات کودکان فنلاند نیز به فارسی ترجمه شده‌اند. به عنوان نمونه، داستان‌های محبوب مجموعه موومین (Moomin) اثر نویسنده شهیر فنلاندی تووه یانسون، توسط مترجمان مختلف (مانند مرضیه خدیور محسنین و محمود امیریاراحمدی و همچنین شاهده سعیدی) به فارسی برگردانده شده است. موومین‌ها شخصیت‌های کارتونی و داستانی محبوب فنلاند هستند و ترجمهٔ فارسی آنها نشانگر رساندن ادبیات کودک فنلاند به مخاطبان ایرانی است. هرچند شمار ترجمه‌های مستقیم فنلاندی-فارسی هنوز زیاد نیست، اما این قبیل آثار پل‌های ارزشمندی میان دو فرهنگ ایجاد کرده و زمینه را برای شناخت متقابل مردم دو کشور فراهم می‌کند.

پژوهش‌ها و تحقیقات دانشگاهی مرتبط

در حوزهٔ آموزش زبان فارسی در فنلاند و مطالعات مربوط به جامعه فارسی‌زبان مهاجر، پژوهش‌های دانشگاهی قابل توجهی انجام شده که به درک عمیق‌تر چالش‌ها و روندها کمک می‌کند. هرچند این زمینه نسبتاً نوپا است، اما چند نمونه از تحقیقات آکادمیک عبارت‌اند از:

پژوهش درباره یادگیری زبان فارسی در خانواده‌های مهاجر: در سال ۲۰۲۳، هانیه مشایخی پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه Åbo (ابوآکادمی) با عنوان «یادگیری زبان فارسی توسط کودکان ایرانی در فنلاند: دلایل و چالش‌های والدین» ارائه داد. این پژوهش با رویکرد «سیاست زبان خانواده» (Family Language Policy) به بررسی انگیزه‌های والدین ایرانی برای فرستادن فرزندانشان به کلاس‌های زبان فارسی و نیز موانع پیش روی آنها پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان داد که والدین ایرانی مقیم فنلاند عموماً نگران از دست رفتن پیوند فرهنگی و زبانی فرزندان با ایران هستند و به همین دلیل تلاش می‌کنند از طریق صحبت در خانه به فارسی یا ثبت‌نام آنها در کلاس‌های فوق‌برنامه، زبان فارسی را در نسل دوم زنده نگه دارند. با این حال، چالش‌هایی نظیر کمبود وقت (به دلیل مشغله والدین و برنامه مدرسه فنلاندی)، کاهش انگیزه کودکان در سنین نوجوانی، و محدودیت منابع آموزشی مناسب به زبان کودکان (کتاب‌ها و محتوای چندرسانه‌ای جذاب) از جمله موانعی است که این والدین گزارش کرده‌اند. این تحقیق نخستین مطالعهٔ متمرکز بر جامعه ایرانیان فنلاند از منظر حفظ زبان مادری است و توصیه‌هایی برای سیاست‌گذاری آموزشی (مانند تهیه منابع کمک‌آموزشی جذاب و تربیت معلمان دوزبانه) ارائه می‌دهد.
مطالعه تطبیقی وضعیت زبان‌های مهاجر: پژوهش‌های گسترده‌تری نیز در فنلاند انجام شده که زبان فارسی را در کنار سایر زبان‌های مهاجر بررسی کرده‌اند. برای مثال، تحقیقی توسط پالویاینن و رَیسا (Palviainen & Räisä) در سال ۲۰۲۳ منتشر شده که وضعیت ۳۴ زبان مهاجر (از جمله فارسی) را از نظر استفاده در خانواده و جامعه مطالعه کرده است. بر اساس این تحقیق، جایگاه و منزلت یک زبان میراثی در جامعه میزبان نقش مهمی در میزان حفظ آن دارد. در مورد فارسی، محققان اشاره می‌کنند که والدین فارسی‌زبان اگر احساس کنند زبانشان در جامعه فنلاندی کم‌تر به رسمیت شناخته شده یا کاربرد محدودی دارد، ممکن است در درازمدت انگیزه کمتری برای انتقال آن به فرزندان داشته باشند. از سوی دیگر، تقویت پیوندهای اجتماعی میان خانواده‌های فارسی‌زبان (مثلاً از طریق انجمن‌ها) و ایجاد فضاهایی که کودکان بتوانند با همسالان فارسی‌زبان خود تعامل کنند، به حفظ زبان بسیار کمک می‌کند. یافته‌های این گونه پژوهش‌ها برای سیاست‌گذاران آموزشی فنلاند حائز اهمیت است تا برنامه‌های پشتیبانی زبان مادری را متناسب با هر جامعه بهبود دهند.
مطالعات زبان‌شناختی و آموزشی: در کنار تحقیقات اجتماعی، چند مطالعه زبان‌شناختی نیز در فنلاند روی زبان فارسی انجام شده است. برای مثال، می‌توان به پژوهش‌هایی درباره نحو و گرامر زبان فارسی اشاره کرد که توسط اساتید دانشگاه هلسینکی انجام شده و در کنفرانس‌های زبان‌شناسی ارائه گردیده است. همچنین مقالاتی پیرامون مقایسهٔ سیستم آموزش زبان در فنلاند و ایران (توسط احمد عربی جونقانی، اسماعیل عظیمی و محمود مهرمحمدی) منتشر شده که هرچند مستقیماً درباره آموزش فارسی نیست، اما نتایج آن قابل بهره‌گیری برای بهبود روش‌های تدریس فارسی در محیط مهاجرت است. در مجموع می‌توان گفت پژوهش‌های اختصاصی زیادی درباره فارسی‌آموزی در فنلاند نشده است.

وضعیت کودکان فارسی‌زبان در مدارس فنلاند

کودکان فارسی‌زبان (اعم از ایرانی‌تبار یا افغان‌تبار) بخش قابل توجهی از جامعهٔ مهاجر فنلاند را تشکیل می‌دهند. تجربه آموزشی این کودکان در سیستم رسمی فنلاند و برنامه‌های مکمل، موضوعی مهم است که بر هویت زبانی و پیشرفت تحصیلی آنان اثر می‌گذارد:

مدارس دولتی و حمایت زبانی: همه کودکان مهاجر در فنلاند در مدارس دولتی به زبان‌های رسمی (فنلاندی یا سوئدی) تحصیل می‌کنند. برای دانش‌آموزان تازه‌وارد که آشنایی کافی با زبان مدرسه ندارند، کلاس‌های تقویتی زبان فنلاندی به عنوان «دومین زبان» برگزار می‌شود. کودکان فارسی‌زبان نیز از این قاعده مستثنی نیستند و ابتدا باید بر زبان آموزشی مدرسه مسلط شوند. مطالعات نشان داده که مهارت در زبان فنلاندی برای پیشرفت تحصیلی این دانش‌آموزان حیاتی است. با این وجود، نظام آموزشی فنلاند تلاش می‌کند تکثر زبانی را به عنوان یک سرمایه ببیند نه مانع؛ به همین دلیل همان‌طور که گفته شد، کلاس‌های حفظ زبان مادری را ارائه می‌دهد تا کودکان در کنار یادگیری زبان اصلی مدرسه، زبان خانوادگی‌شان را نیز بیاموزند. حضور در این کلاس‌ها اختیاری است، اما آمارها نشان می‌دهد درصد خوبی از والدین فارسی‌زبان از این حق استفاده می‌کنند. در سال‌های اخیر حدود ۸۰۰ تا ۹۰۰ کودک فارسی‌زبان (دری/فارسی) در هر نیم‌سال تحصیلی در این کلاس‌ها شرکت کرده‌اند. هدف این برنامه‌ها آن است که کودکان دو زبانه شوند و هویت فرهنگی خود را حفظ کنند، امری که به گفتهٔ متخصصان به ادغام موفق‌تر آنان در جامعه فنلاند نیز کمک می‌کند.
چالش‌ها و فرصت‌ها: از منظر عملی، کودکان فارسی‌زبان ممکن است با چالش‌هایی مواجه شوند. یکی از چالش‌ها کاهش تدریجی تسلط به فارسی در نسل دوم است؛ کودکانی که عمدتاً در محیط بیرون از خانه (مدرسه، دوستان) به زبان فنلاندی صحبت می‌کنند، ممکن است دایره واژگان فارسی محدودتری داشته باشند یا سواد خواندن/نوشتن فارسی را به خوبی فرا نگیرند. این امر خصوصاً در دوره راهنمایی و دبیرستان مشهودتر می‌شود، جایی که مشغله‌های درسی افزایش می‌یابد و احتمال دارد برخی نوجوانان انگیزه کمتری برای شرکت در کلاس زبان مادری داشته باشند. با این حال، بسیاری از خانواده‌های ایرانی اهمیت زیادی برای این موضوع قائل‌اند و تلاش می‌کنند با ایجاد محیط فارسی در خانه (صحبت کردن و خواندن کتاب فارسی) و یا استفاده از محتوای سرگرمی به زبان فارسی (کارتون، کتاب داستان) فرزندان خود را تشویق کنند. دستاورد مثبت آن است که کودکانی که به صورت دوزبانه (فارسی-فنلاندی) بزرگ می‌شوند، درک فرهنگی عمیق‌تری دارند و حتی در یادگیری زبان‌های سوم نیز توانمندتر ظاهر می‌شوند. افزون بر این، جامعهٔ فارسی‌زبان فنلاند شبکه‌های حمایتی خود را توسعه داده است؛ وجود گروه‌های مخصوص والدین در شبکه‌های اجتماعی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای خانواده‌ها درباره دو زبانگی، و نشست‌های فرهنگی (مانند جشن نوروز در مدارس) همه و همه به ایجاد فضایی پذیرا برای کودکان فارسی‌زبان کمک کرده است.
موفقیت‌ها و نمونه‌ها: گزارش‌های غیررسمی حاکی از آن است که بسیاری از دانش‌آموزان فارسی‌زبان در نظام آموزشی فنلاند عملکرد تحصیلی خوبی دارند و حتی برخی در زمره دانش‌آموزان ممتاز مدارس خود هستند. نظام آموزشی فنلاند که مبتنی بر برابری و شخصی‌سازی آموزش است، معمولاً دانش‌آموزان را به خاطر پس‌زمینه زبانی متفاوت مورد تبعیض قرار نمی‌دهد. بالعکس، مدارسی که دانش‌آموزان چندفرهنگی دارند تلاش می‌کنند از تنوع فرهنگی برای آموزش دیگرپذیری بهره ببرند. برای نمونه، در برخی مدارس ابتدایی در هلسینکی، مراسم نوروز توسط دانش‌آموزان ایرانی و افغان جشن گرفته شده و برای سایر دانش‌آموزان معرفی می‌شود که این خود به ارتقای عزت نفس کودکان فارسی‌زبان کمک می‌کند. در مقطع دبیرستان نیز، شماری از نوجوانان ایرانی‌تبار موفق شده‌اند در درس زبان فارسی امتحان نهایی بدهند و نمره این درس به عنوان یکی از دروس انتخابی در دیپلم آنها منظور شود. این امکان پس از آن فراهم شد که امتحانات استانداردی برای برخی زبان‌های مهاجر (از جمله فارسی) طراحی گردید تا دانش‌آموزان بتوانند دانش خود را رسماً نشان دهند. چنین ابتکاراتی انگیزهٔ یادگیری فارسی را در نسل جوان تقویت می‌کند، چون نتیجه ملموس تلاششان را مشاهده می‌کنند.

نقش روابط فرهنگی و دیپلماتیک ایران و فنلاند در ترویج فارسی

روابط ایران و فنلاند همواره دوستانه و مبتنی بر احترام متقابل بوده و جنبه‌های فرهنگی در این روابط برجسته است. در کنار همکاری‌های سیاسی و اقتصادی، دیپلماسی فرهنگی میان دو کشور زمینه‌ساز گسترش زبان فارسی در فنلاند شده است:

توافقات و تبادل‌های فرهنگی: نخستین روابط رسمی ایران و فنلاند به سال 1931 میلادی (1310 خورشیدی) بازمی‌گردد که دو کشور پیمان دوستی امضا کردند. از آن زمان، چندین تفاهم‌نامه فرهنگی میان دولت‌ها منعقد شده که شامل همکاری‌های دانشگاهی و زبانی است. محمدرضاشاه پهلوی در سفر خود به هلسینکی در تیر 1349 به تاریخچه‌ای از تبادلات فرهنگی ایران و فنلاند پرداخت. او از ایوار لاسی (Ivar Lassi) نام برد که به ایران سفر کرده و سفرنامه‌هایی در مورد ایران منتشر کرده است. همچنین والین خاورشناس فنلاندی که در اصفهان فارسی آموخت و مکتب ایران شناسی فنلاند را با آموزش زبان فارسی بنیاد نهاد، لاگوس و انه برگ و تالکویست که روی خطوط میخی مطالعه کردند (تالکویست تا آخر عمر رئیس انجمن خاورشناسی فنلاند بود) و آرماس سالونن ایران شناس فنلاندی که در کنگره جهانی ایران شناسان در تهران هم شرکت کرد. محمدرضاشاه همچنین به ترجمه های فنلاندی خیام و حافظ (به نظم و نثر) و نشریه ی «دماوند» (انجمن ایران و فنلاند) اشاره کرد. در دههٔ ۱۹۷۰ میلادی، ایران تعدادی بورسیهٔ تحصیلی به دانشجویان فنلاندی برای فراگیری زبان فارسی در دانشگاه‌های ایران اعطا کرد. این روند پس از انقلاب ایران مدتی کمرنگ شد، اما از دههٔ ۲۰۱۰ به بعد بار دیگر تبادلات علمی افزایش یافت. به عنوان مثال، بنیاد سعدی (نهاد دولتی ایران برای آموزش بین‌المللی زبان فارسی) با برخی دانشگاه‌های فنلاند ارتباط برقرار کرده و دوره‌های کوتاه‌مدت یا کارگاه‌های آنلاین زبان فارسی برای علاقه‌مندان فنلاندی ترتیب داده است. سفارت جمهوری اسلامی ایران در هلسینکی نیز هر ساله مسابقات و برنامه‌هایی نظیر المپیاد زبان و ادبیات فارسی یا بزرگداشت شاعران ایرانی را برگزار می‌کند که مخاطبان آن نه فقط ایرانیان مقیم، بلکه فنلاندی‌های علاقه‌مند به فرهنگ ایران هستند. برای نمونه، در سال ۲۰۲۲ سفارت ایران برنامهٔ مدرسه تابستانی زبان فارسی را با همکاری دانشگاه علامه طباطبایی (تهران) تبلیغ کرد که فرصتی برای دانشجویان فنلاندی بود تا یک ماه در ایران دوره فشرده زبان و فرهنگ بگذرانند. هرچند این برنامه به دلیل محدودیت‌های کرونا عمدتاً مجازی برگزار شد، اما نشان‌دهندهٔ تلاش‌های دیپلماتیک برای ترویج فارسی است.
حضور فعال مترجمان و اساتید: در روابط فرهنگی، افراد نقش کلیدی دارند. یکی از چهره‌های موثر در معرفی ادبیات فارسی به فنلاند، همان‌طور که ذکر شد، پروفسور یاكو همّن-آنتّیلا بوده که علاوه بر ترجمه آثار، در دانشگاه هلسینکی سال‌ها مشغول تدریس فرهنگ خاورمیانه و زبان‌های شرقی (از جمله فارسی) بود. او در مصاحبه‌ای اشاره کرده که حمایت دانشگاه و ناشران فنلاندی از کار او، نتیجهٔ علاقهٔ عمومی‌تر در جامعه فنلاند به شناخت ایران است. همچنین نباید از جامعه کوچک ایران‌شناسان فنلاندی غافل شد؛ افرادی مانند پنتّی آهو (Pentti Aho) و سواند هیلونن (Svante E. Hildonen) که در دهه‌های گذشته به مطالعه تاریخ ایران و زبان فارسی پرداختند و آثاری منتشر کردند. این متخصصان اغلب پلی میان محافل آکادمیک و دیپلماتیک بوده‌اند و در برنامه‌های فرهنگی سفارت مشارکت داشته‌اند.
محوریت زبان فارسی در دیپلماسی عمومی: از منظر ایران، فنلاند کشوری با سطح بالای آموزش است و معرفی فرهنگ غنی ایران (از جمله زبان فارسی) می‌تواند تصویری مثبت از ایران ارائه دهد. سال 1370 کرسی زبان فارسی که مدتی بود در دانشگاه هلسینکی تعطیل شده بود دوباره فعال شد و سید علی موسوی بهبهانی استاد دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران به ریاست این کرسی منسوب شد. سال 1373 خبری از دیدار دانشجویان زبان فارسی مرکز زبان های خارجی دانشگاه هلسینکی با سفیر ایران منتشر شد. از این رو، برنامه‌هایی نظیر «هفته فیلم و فرهنگ ایران» که در هلسینکی برگزار می‌شود، معمولاً بخشی را به شعرخوانی و موسیقی سنتی فارسی اختصاص می‌دهد و با زیرنویس انگلیسی/فنلاندی، حضار را با زبان فارسی آشنا می‌کند. در مقابل، از منظر فنلاند نیز آشنایی با زبان فارسی دریچه‌ای به درک مردمان ایران و افغانستان است؛ لذا نهادهایی مانند انجمن دوستی ایران و فنلاند (IFFA) که از سال ۲۰۰۴ فعال است، کلاس‌های مقدماتی مکالمه فارسی برای اعضای خود برگزار کرده یا رویدادهایی مانند جشن سده و چهارشنبه‌سوری را برگزار می‌کند تا فنلاندی‌ها به تمرین زبان در فضای فرهنگی بپردازند.

در مجموع، آموزش زبان فارسی در فنلاند در هم‌افزایی با پیوندهای رو به رشد فرهنگی میان دو کشور تقویت شده است. از ترجمه شاهنامه به فنلاندی و کالوالا به فارسی که اوج تعاملات ادبی است گرفته، تا کلاس فارسی کودکان در حاشیه مراسم نوروز در هلسینکی – همه گواه آن است که زبان فارسی به عنوان حامل فرهنگی در فنلاند حضور فعالی یافته است. هرچند این زبان جزو زبان‌های رایج و اصلی فنلاند نیست، اما برای جامعه‌ای چند هزار نفره زبان مادری محسوب می‌شود و برای گروهی دیگر از فنلاندی‌ها دریچه‌ای به یکی از کهن‌ترین تمدن‌های آسیاست. حمایت نظام‌مند دولت فنلاند از آموزش زبان مادری مهاجران، همراه با تلاش‌های جامعه ایرانی و پشتیبانی‌های فرهنگی سفارت ایران، آینده امیدوارکننده‌ای را برای گسترش زبان فارسی در فنلاند ترسیم می‌کند. این تجربه می‌تواند الگویی موفق از «چندفرهنگی‌گرایی» باشد که در آن حفظ زبان مادری نه تنها مانعی برای ادغام اجتماعی نیست، بلکه عاملی برای غنای فرهنگی جامعه میزبان به شمار می‌رود.