اسلام و مسلمانان در فنلاند

اسلام در فنلاند تاریخی بیش از صد سال دارد و طی دهه‌های اخیر به یکی از اقلیت‌های دینی در حال رشد این کشور تبدیل شده است. در این گزارش جامع، تاریخچه حضور مسلمانان در فنلاند، وضعیت کنونی آنان، چارچوب‌های قانونی مرتبط، مشارکت‌های سیاسی‌ـاجتماعی، تمرکز جمعیت در شهرهای مهم (هلسینکی، تامپره و واسا) و چشم‌انداز آینده بررسی می‌شود. ساختار منظم این گزارش با تکیه بر جدیدترین آمار و پژوهش‌ها (به‌ویژه در سال‌های اخیر) تنظیم شده است.

مسلمانان در فنلاند. تصویر تولیدی هوش مصنوعی
مسلمانان در فنلاند. تصویر تولیدی هوش مصنوعی


تاریخچه حضور اسلام در فنلاند

ورود نخستین مسلمانان: حضور اسلام در فنلاند به اواخر قرن 19 بازمی‌گردد؛ گروهی از مسلمانان تاتار از مناطق تحت سلطه روسیه تزاری میان سال‌های 1870 تا 1920 به فنلاند مهاجرت کردند. این تاتارها که عمدتاً از قوم ولگا تاتار (ترک‌زبان و سنی‌مذهب) بودند، نخست در تجارت دوره‌گرد مشغول شدند و بعدها خانواده‌هایشان را نیز به فنلاند آوردند. با استقلال فنلاند در 1917 و تصویب قانون آزادی ادیان در 1922، تاتارها امکان تشکیل رسمی اجتماعات دینی یافتند.

تأسیس نخستین نهادهای اسلامی: در سال 1915 اولین انجمن خیریه اسلامی تاتارها در هلسینکی با عنوان «باشگاه خیریه مسلمانان هلسینکی» شکل گرفت. در 1925 جامعه اسلامی رسمی تاتارها به نام “Suomen Islam-seurakunta” (انجمن اسلامی فنلاند) ثبت شد که قدیمی‌ترین تشکل اسلامی غرب اروپا به‌شمار می‌آید. فنلاند نخستین کشور غربی بود که یک جماعت اسلامی را به‌رسمیت شناخت. اعضای این جامعه محدود به تاتارها بودند و این وضعیت تا اواسط قرن 20 ادامه داشت. در دهه 1940 تاتارها یک مسجد چوبی در شهر یارونپää بنا کردند که اولین مسجد ساخته‌شده در کشورهای اسکاندیناوی بود. همچنین در 1942 جماعت اسلامی تامپره نیز توسط تاتارها بنیان گذاشته شد.

موج‌های مهاجرتی بعدی: پس از تاتارها، تا دهه 1960 جامعه مسلمانی دیگری در فنلاند وجود نداشت. اما از دهه 1980، دانشجویان و کارگران مسلمان از خاورمیانه و شمال آفریقا به‌تدریج به فنلاند آمدند. اولین انجمن اسلامی غیرتاتاری در 1987 با عنوان “Islamic Society of Finland” تأسیس شد. نقطه‌ی عطف، دهه 1990 بود: فنلاند پناهجویانی را از جنگ‌های سومالی و بالکان پذیرفت که موجب رشد چشمگیر جمعیت مسلمان شد. در فاصله کوتاهی، مسلمانان مهاجر از کشورهای نظیر عراق، افغانستان، یوگسلاوی سابق، ایران و سایر کشورهای مسلمان نیز به فنلاند آمدند. با افزایش تنوع، گروه‌های قومی مختلف جوامع جداگانه و مساجد خود را بنیان گذاشتند و در 1996 «فدراسیون سازمان‌های اسلامی فنلاند» جهت هماهنگی بین آنها تشکیل گردید.

روند رشد جمعیت: تعداد مسلمانان فنلاند از حدود 1000 نفر در اوایل 1990 (اغلب تاتار) به حدود 20,000 نفر در سال 2000 رسید. سپس تا 2003 این رقم به 20,000 نفر رسید و حدود 30 مسجد کوچک فعال بود. در دهه‌های بعد رشد جمعیت ادامه یافت. بر اساس برآوردها، در 2010 جمعیت مسلمان به تقریبا 60,000 نفر رسیده بود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در دهه 2010 این میزان تقریباً دو برابر شد. به طوری که حدود سال 2020 شمار مسلمانان به 120,000 نفر (معادل ~2٪ جمعیت کشور) افزایش یافت. این روند افزایشی عمدتاً ناشی از مهاجرت (پناهجویان خاورمیانه پس از 2014، مهاجرت کاری و الحاق خانواده) و نرخ رشد طبیعی بالاتر در خانواده‌های مسلمان است. در 2022 جمعیت مسلمانان حدود 120 تا 130 هزار نفر برآورد شد و تخمین تازه در 2024 این رقم را حدود 140 هزار نفر ذکر کرده است. به این ترتیب، اسلام بزرگ‌ترین اقلیت دینی غیرمسیحی در فنلاند شده است. در جدول زیر می‌توان خلاصه‌ای از رشد جمعیت مسلمانان را دید:


وضعیت کنونی مسلمانان در فنلاند

جمعیت، ترکیب مذهبی و زبانی

تعداد و پراکندگی: تخمین‌های اخیر نشان می‌دهد حدود 2.5٪ از جمعیت فنلاند مسلمان هستند. با این حال، تنها بخش کوچکی به صورت رسمی عضویت انجمن‌های اسلامی ثبت‌شده را دارند (حدود 21 هزار نفر معادل 0.4٪ جمعیت کشور). این اختلاف به دلیل آن است که بسیاری از مسلمانان مهاجر علاقه‌ای به ثبت عضویت رسمی ندارند یا از چنین رویه‌هایی اطلاع ندارند. بر پایه آمار رسمی سال 2022، 0.4٪ از جمعیت فنلاند عضو جماعت‌های اسلامی ثبت‌شده هستند. اما رهبران اسلامی و پژوهشگران تخمین می‌زنند جمعیت واقعی مسلمانان چندین برابر این رقم است. برای مثال، اداره آمار فنلاند در 2020 تعداد وابستگان رسمی به جوامع اسلامی را حدود 19,300 نفر اعلام کرد، اما تخمین کل مسلمانان در آن سال حدود 120 هزار نفر بوده است.

ترکیب قومی و ملیتی: ترکیب مسلمانان فنلاند بسیار متنوع است. به جز جامعه کوچک تاتار (حدود 1000 نفر) که ترک‌زبان هستند، اکثریت مسلمانان را مهاجران نسل اول و دوم از ده‌ها کشور تشکیل می‌دهند. بزرگ‌ترین گروه‌های قومی‌ـملیتی مسلمان شامل:

  • سومالیایی‌ها: از اوایل دهه 1990 تاکنون هزاران پناهجوی سومالیایی به فنلاند آمده‌اند؛ سومالیایی‌ها امروزه یکی از بزرگ‌ترین جوامع مسلمان فنلاند هستند و عمدتاً پیرو مذهب سنی شافعی می‌باشند.
  • عرب‌زبان‌ها: مهاجران از کشورهای عربی (عراق، سوریه، مراکش، تونس، الجزایر و...) بخش قابل توجهی را تشکیل می‌دهند. انجمن‌هایی چون «جامعه اسلامی فنلاند» در 1987 عمدتاً توسط عرب‌ها تأسیس شد.
  • کردها و فارس‌زبان‌ها: پناهجویان از عراق، ایران و افغانستان نیز حضور دارند. یک جامعه شیعه برجسته به نام «رسالت» در 2001 توسط مهاجران فارسی‌زبان شکل گرفت.
  • ترک‌ها: طی دهه گذشته مهاجران ترک (از جمله کردهای ترکیه) نیز افزایش یافته‌اند. در 2016 ترک‌تباران یک انجمن اسلامی (دیانت) تأسیس کردند.
  • دیگر جوامع: آوارگان بوسنیایی در دهه 1990، آلبانیایی‌ها، پاکستانی‌ها، بنگلادشی‌ها، و مسلمانان آفریقای غربی (نظیر گامبیا و نیجریه) نیز جزو جامعه مسلمان هستند.

از نظر زبان مادری، می‌توان به آمارهای غیرمستقیم اشاره کرد: در 2022 حدود 36 هزار نفر در فنلاند عربی‌زبان، 22 هزار نفر سومالیایی‌زبان و حدود 15 هزار نفر فارسی‌زبان بودند. البته این آمار دقیقاً منطبق با دین نیست، ولی نشان‌دهنده گستردگی جوامع مسلمان است.

توزیع مذهبی (سنی و شیعه): اکثریت مسلمانان فنلاند سنی‌مذهب‌اند؛ اما سهم شیعیان نیز به‌ویژه پس از موج پناهندگان عراقی دهه 2010 افزایش یافته است. طبق برآورد 2022، حدود 75٪ مسلمانان فنلاند سنی و 25٪ شیعه هستند. منابع فنلاندی در سال‌های اخیر سهم شیعیان را حتی 20–25٪ ذکر کرده‌اند. در دهه 1990 تقریباً همه مسلمانان غیراز تاتارها در مساجد اهل سنت حضور می‌یافتند، اما از اوایل دهه 2000 شیعیان شروع به ایجاد مراکز مستقل کردند. برای مثال، مرکز اسلامی رسالت در حومه هلسینکی یک مسجد و مرکز فرهنگی شیعیان (با حدود 1000 عضو ثبت‌شده) است که از حمایت مهاجران عراق و ایران شکل گرفته است. به‌طور کلی، همزیستی مسالمت‌آمیز میان جوامع سنی و شیعه در فنلاند برقرار است؛ هرچند تنش‌های وارداتی از خاورمیانه (مثلاً پس از جنگ عراق) گاهی منجر به اختلافات محدودی شده که حتی به درگیری فیزیکی هم انجامیده است. مقامات پلیس فنلاند چند مورد درگیری بین اعضای دو مذهب را ثبت کرده‌اند، اما این موارد بسیار معدود بوده است.

مساجد و مراکز عبادی در فنلاند

تعداد مساجد: در فنلاند ده‌ها محل عبادت مسلمانان وجود دارد، هرچند تعداد کمی از آنها به صورت رسمی «مسجد» (ساختمان با کاربری صرفاً مسجد) ساخته شده‌اند. بیشتر نمازخانه‌های مسلمانان در واحدهای آپارتمانی، ساختمان‌های تجاری یا مراکز فرهنگی اجاره‌ای واقع شده‌اند. طبق یک فهرست در سال 2022، ۲۹ مسجد اهل‌سنت در سراسر فنلاند فعال بوده است. همچنین چندین حسینیه و مرکز شیعی در هلسینکی و شهرهای بزرگ وجود دارد.

مساجد تاریخی: تنها دو مسجد دارای ساختمان اختصاصی در فنلاند موجود است: نخست مسجد چوبی یارونپää (شهر کوچکی در نزدیکی هلسینکی) که در دهه 1940 توسط تاتارها ساخته شد. دوم مسجد مرکز اسلامی هلسینکی (اسلام‌تالو) که وابسته به جامعه تاتارهای هلسینکی است. این دو بنا به‌طور ویژه به عنوان مسجد طراحی و احداث شده‌اند. سایر مراکز عبادت عمدتاً فضاهای تطبیق‌داده‌شده هستند. به عنوان نمونه، در هلسینکی نمازخانه‌های متعددی در آپارتمان‌ها و ساختمان‌های اداری قرار دارند که پاسخگوی نیاز جمعیت مسلمان پایتخت هستند.

مساجد مهم در شهرها: در هلسینکی ده‌ها نمازخانه فعال است که معروف‌ترین آنها “مرکز اسلامی هلسینکی” (بزرگ‌ترین انجمن اهل‌سنت با نزدیک به 2000 عضو)، مسجد انجمن اسلامی فنلاند (1987) در محله کامپی، و مرکز فرهنگی رسالت (شیعیان) در محله ملون‌مکی هستند. در تامپره یک مسجد متعلق به جامعه تاتارها (تأسیس 1942) وجود دارد و انجمن اسلامی تامپره (1998) نیز یک نمازخانه اجاره‌ای برای مسلمانان مهاجر اداره می‌کند. در تورکو نیز چند مرکز اسلامی فعالند و بحث احداث قبرستان اسلامی در این شهر اخیراً مطرح بوده است. در اولو (شمال فنلاند) انجمن اسلامی شمال فنلاند فعالیت دارد. حتی در شهرهای کوچک‌تر مانند لاهِتی و واتسا (واسا)، مسلمانان محل عبادت برپا کرده‌اند. در شهر لاهِتی ترک‌تباران یک مسجد جدید وابسته به انجمن دیانت ساخته‌اند. در واسا (استان اوستروبوتنیا) انجمن اسلامی واسا از سال 1998 تأسیس شده و اکنون دو مسجد کوچک را اداره می‌کند؛ یکی در منطقه پالوسآری و دیگری در تیلیت‌ئکانکاتو. این مساجد واسا برای اقلیت چندصد نفری مسلمانان آن منطقه مکانی برای نمازهای جمعه، آموزش قرآن در تابستان برای کودکان، مراسم رمضان و اعیاد فراهم کرده‌اند.

چالش‌ها و ابتکارات: مهم‌ترین چالش مرتبط با مساجد در فنلاند، نبود یک مسجد جامع بزرگ در پایتخت است. برخلاف بسیاری از کشورهای اروپایی، در هلسینکی هنوز مسجد بزرگی ساخته نشده است. در اوایل دهه 2010، پروژه‌ای برای ساخت یک مرکز فرهنگی‌ـمذهبی بزرگ (ملقب به سورموسکئی یا مسجد جامع بزرگ) در هلسینکی مطرح شد. این پروژه توسط اتحادیه مسلمانان فنلاند، انجمن زنان مسلمان و انجمن فرهنگی‌مذهبی فوکوس پشتیبانی می‌شد و سرمایه‌گذاران خارجی (احتمالاً از کشورهای خلیج فارس) داشت. اما این طرح از سوی برخی سیاستمداران و بخشی از جامعه مسلمانان با تردید مواجه شد و در نهایت شورای شهر هلسینکی در سال 2017 مجوز ساخت نداد. دلایل رد طرح شامل نگرانی از تأمین مالی خارجی (و نفوذ احتمالی آن بر جامعه مسلمان) و هزینه بسیار بالای پروژه بود. بسیاری از خود مسلمانان نیز درباره مدیریت و منابع مالی طرح اجماع نداشتند. به این ترتیب تا امروز مسلمانان هلسینکی برای عبادت به همان نمازخانه‌های کوچک متکی هستند.

با این حال، دولت فنلاند و شهرداری‌ها عموماً برای تأسیس اماکن عبادت همکاری می‌کنند. طبق قانون، مسلمانان (همچون سایر ادیان) آزادی کامل در ساخت محل عبادت دارند و تاکنون محدودیت قانونی در این خصوص اعمال نشده است. البته تامین مالی عمدتاً بر عهده خود جوامع است. از سوی دیگر، برخی شهرداری‌ها فضاهایی در گورستان‌ها برای دفن اموات مسلمان تخصیص داده‌اند. مثلاً در هلسینکی یک بخش مخصوص مسلمانان در گورستان هیتانیِمی از دهه 1800 فعال است که ابتدا برای سربازان تاتار ارتش روسیه استفاده می‌شد. تلاش‌هایی برای احداث گورستان‌های مستقل اسلامی (مثلاً در تورکو) صورت گرفته اما گاه با موانعی روبرو شده است؛ چنان‌که شورای شهر تورکو در 2022 پیشنهاد قبرستان ویژه احمدیه را نپذیرفت چون نمی‌خواست افراد سایر شهرها در آن دفن شوند.

مراکز فرهنگی، آموزشی و سازمان‌های اسلامی

علاوه بر مساجد، مسلمانان فنلاند در طی سال‌ها نهادهای فرهنگی و اجتماعی گوناگونی بنیان گذاشته‌اند:

  • انجمن‌های فرهنگی تاتار: تاتارهای فنلاند به حفظ هویت خود اهتمام داشته‌اند. آنها در دهه 1930 انجمن‌های فرهنگی در هلسینکی، تامپره و تورکو تشکیل دادند که به برگزاری رویدادهای فرهنگی و آموزش زبان ترکی به کودکان می‌پرداخت. مدرسه ترک‌زبان تاتارها در هلسینکی تا 1969 دایر بود.
  • فدراسیون‌ها و شوراهای اسلامی: در 2006 «مجمع مسلمانان فنلاند» (Suomen Muslimiliitto ry) به عنوان چتری برای انجمن‌های مسلمان شکل گرفت. همچنین «فوروم اسلام و فرهنگ (FOKUS)» از اواخر دهه 1990 فعال است که یک سازمان بینادینی و فرهنگی برای گفتگوی پیروان ادیان (از جمله مسلمانان) می‌باشد. دولت برای ترویج گفتگوی بینادینی به چنین سازمان‌هایی کمک مالی می‌کند.
  • انجمن‌های دانشجویی و جوانان: در دانشگاه‌ها نیز انجمن‌های اسلامی دانشجویان تأسیس شده‌اند (مثلاً انجمن دانشجویان مسلمان دانشگاه هلسینکی). این انجمن‌ها اغلب برنامه‌های بحث و معرفی فرهنگ اسلامی برگزار می‌کنند و پل ارتباطی بین دانشجویان مسلمان و دانشگاه هستند.
  • مؤسسات خیریه و خدمات: سازمان‌های خیریه کوچکی نیز توسط مسلمانان ثبت شده که در امور کمک به پناهجویان تازه‌وارد، ترجمه در ادارات، کلاس‌های آموزش زبان فنلاندی برای مهاجران مسلمان، و امور خیریه خارجی (مثلاً کمک به کشورهای اسلامی) فعال‌اند.

آموزش اسلامی برای کودکان: بسیاری از انجمن‌های اسلامی، کلاس‌های آموزش قرآن و عربی برای کودکان مسلمان فراهم می‌کنند. تقریباً در هر مسجد یا نمازخانه بزرگ‌تر، مدرسه آخرهفته قرآن دایر است که والدین مسلمان برای حفظ هویت دینی فرزندانشان به آن اهمیت می‌دهند. به عنوان مثال، جامعه اسلامی فنلاند در هلسینکی یک مدرسه قرآن برای کودکان دارد و حتی یک مهدکودک اسلامی نیز زیرنظر این جامعه اداره می‌شود.

مراکز ثبت‌شده: بر اساس آمار رسمی ثبت انجمن‌ها، تعداد تشکل‌های اسلامی رشد زیادی داشته است. در 2010 تنها 28 انجمن اسلامی به‌طور رسمی ثبت شده بود، اما در 2020 بالغ بر 161 و در 2025 حدود 189 انجمن با کلیدواژه "اسلام" یا "مسلم" به ثبت رسیده است. البته همه این‌ها فعال یا قابل‌توجه نیستند و بسیاری بسیار کوچک یا محلی‌اند. با این حال این ارقام نشان‌دهنده گسترش سازمان‌یابی جامعه مسلمان است.

قوانین فنلاند در خصوص مسلمانان و آزادی‌های دینی

چارچوب حقوقی و آزادی دینی

قانون اساسی و آزادی مذهب: قانون اساسی فنلاند تبعیض بر اساس مذهب را ممنوع کرده و آزادی دین و عقیده را تضمین می‌کند. طبق این قانون، هر فرد حق دارد دین خود را آزادانه اظهار و اجرا کند، عقایدش را بیان نماید و به هر جامعه‌ی دینی بپیوندد یا نپیوندد. هیچ‌کس را نمی‌توان مجبور به شرکت در مراسم دینی کرد. بنابراین مسلمانان از نظر قانونی آزادی کامل در انجام عبادات (نماز، روزه، حج،...) دارند و می‌توانند اعتقادات خود را تبلیغ کنند یا تغییر دین دهند.

ثبت رسمی جوامع دینی: فنلاند دارای سیستم ثبت دولتی برای جماعت‌های دینی است. هر گروه مذهبی (با رعایت شرایط جمعیتی و اساسنامه) می‌تواند به عنوان “yhdyskunta” (انجمن دینی) به ثبت رسیده و شخصیت حقوقی پیدا کند. جوامع اسلامی نیز از این امکان بهره برده‌اند؛ چنان‌که اولین انجمن اسلامی در 1925 ثبت شد. ثبت رسمی مزایایی چون امکان تملک قانونی اموال (مسجد، قبرستان)، دریافت کمک دولتی و حق برگزاری ازدواج رسمی اعطا می‌کند. برای مثال، جامعه تاتارها در 1932 حق اجرای عقد نکاح را کسب کرد. امروزه ده‌ها انجمن اسلامی ثبت‌شده وجود دارند و دولت سالانه بر اساس تعداد اعضای ثبت‌شده به آنها یارانه‌هایی اعطا می‌کند. البته میزان این کمک‌ها اندک است (مثلاً در سال 2022 مجموعاً 824 هزار یورو بین تمام اقلیت‌های دینی غیرلوتری تقسیم شد) و به نسبت جمعیت واقعی مسلمانان پایین‌تر از حد انتظار است، چون بسیاری عضو رسمی نیستند.

آزادی پوشش و نمادهای دینی: در فنلاند هیچ ممنوعیت قانونی برای پوشش اسلامی وجود ندارد. زنان مسلمان می‌توانند در اماکن عمومی حجاب (روسری) داشته باشند و حتی نقاب یا برقع نیز از نظر قانون ممنوع نیست. البته شمار بسیار اندکی برقع یا نقاب استفاده می‌کنند و موضوع حجاب عمدتاً درباره روسری و پوشش موی زنان مطرح است. مباحثی در سال‌های اخیر پیرامون حجاب در محل کار و مدارس درگرفته است. در 2013–2014 بحثی عمومی درباره پوشیدن نمادهای مذهبی در لباس کار شکل گرفت. قانون کار فنلاند به کارفرمایان اجازه نمی‌دهد کارکنان را به خاطر حجاب منع کنند مگر اینکه دلایل ایمنی یا بهداشتی موجه وجود داشته باشد. به عنوان نمونه، در 2014 دادگاهی در هلسینکی حکمی مهم صادر کرد: یک فروشگاه پوشاک به یک کارمند موقت دستور داده بود حجابش را در محل کار بردارد چون «با تصویر برند سازگار نیست». دادگاه این اقدام را تبعیض مذهبی تشخیص داد و به نفع کارمند محجبه رأی داد. این حکم تأکید کرد که حجاب بخشی از آزادی دینی فرد است و صرفاً ملاحظات سطحی (براندمغایرت) مجوز تبعیض نیست.

در فضاهای عمومی نیز استفاده از حجاب یا سایر نمادهای اسلامی آزاد است. برای عکس کارت شناسایی (گذرنامه، گواهینامه)، روسری مجاز است مشروط بر اینکه چهره قابل‌شناسایی باشد. تنها محدودیت، پوشش صورت در رانندگی یا اماکن امنیتی است که طبق قوانین کلی (نه خاص اسلام) اعمال می‌شود. به طور کلی، بحث حجاب در فنلاند ملایم‌تر از برخی کشورهای اروپایی بوده و تاکنون هیچ حزب جدی ممنوعیت حجاب را پیشنهاد نکرده است. البته اظهارات منفی توسط برخی سیاستمداران راست‌گرا (مثل کاربرد عبارت موهن «کیسه‌های سیاه» برای زنان برقع‌پوش توسط یکی از وزرای دولت) در 2019 خبرساز شد و با محکومیت گسترده جامعه مسلمانان و سایر گروه‌ها مواجه گردید.

حلال و ذبح اسلامی: موضوع حلال بودن غذا (به‌ویژه گوشت) برای مسلمانان اهمیت دارد. فنلاند مانند بسیاری از کشورهای اروپایی ذبح حیوان بدون بی‌هوش کردن را (به دلایل رفاه حیوان) ممنوع کرده است. بنابراین ذبح شرعی باید همراه با بیهوشی حیوان باشد تا قانونی باشد. این مسأله برای برخی جوامع مسلمان چالش‌برانگیز بوده است. در 2022 دادگاهی یک مرد مسلمان را به جرم کشتن گوسفندان بدون بی‌هوشی طبق روش سنتی حلال، به دو سال زندان محکوم کرد. هرچند انگیزه مذهبی او درک شد، اما قانون رفاه حیوانات نقض شده بود. بسیاری از مسلمانان اکنون گوشت حلال وارداتی یا تولیدشده تحت نظارت اسلامی (با بیهوشی) مصرف می‌کنند. فروشگاه‌های مخصوص مواد غذایی حلال در هلسینکی و شهرهای بزرگ وجود دارد و حتی برخی فروشگاه‌های زنجیره‌ای فنلاند نیز محصولات با علامت حلال عرضه می‌کنند.

ماه رمضان و روزه‌داری: دولت و کارفرمایان نسبت به روزه‌داری مسلمانان رویکرد منعطفی دارند. طبق قانون، کارمندان می‌توانند در مورد ساعات کار در ماه رمضان درخواست تغییراتی کنند (مثلاً شیفت صبح کار نکنند) و بسیاری از ادارات این را رعایت می‌کنند. دانش‌آموزان مسلمان نیز می‌توانند در صورت نیاز در طول روزه‌داری از کلاس ورزش معاف شوند. چالش منحصر‌به‌فرد فنلاند، ساعات طولانی روز در تابستان است. گاهی در رمضان، مخصوصاً وقتی در ماه‌های خرداد و تیر قرار می‌گیرد، در شمال فنلاند خورشید غروب نمی‌کند یا فقط ۱–۲ ساعت شب است. مسلمانان در این شرایط یا روزه خود را به ساعت نزدیک‌ترین کشور با شب طبیعی (مثلاً ترکیه یا عربستان) تنظیم می‌کنند، یا درصورت دشواری، ایام روزه را در زمستان قضا می‌نمایند. علمای محلی فتوا داده‌اند در نقاطی که روز بسیار بلند است، می‌توان از تقویم مکه/مدینه یا کشور مسلمان معتدل‌تری پیروی کرد. برای نمونه، در هلسینکی برخی مساجد افطار را بر اساس ساعت سعودی (مثلاً ساعت 19 یا 19:30) اعلام می‌کنند تا روزه بیش از 20 ساعت نشود. در مقابل، تعدادی از مسلمانان متعهد حتی روزهای 20–22 ساعته را نیز روزه می‌گیرند و این را آزمونی معنوی می‌دانند. دولت دخالتی در این امور ندارد اما مثلاً در زندان‌ها برای زندانیان مسلمان برنامه غذایی ویژه رمضان در نظر گرفته می‌شود (شامل سحری دیرهنگام و افطاری).

تعلیمات دینی در مدارس: نظام آموزشی فنلاند یک راهکار فراگیر برای آموزش ادیان دارد. همه مدارس دولتی موظف‌اند آموزش دینی متناسب با مذهب دانش‌آموزان ارائه دهند. درس «دین» بخشی از برنامه درسی است، ولی محتوای آن بسته به اعتقاد دانش‌آموزان تنظیم می‌شود. اگر در یک منطقه حداقل 3 دانش‌آموز مسلمان باشد و یک انجمن اسلامی ثبت‌شده نیز وجود داشته باشد، مدرسه باید کلاس آموزش دین اسلام برای آنان فراهم کند. دانش‌آموزان غیرمذهبی یا کسانی که امکان کلاس مذهبشان نیست، به جای آن درس «اخلاق» می‌خوانند. آموزش اسلام در مدارس فنلاند شامل آشنایی با اعتقادات و مناسک اسلامی، تاریخ اسلام، قرآن و همچنین آشنایی با سایر ادیان است. معلمان این درس الزاماً مسلمان نیستند اما باید دوره‌های تربیت معلم آموزش دینی را گذرانده باشند و مجوز تدریس داشته باشند. این امر گاهی محل نقد جامعه مسلمان بوده که ترجیح می‌دهند معلم مسلمان داشته باشند. برخی گزارش‌ها حاکیست که پاره‌ای معلمان آموزش اسلام، خود مسلمان نبوده یا تسلط کافی بر موضوع ندارند. این مسائل باعث بحث میان مسئولان آموزشی و رهبران اسلامی شده است. با این وجود، حضور رسمی آموزش اسلام در مدارس یک امتیاز مثبت تلقی می‌شود؛ چرا که به کودکان مسلمان امکان می‌دهد هویت دینی‌شان در چارچوب رسمی به‌رسمیت شناخته شود و دیگر دانش‌آموزان نیز با اسلام آشنا شوند.

آموزش عالی و مطالعات اسلامی: در دانشگاه‌های فنلاند نیز فرصت مطالعه اسلام وجود دارد. دانشگاه هلسینکی در دانشکده الهیات خود رشته الهیات اسلامی را در مقطع کارشناسی و ارشد ارائه می‌دهد. این برنامه که از 2018 توسعه یافته، به تربیت دانشجویان در حوزه معارف اسلامی، تاریخ و متون اسلامی می‌پردازد. هدف آن نیز آماده‌سازی معلمان آموزش دینی اسلامی و حتی امامان دارای تحصیلات آکادمیک است. علاوه بر آن، در دانشکده‌های مطالعات زبان و فرهنگ دانشگاه‌های بزرگ (هلسینکی، تورکو، تامپره) دوره‌هایی درباره اسلام‌شناسی، خاورمیانه، تاریخ اسلام و زبان عربی تدریس می‌شود. بنابراین از نظر آکادمیک نیز بستر شناخت اسلام در فنلاند مهیاست و حتی غیرفرقه‌ای‌بودن این مطالعات به فهم علمی‌تر اسلام در جامعه کمک کرده است.

قوانین و حمایت‌های دولتی

جرایم ناشی از نفرت: قوانین کیفری فنلاند هرگونه توهین و تهدید علیه گروه‌های دینی را جرم‌انگاری کرده است. بر اساس قانون، اظهارات تنفرآمیز علیه یک گروه (از جمله بر مبنای مذهب) می‌تواند ذیل عنوان «برهم زدن آسایش مذهب» یا «تحریک علیه گروه قومی» تعقیب شود. مجازات آن بسته به شدت از جریمه مالی تا 2 سال حبس است. اگر تحریک به خشونت شدید باشد، می‌تواند به عنوان جرم شدیدتر تا 4 سال زندان داشته باشد. این قوانین در راستای محافظت از اقلیت‌ها از جمله مسلمانان وضع شده‌اند. به طور مثال، اگر کسی قرآن‌سوزی علنی با هدف اهانت انجام دهد، افزون بر تخریب (در صورت نقض آرامش عمومی) ممکن است تحت عنوان توهین به مقدسات هم مجازات شود. طی سال‌های اخیر چندین پرونده شامل اظهارات اسلام‌ستیزانه در اینترنت یا تخریب اموال اسلامی (مثلاً دیوارنویسی روی مرکز اسلامی) در فنلاند پیگیری قضایی شده است. دولت همچنین ناظر ویژه تبعیض (Ombudsman) دارد که گزارش‌های تبعیض مذهبی را بررسی می‌کند و می‌تواند در مواردی خسارت برای شاکیان کسب کند. در 2022، ناظر تبعیض گزارش کرد که موارد شکایت در زمینه آموزش دینی افزایش یافته و یک مهدکودک به خاطر مجبورکردن کودک به شرکت در مراسم مذهبی مورد مواخذه قرار گرفت.

حمایت مالی به جوامع دینی: فنلاند ساختاری دارد که طبق آن دولت به کلیساهای رسمی (انجمن لوتری و ارتدوکس) بودجه چشمگیری تخصیص می‌دهد. اقلیت‌های دیگر نیز مبلغ کمتری دریافت می‌کنند. چنان‌که ذکر شد، دولت بر اساس تعداد اعضای ثبت‌شده‌ی هر جامعه دینی کمک سالانه می‌دهد. در سال 2022، کلیسای لوتری 119 میلیون یورو و کلیسای ارتدوکس 2.6 میلیون یورو دریافت کردند، در حالی‌که همه جوامع دیگر روی‌هم 824 هزار یورو کمک گرفتند. از این مبلغ، حدود 674 هزار یورو براساس تعداد عضو میان گروه‌ها (از جمله اسلامی) توزیع شد. بنابراین سهم انجمن‌های اسلامی به نسبت تعداد اعضای رسمی‌شان تعیین می‌شود که به علت مشارکت پایین در عضویت، مبلغ زیادی نیست. با این حال، دولت هر سال یک بودجه ویژه (~80 هزار یورو در 2022) برای ترویج گفتگوی ادیان اختصاص می‌دهد که سازمان‌های بینادینی شامل تشکل‌های مسلمان نیز از آن بهره‌مند می‌شوند.

مناسب‌سازی خدمات عمومی: نهادهای دولتی فنلاند تلاش می‌کنند خدمات را با تنوع دینی جامعه تطبیق دهند. برای مثال:

  • در بیمارستان‌ها، رژیم غذایی بیمار بر اساس نیاز مذهبی قابل تنظیم است (غذای حلال).
  • در ارتش و خدمت ملی، معافیت وجدان (دین) برای خدمت سربازی وجود دارد و افراد مذهبی مخالف جنگ می‌توانند خدمت غیرنظامی کنند. مسلمانان می‌توانند در ارتش از وعده غذایی بدون خوک استفاده کنند و امکان نمازخواندن در ساعت آزاد دارند.
  • در استخرها و ورزشگاه‌های شهرداری برخی شهرها (مثل هلسینکی، اسپو و تامپره) ساعت‌های شنای بانوان برقرار شده که در آن فقط زنان و دختران حضور دارند. این برنامه که از اوایل دهه 2000 اجرا شده، مورد استقبال مسلمانان (و البته سایر زنان محجوب) قرار گرفته است.
  • در تقویم رسمی فنلاند اعیاد اسلامی تعطیل نیستند، ولی مدارس و محل کار غالباً برای عید فطر و قربان به دانش‌آموزان و کارمندان مسلمان مرخصی می‌دهند (در صورت درخواست). برخی مدارس حتی جشن‌های چندفرهنگی برگزار می‌کنند که عید فطر را نیز معرفی می‌کند.

بطور کلی، قوانین فنلاند نسبت به مسلمانان رویکردی مبتنی بر برابری و سکولاریسم مثبت دارد: دولت نه دین رسمی (جز حمایت تاریخی از لوتری و ارتدوکس) دارد و نه علیه ادیان تبعیض مجاز می‌شمارد. مسلمانان از حقوق مساوی شهروندی برخوردارند و هر مورد نقض این حقوق (مثلاً منع حجاب در کار یا توهین مذهبی) می‌تواند پیگرد داشته باشد.

آموزش اسلام در مدارس و دانشگاه‌ها

در مدارس ابتدایی و متوسطه فنلاند، درس «آموزش دینی» بخشی اجباری از برنامه است، اما هر دانش‌آموز در کلاس مرتبط با اعتقاد خود شرکت می‌کند. برای دانش‌آموزان مسلمان کتاب درسی مخصوص آموزش اسلام توسط هیئت ملی آموزش تهیه شده است. محتوای آموزشی شامل مفاهیم اساسی دین اسلام، داستان‌های پیامبران، آشنایی با قرآن، اصول اخلاق اسلامی و مقایسه‌ای با دیگر ادیان است. اگر در یک مدرسه تعداد مسلمان کافی نباشد، ممکن است دانش‌آموزان مسلمان چند مدرسه در یک مکان جمع شوند تا کلاس تشکیل شود. زبان آموزش بسته به ترکیب دانش‌آموزان می‌تواند فنلاندی یا در مواردی انگلیسی/عربی باشد، ولی معمولاً معلمان تلاش می‌کنند به فنلاندی درس دهند تا همه متوجه شوند. این سیستم از منظر حق اقلیت‌ها بسیار پیشرفته قلمداد می‌شود، هرچند اجرای آن خالی از مشکل نیست (مثلاً کمبود معلم متخصص اسلام یا یکسان نبودن کیفیت آموزش در همه مناطق).

در دانشگاه‌ها، گذشته از رشته‌های الهیات اسلامی در هلسینکی که ناظر به تربیت امام و معلم دین است، مطالعات اسلامی در قالب تاریخ، علوم سیاسی (موضوعاتی چون خاورمیانه یا جوامع مسلمان)، جامعه‌شناسی دین و انسان‌شناسی نیز دنبال می‌شود. دانشگاه اسلامی مستقلی در فنلاند وجود ندارد، اما برخی فعالان پیشنهاد تأسیس کالج اسلامی برای تربیت روحانیون را مطرح کرده‌اند تا امامان مساجد آموزش آکادمیک و بومی ببینند. در حال حاضر بیشتر امامان مساجد مهاجرانی هستند که در کشورهای خود (سومالی، عراق، ترکیه،...) تحصیلات دینی داشته یا به صورت سنتی آموزش دیده‌اند.

مشارکت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مسلمانان فنلاند

حضور در عرصه سیاسی

شهروندان مسلمان فنلاند با وجود جمعیت نسبتا کم، به تدریج وارد عرصه سیاست شده‌اند. در سطح ملی، چندین سیاستمدار با پیشینه مسلمان یا از خانواده‌های مسلمان به مقام رسیده‌اند:

  • در سال 2011 نصیما رازمیار (متولد افغانستان) به عنوان اولین زن مسلمان‌تبار به پارلمان فنلاند راه یافت. هرچند او مذهبی عمل‌گرا شناخته نمی‌شود، اما به عنوان مهاجری مسلمان‌زاده نماینده مجلس بود. وی بعدها معاون شهردار هلسینکی در امور فرهنگی نیز شد.
  • حسین ال-طه‌ای (Hussein al-Taee) فنلاندی با تبار عراقی در انتخابات 2019 به نمایندگی پارلمان رسید. او که از حزب سوسیال‌دمکرات بود، نخستین نماینده با پس‌زمینه عرب‌مسلمان در ادوسکونتا (مجلس) محسوب می‌شود. البته اظهارات قدیمی او در فیس‌بوک درباره یهودیان و سنی‌ها جنجال آفرید و بابت آنها عذرخواهی کرد.
  • سولدان سعید احمد (Suldaan Said Ahmed)، سیاستمدار سومالیایی‌تبار، در سال 2021 نخستین نماینده متولد سومالی در پارلمان فنلاند شد. او که در کودکی به عنوان پناهنده به فنلاند آمده بود، در هلسینکی فعال حقوق مهاجرین و مبارزه با نژادپرستی بوده و ورودش به مجلس نشانه پیشرفت مشارکت سیاسی مسلمانان است.
  • در شوراهای محلی، به ویژه شورای شهر هلسینکی، چندین عضو با پس‌زمینه مهاجر مسلمان حضور داشته‌اند. برای مثال، ابدی الرحمن (از سومالی) و سایرین به شورای شهر راه یافته‌اند. در شهر تامپره و واسа نیز می‌توان به موردی مانند آقای ابدرئوف عبداللهی (رئیس انجمن اسلامی واسا) اشاره کرد که در فعالیت‌های شهری و مشورتی نقش دارند، هرچند نماینده منتخب شورا نیست.

احزاب سیاسی اصلی فنلاند کاندیداهای مسلمان را در فهرست‌های خود داشته‌اند، عمدتاً در حزب چپ و سبزها و سوسیال‌دمکرات‌ها. با این وجود، نمایندگی مسلمانان هنوز اندک است: در پارلمان 2023 تنها 1-2 نماینده با پس‌زمینه مسلمان وجود داشت.

از نظر مشارکت در حکومت، تاکنون مسلمانی به مقام وزیر نرسیده است. اما در دولت ائتلافی 2019–2023 (به نخست‌وزیری سانا مارین)، یک جوان مسلمان‌تبار (Nasima Razmyar) به عنوان معاون شهردار هلسینکی همکاری نزدیک با حزب حاکم داشت. در مقابل، پس از انتخابات 2023 که یک دولت ائتلافی راست‌میانه روی کار آمد، نگرانی‌هایی در جامعه مسلمان پدید آمد؛ زیرا حزب فنلاندیان (راست ملی‌گرا) که در دولت مشارکت دارد مواضع مهاجرستیزانه داشته است. وزیر دارایی جدید (ریکی پوررا) از این حزب به خاطر اظهارات توهین‌آمیز نسبت به زنان مسلمان («گونی سیاه») در وبلاگ سابقش با واکنش تند جوامع اسلامی روبرو شد. ائتلاف مساجد و سازمان‌های اسلامی در ژوئیه 2023 بیانیه‌ای صادر کردند و از دولت خواستند سیاست «عدم مدارا با نژادپرستی» را فعالانه اجرا کند. این نخستین بار بود که جامعه مسلمان فنلاند چنین بطور علنی از دولت انتقاد و مطالبه‌گری می‌کرد.

به طور کلی، دولت‌های مختلف فنلاند رویکردی سکولار و یکسان نسبت به شهروندان داشته‌اند و سیاست خاصی مبتنی بر مذهب افراد وضع نکرده‌اند. اما تفاوت رویکرد احزاب مشهود است: دولت‌های میانه‌رو و چپ معمولاً حامی تنوع فرهنگی بوده و برنامه‌هایی برای ادغام مهاجران مسلمان داشته‌اند؛ مثلاً در زمان دولت الکساندر استوب و یوها سیپیلا (حدود 2015)، فنلاند پذیرای موج پناهندگان سوری و عراقی بود و طرح‌هایی برای آموزش زبان و اشتغال آنان اجرا شد. در مقابل، احزاب راست‌گرا روی کنترل مهاجرت و تاکید بر ارزش‌های غربی تمرکز کرده‌اند که گاه با حساسیت موضوعاتی مثل حجاب یا غذای حلال همراه شده است. برای نمونه، در 2018 وزیر دادگستری (آنتی هاکانن) اعلام کرد که اجرای شریعت اسلامی در فنلاند جایی ندارد – این در پاسخ به نگرانی‌هایی درباره تشکیل محاکم شرعی موازی بیان شد و تأکیدی بود بر حاکمیت قانون واحد.

فعالیت اجتماعی و فرهنگی

مسلمانان فنلاند در جامعه مدنی و فرهنگ نیز نقش رو به افزایشی ایفا می‌کنند:

  • گفتگوی بینادینی: نمایندگان جامعه مسلمان عضو نهادهایی مانند CORE Forum (شورای ادیان) هستند که جلسات منظم با کلیساها و کنیسه‌ها برگزار می‌کند. چهره‌هایی چون امامان برجسته (مثلاً امام مسجد اسلام‌مرکز هلسینکی، یا امام مسجد ونتا) در رسانه‌ها حاضر می‌شوند و پیرامون موضوعات روز (از محکومیت تروریسم تا رویت هلال ماه شوال در فنلاند!) اظهار نظر می‌کنند.
  • فرهنگ و هنر: هنرمندان مسلمان نیز در فنلاند فعال‌اند. برای مثال، رپرهای جوان سومالی‌تبار در موسیقی هیپ‌هاپ فنلاند مشهور شده‌اند و گاهی در اشعارشان به هویت مسلمان خود اشاره می‌کنند. همچنین جشنواره‌های فرهنگی چندفرهنگی در هلسینکی و سایر شهرها برگزار می‌شود که رقص‌ها و موسیقی کشورهای اسلامی را به نمایش می‌گذارد. کتاب‌ها و خاطرات نویسندگان مسلمان مهاجر (به فنلاندی) منتشر شده که تجربه زیسته آنها را بازگو می‌کند.
  • رسانه: هرچند رسانه‌ای به زبان فارسی یا عربی مخصوص مسلمانان در فنلاند وجود ندارد، اما چند نشریه کوچک توسط انجمن‌های اسلامی چاپ یا آنلاین منتشر می‌شود. مثلاً مجله Salam به زبان فنلاندی توسط انجمن شیعی رسالت منتشر می‌شود و به مسائل فقهی و اخبار جامعه می‌پردازد. همچنین نشریه An-Nur توسط انجمن اسلامی فنلاند (اهل‌سنت) منتشر می‌شد.
  • رویدادهای عمومی: مسلمانان فنلاند در سال‌های اخیر برنامه‌های «مسجدگردی» و آشنایی عمومی با اسلام برگزار کرده‌اند. در این برنامه‌ها که معمولاً در ایام هفته گفتگوی ادیان یا طی ماه رمضان انجام می‌شود، مساجد درهای خود را برای بازدید عموم می‌گشایند و غیرمسلمانان می‌توانند از مسجد بازدید کرده و پرسش‌هایشان را مطرح کنند. این ابتکار با استقبال مواجه شده و رسانه‌ها نیز پوشش داده‌اند که به رفع برخی سوءتفاهم‌ها کمک کرده است.
  • ورزش و پوشش: در حوزه ورزش، فدراسیون‌های ورزشی سیاست‌های منعطفی اتخاذ کرده‌اند. برای نمونه، اتحادیه فوتبال فنلاند در سال 2021 اهدای روسری ورزشی (حجاب ورزشی) رایگان به زنان فوتبالیست را آغاز کرد تا مشارکت بانوان مسلمان را تسهیل کند. چندین ورزشکار زن محجبه در تیم‌های ورزشی مدارس و باشگاه‌ها عضویت دارند و برخی در مصاحبه‌ها از تجربه مثبت خود در فنلاند گفته‌اند که به‌دور از تبعیض توانسته‌اند ورزش کنند.

چالش‌های اجتماعی

با وجود نکات مثبت، جامعه مسلمان با برخی چالش‌های اجتماعی نیز روبروست:

  • اسلام‌هراسی و نگرش عمومی: مطالعات افکارسنجی نشان می‌دهد بخشی از مردم فنلاند هنوز نسبت به اسلام نگرانی دارند. در یک نظرسنجی دولتی، بیش از یک‌سوم فنلاندی‌ها نسبت به ساخت مسجد در محله خود نگرش منفی داشتند. این نسبت از 2015 تغییری نکرده و علیرغم افزایش آشنایی، همچنان عده‌ای با دیده تردید به اسلام می‌نگرند. با این حال، نسل‌های جوان‌تر به مراتب بردبارتر و آشناتر هستند. حدود یک‌سوم افراد زیر 30 سال نگرش مثبتی به مساجد و حجاب دارند، در حالی که در کل جمعیت تنها یک‌چهارم نظری مثبت به حجاب نشان داده‌اند. این روند حاکی از بهبود تدریجی پذیرش با گذر زمان است.
  • بیکاری و ادغام اقتصادی: نرخ بیکاری در میان مهاجران از کشورهای اسلامی بالاتر از میانگین است. برای مثال، زنان مهاجر محجبه ممکن است در یافتن شغل مناسب چالش‌هایی داشته باشند (هرچند قانونا تبعیض ممنوع است، اما گاهی به صورت غیرمستقیم رخ می‌دهد). دولت برنامه‌های ویژه آموزشی و کارآموزی برای مهاجران (از جمله مسلمانان) داشته است.
  • حفظ هویت در نسل دوم: جوانان مسلمان که در فنلاند متولد یا بزرگ شده‌اند، بین هویت فنلاندی و میراث دینی خود تعادل برقرار می‌کنند. بسیاری خود را هم مسلمان و هم فنلاندی می‌دانند، اگرچه گاه با پرسش هویت از دو سو مواجه‌اند (از سوی جامعه میزبان که آیا کاملاً پذیرفته شده‌اند؟ و از سوی خانواده که آیا کاملاً پایبند دین هستند؟). تحقیقات دانشگاهی نشان داده بسیاری از این جوانان هویت ترکیبی موفقی یافته‌اند، اما مشکلاتی چون احساس تبعیض یا تضاد فرهنگی نیز گزارش شده است.

بررسی سه شهر: هلسینکی، تامپره و واسا

هلسینکی (پایتخت)

تمرکز جمعیتی: هلسینکی و مناطق پیرامون (استان اوسوما/اوسیمای جدید) مهم‌ترین کانون مسلمانان در فنلاند است. برآورد می‌شود اکثریت مسلمانان فنلاند (شاید حدود نیمی تا دوسوم) در کلان‌شهر هلسینکی (شامل شهرهای همجوار اسپو و وانتا) سکونت دارند. این به دلیل فرصت‌های شغلی، وجود شبکه‌های قومی و امکانات فرهنگی در پایتخت است. محله‌هایی مانند ایتی‌کَسکو، اوژولا و کامپی دارای جمعیت قابل توجه مسلمان و کسب‌وکارهای حلال هستند.

مساجد و نمازخانه‌ها: همان‌گونه که ذکر شد، هلسینکی مسجد بزرگ شاخصی ندارد اما ده‌ها مکان برای نماز وجود دارد. از جمله:

  • مسجد کامپی: واقع در مرکز شهر (خیابان لونی‌رو) که مسجد اصلی انجمن اسلامی فنلاند است و نمازهای جمعه پرتجمعی در آن برگزار می‌شود.
  • مسجد اسلام‌مرکز: در ناحیه المِن‌کولما، این مرکز وابسته به بزرگ‌ترین انجمن (Helsinki Islamic Centre) است و علاوه بر نماز جماعت، کلاس‌های متنوع و فروشگاه اسلامی هم دارد.
  • مسجد تاتارها در اسلام‌تالو: در محله رووهولاhti ساختمان انجمن تاتارهای فنلاند قرار دارد که طبقه‌ای از آن نمازخانه تاتارهاست. این مکان تاریخی به عنوان یکی از دو مسجد ساخته‌شده (Islam-talo) مشهور است.
  • مرکز رسالت: مسجد شیعیان در مِلون‌مَکی (شرق هلسینکی) با نام «فاطمه زهراء» شناخته می‌شود. شیعیان دوازده‌امامی بیشتر در این مکان گرد هم می‌آیند.
  • علاوه بر اینها، مراکز قومی: مثلاً سومالیایی‌ها چند نمازخانه در محلات ایتی‌کنتا و کانتوکولا دارند؛ ترک‌تباران در آرا‌بی‌آ‌تورنو یک مسجد ترکی کوچک دارند؛ مهاجران پاکستانی در کالیو یک مرکز اردو‌زبان به نام «اسلام‌-کِسکوس» (مرکز اسلامی) دایر کرده‌اند و ... .

مراکز فرهنگی و اجتماعی: هلسینکی میزبان دفاتر بسیاری از سازمان‌های اسلامی است. «انجمن زنان مسلمان فنلاند» در این شهر فعال است که برنامه‌های ویژه بانوان (کارگاه‌های آموزشی، مراسم مذهبی مخصوص خواهران) برگزار می‌کند. همچنین دفاتر مرکزی تشکل‌های ملی مانند فدراسیون اسلامی و فوروم فرهنگی FOKUS در هلسینکی قرار دارد. دانشگاه هلسینکی نیز قطب پژوهش‌های اسلامی است و کتابخانه ملی فنلاند مجموعه نفیسی از نسخ خطی اسلامی (اهداشده توسط مستشرقین فنلاندی) دارد. از رویدادهای فرهنگی مهم می‌توان به جشنواره رمضان هلسینکی اشاره کرد که طی آن در چند سال اخیر در یکی از پارک‌های شهر غرفه‌های غذای حلال و برنامه‌های هنری در شب‌های رمضان برپا می‌شود و غیرمسلمانان نیز استقبال می‌کنند.

تعاملات دولتی: شهرداری هلسینکی رویکردی حامی تنوع دارد. برای مثال، شورای مشورتی اقلیت‌های هلسینکی تشکیل شده که نماینده مسلمانان نیز عضو آن است و درباره سیاست‌های شهری مشورت می‌دهد. همچنین پلیس هلسینکی افسران رابط برای جوامع مسلمان تعیین کرده تا ارتباط و اعتمادسازی را تقویت کند (به ویژه پس از حملات تروریستی در اروپا این ابتکار برای پیشگیری و همکاری بیشتر شکل گرفته است). خوشبختانه هلسینکی تاکنون شاهد حادثه تروریستی منتسب به اسلام‌گرایان نبوده (تنها مورد حمله خشونت‌بار در فنلاند، حمله چاقوکشی 2017 در تورکو بود که عامل آن پناهجوی مراکشی بود).

تامپره

جمعیت: تامپره که دومین شهر بزرگ فنلاند در منطقه پیرکانما (Pirkanmaa) است، نیز جامعه مسلمان قابل توجهی دارد. حضور مسلمانان در تامپره هم تاریخی است (تاتارها) و هم جدید (مهاجران). تخمین مشخصی از تعداد مسلمانان تامپره در دست نیست، اما با توجه به کل مهاجران، شاید چند هزار نفر باشند. تاتارهای تامپره حدود 100 سال پیش ساکن شدند و یک انجمن اسلامی کوچک در 1942 ایجاد کردند. مسجد تاتارهای تامپره در محله آمیوری قرار دارد که ساختمانی معمولی اما با قدمت است.

انجمن اسلامی تامپره: در سال 1998 مسلمانان مهاجر شهر یک انجمن اسلامی جدید ثبت کردند. این انجمن که چندزبانه است، یک نمازخانه در حوالی مرکز شهر دایر کرده و جمعه‌ها میزبان 100-200 نمازگزار از ملیت‌های مختلف است. زبان‌های رایج در این مرکز عربی، فارسی، انگلیسی و فنلاندی است. اعضای آن از کشورهایی چون عراق، سوریه، بنگلادش، پاکستان و نیز شماری فنلاندی تازه‌مسلمان تشکیل شده است.

مراکز و فعالیت‌ها: در تامپره فروشگاه‌های مواد غذایی حلال وجود دارد و یک قصابی حلال توسط خانواده‌ای عراقی اداره می‌شود. انجمن اسلامی کلاس‌های آموزش قرآن برای کودکان برگزار می‌کند و در دانشگاه تامپره نیز یک انجمن دانشجویان مسلمان فعال است. دانشگاه تامپره کرسی یا رشته خاص اسلام‌شناسی ندارد ولی پروژه‌های پژوهشی درباره اقلیت‌های دینی در فنلاند (از جمله مسلمانان) انجام داده است.

تعاملات: شورای شهر تامپره نیز مانند هلسینکی یک کمیسیون مشورتی امور چندفرهنگی دارد که مسلمانان در آن مشارکت دارند. روابط کلی میان شهرداری و جامعه مسلمان گرم گزارش شده و تاکنون تامپره صحنه حادثه تنش‌آمیز قابل ذکری نبوده است. برعکس، مثال‌هایی از همکاری وجود دارد: مثلاً پلیس تامپره در ماه رمضان با رهبران مسجد در تماس است تا مسائل احتمالی را بداند؛ یا کتابخانه شهر جلسات معرفی قرآن با حضور امام تاتار ترتیب داده است.

واسا (Vaasa)

جمعیت: واسا شهر کوچکی (حدود 67 هزار نفر جمعیت) در ساحل غربی فنلاند است. با این حال میزبان یک جامعه کوچک اما منسجم مسلمان است. انجمن اسلامی واسا (Vaasan Islamilainen Yhdyskunta) در سال 1998 توسط چند دانشجو و پناهجوی مسلمان بنیان‌گذاری شد. این انجمن هم‌اکنون حدود 100 عضو رسمی دارد، اما تعداد کل مسلمانان در واسا احتمالاً تا چند صد نفر می‌رسد (شامل خانواده‌ها و افرادی که عضو رسمی نیستند). اکثریت مسلمانان واسا را سومالیایی‌ها، کردها و عرب‌ها تشکیل می‌دهند و همچنین تعدادی مسلمان از آسیای جنوبی (بنگلادش، پاکستان) که در دانشگاه واسا تحصیل یا کار می‌کنند مشاهده می‌شود.

مساجد: انجمن اسلامی واسا دو محل عبادت در شهر اداره می‌کند:

  • مسجد پالوسآری: در منطقه Palosaari که نزدیک دانشگاه واسا است. این مکان در یک ساختمان اجاره‌ای قرار دارد و برای نمازهای پنج‌گانه و جمعه استفاده می‌شود.
  • مسجد مرکز شهر: در خیابان Tiilitehtaankatu 25a واقع است و بیشتر برای برنامه‌های آموزشی و نمازهای جماعت کوچک‌تر استفاده می‌شود.

در این دو مرکز، علاوه بر نمازهای روزانه و نماز جمعه که حدود 50–60 نفر شرکت می‌کنند، برنامه‌های افطار جمعی در رمضان، جشن عید فطر و قربان و کلاس‌های آموزش قرآن و زبان عربی در تابستان برای کودکان برگزار می‌شود.

فعالیت‌های اجتماعی: انجمن واسا تلاش دارد ارتباط مثبتی با غیرمسلمانان محلی داشته باشد. آنها در روز استقلال فنلاند (6 دسامبر) مراسم دعا برای کشور برگزار می‌کنند و از همسایگان غیرمسلمان برای بازدید دعوت می‌کنند. همچنین چندین سال است در واسا برنامه‌ای به نام "Visit a Mosque" (بازدید از مسجد) انجام می‌شود که شهروندان علاقمند می‌توانند درهای باز مسجد پالوسآری شرکت کنند. این اقدامات زیر نظر هیئت مدیره انجمن صورت می‌گیرد. رئیس کنونی انجمن واسا، آقای عبدالروف عبداللهی، از فعالان سومالی‌تبار است که با شورای شهر و پلیس محلی در تماس است.

چالش‌ها: واسا به نسبت شهرهای بزرگ، خارجی‌تباران کمتری دارد و بنابراین مسلمانان بیشتر در معرض دید هستند. هرچند گزارش مستقیم از تبعیض در واسا کمتر شنیده شده، اما مسلمانان گاهی احساس انزوا می‌کنند. با اینحال دانشگاه واسا و پلی‌تکنیک واسا دانشجویان بین‌المللی مسلمان نیز دارند که با جامعه در تعامل‌اند. انجمن اسلامی واسا اعلام کرده مأموریتش ایجاد محیط امن برای همه مسلمانان (از جمله تازه‌مسلمانان فنلاندی) و ترویج همزیستی مسالمت‌آمیز است. شعار این انجمن «همزیستی صلح‌آمیز و درک متقابل در واسا» است.

حمایت محلی: شهرداری واسا در سال‌های اخیر اعلامیه‌ای علیه نژادپرستی تصویب کرده و با امضای رهبران جوامع مهاجر (از جمله امام مسجد واسا) آن را تقویت کرده است. همچنین در مدارس واسا، برای تعداد انگشت‌شمار دانش‌آموزان مسلمان، آموزش دین اسلام به صورت منطقه‌ای (در همکاری با مدارس سئین‌یئوکی و کوکولا) ارائه می‌شود.

به طور خلاصه، هرچند اندازه جامعه مسلمان واسا کوچک است، اما به خوبی سازمان‌یافته و پویاست و این شهر نمونه‌ای است که اسلام حتی در شهرهای کوچک فنلاند نیز حضور یافته و بخشی از بافت دینی‌ـفرهنگی شده است.

رویکرد دولت‌های فنلاند نسبت به مسلمانان

دولت‌ها و کابینه‌های گوناگون در فنلاند عمدتاً پایبند به اصول سکولار قانون اساسی در برابر همه ادیان بوده‌اند، اما تفاوت‌هایی در تأکیدها و سیاست‌های مهاجرتی آنها دیده می‌شود:

  • دولت‌های میانه‌رو/چپ (دهه 2000 و 2010): این دولت‌ها (نظیر دولت لیپی‌نن در اوایل 2000، دولت کاتاینن-استوب 2011–2015 با حضور سبزها، و دولت چپ‌میانه سانا مارین 2019–2023) بیشتر سیاست هماهنگی و ادغام فرهنگی را دنبال کردند. به عنوان مثال، در 2003 قانون آزادی مذهب بازبینی شد و به همه ادیان حقوق مساوی‌تری اعطا شد. همچنین بودجه‌های پروژه‌های ادغام مهاجران (آموزش زبان فنلاندی، کارآموزی) افزایش یافت که مسلمانان نیز از آن بهره‌مند شدند. این دولت‌ها اکثراً نگاه مثبتی به تنوع دینی داشتند. شخص رئیس‌جمهور سابق، ساولی نینیستو، نیز چندین بار با جوامع مسلمان دیدار کرده و مثلاً پیام تبریک عید فطر فرستاده است. در زمان نخست‌وزیری یوها سیپیلا (2015–2019) که کشور با موج پناهجویان مواجه شد، دولت ضمن سخت‌گیری نسبی در قوانین پناهندگی، کوشید تصویر مثبتی از پذیرش ایجاد کند؛ خود سیپیلا اعلام کرد خانه شخصی‌اش را برای اسکان پناهجویان سوری ارائه می‌دهد. هرچند بعدها سیاست‌ها سختگیرانه‌تر شد، اما کلیت رویکرد نظام سیاسی فنلاند در این دوره غیرتقابلی با اسلام بود.
  • دولت‌های راست‌گرا/ائتلاف با راست (اواخر 2010s و 2020s): مشارکت حزب راست ملی‌گرای فنلاندیان اصیل (Perussuomalaiset) در دولت (مانند 2015–2017 و دوباره 2023 به بعد) موضوع نگرانی‌هایی برای اقلیت‌ها بوده است. در سال 2015، وزیر امور خارجه وقت (تیو سوینی) که کاتولیکی محافظه‌کار بود، نگاه منتقدی به پناهجویان مسلمان داشت. با این حال، مهم‌ترین تفاوت در گفتمان سیاسی بود: برخی اعضای حزب فنلاندیان اظهارات ضداسلام داشتند (از جمله جوسی هالا-آهو رهبر سابق آن حزب به خاطر وبلاگ‌های اسلام‌ستیز محکوم شده بود). هرچند این اظهارات دیدگاه رسمی دولت نبود، اما حضور آنها در دولت باعث قوت گرفتن گفتمان‌های تند شد. در دولت 2023 که ائتلافی از راست میانه (حزب ائتلاف ملی) و راست ملی‌گرا (فنلاندیان) بر سر کار آمد، مسئله نژاپرستی و اسلام‌هراسی به صدر اخبار رسید، تا جایی که دولت مجبور شد بیانیه‌ای در محکومیت نژادپرستی و تعهد به حقوق برابر منتشر کند. از جمله، وزیر دارایی (پوررا) بابت مطالب گذشته‌اش عذرخواهی کرد و گفت متعهد به عدم تکرار است. در این شرایط، رهبران مسلمان جلسه‌ای با وزیر دادگستری و مشاوران نخست‌وزیر داشتند و خواهان اقدام قاطع علیه جرایم ناشی از نفرت شدند. بنابراین می‌توان گفت دولت‌های اخیر مجبور به مواجهه فعال‌تر با مسائل اسلام‌ستیزی شده‌اند، هرچند ساختار قانونی قبلاً وجود داشته است.
  • دستگاه‌های امنیتی و مسلمانان: سیاست امنیتی فنلاند در قبال افراط‌گرایی اسلامی هم تعامل و هم اقتدار بوده است. فنلاند از کشورهایی است که شماری از پناهجویان مسلمان پس از رد درخواست پناهندگی، به مسیحیت改信 کردند تا شاید در تجدیدنظر موفق شوند. همچنین حدود 80 شهروند مسلمان فنلاند در 2010s برای جنگ به سوریه/عراق رفتند. سرویس امنیتی (SUPO) پس از بازگشت آنان، برنامه‌های بازپروری و نظارت داشت. جامعه مسلمان فنلاند در مجموع به میانه‌روی شهرت دارد و همکاری‌هایی برای رصد عناصر تندرو بین امامان و پلیس برقرار بوده است.

در جمع‌بندی این بخش، هیچ دولت فنلاندی سیاستی تبعیض‌آمیز علیه مسلمانان اتخاذ نکرده و اصول قانونی ثابت بوده است. اختلاف تنها در لحن و اولویت‌هاست: دولت‌های بازتر، بر ادغام فرهنگی و حمایت اجتماعی تاکید کرده‌اند؛ دولت‌های محافظه‌کارتر، بر اجرای قانون و کنترل مهاجرت پافشاری داشته‌اند. با این همه، پایداری سکولاریسم فنلاندی سبب شده که مسلمانان از بسیاری حقوق (آموزش دینی، ساخت مساجد، پوشش مذهبی) بهره‌مند باشند که در برخی کشورهای اروپایی محل مناقشه است.

چشم‌انداز آینده اسلام و مسلمانان در فنلاند

با توجه به روندهای کنونی جمعیتی، سیاسی و اجتماعی، انتظار می‌رود جامعه مسلمان فنلاند در آینده نقش پررنگ‌تری در بافت کشور ایفا کند. نکات مهم در چشم‌انداز آینده عبارتند از:

  • رشد جمعیت ادامه‌دار: پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد جمعیت مسلمان فنلاند همچنان با سرعت رشد می‌کند، هرچند نرخ آن بستگی به سیاست مهاجرت دارد. بر اساس مدل‌های پژوهشی، حتی در سناریوی مهاجرت صفر، به دلیل جوان‌تر بودن ساختار سنی مسلمانان و نرخ باروری بالاتر، سهم مسلمانان در جمعیت فنلاند تا 2050 افزایش می‌یابد. در سناریوهای مهاجرت متوسط، Pew Research در سال 2017 برآورد کرد که درصد مسلمانان فنلاند از 2.7٪ در 2016 به حدود 11.4٪ در سال 2050 خواهد رسید. حتی در سناریوی بالای مهاجرت، این سهم می‌تواند به 15٪ برسد. البته این فقط برآورد آماری است و سیاست‌های واقعی (مثلاً بسته‌تر شدن درهای پناهندگی در اتحادیه اروپا) می‌تواند این رشد را کندتر کند. با این حال، واقعیت مسلم آن است که اسلام در فنلاند به یک اقلیت قابل توجه تبدیل خواهد شد (شاید ۵٪ جمعیت تا دهه 2030). این افزایش می‌تواند همراه با چالش‌ها و فرصت‌ها باشد: چالش از نظر پذیرش اجتماعی و جلوگیری از گتوهای قومی؛ و فرصت از این جهت که مسلمانان نیروی کار و جمعیت جوان تازه‌ای را به جامعه سالمندشونده فنلاند تزریق می‌کنند.
  • نسل‌های نو و هویت فنلاندی‌ـاسلامی: نسل دوم و سوم مسلمانان که در فنلاند متولد شده‌اند، نسبت به والدینشان احساس تعلق بیشتری به فنلاند دارند و در عین حال اسلام را نیز جزئی از هویت خود می‌دانند. چنین به نظر می‌رسد که یک هویت ترکیبی جدید فنلاندی‌ـمسلمان در حال شکل‌گیری است؛ مشابه آنچه برای فنلاندی‌های سوئدی‌زبان یا سایر اقلیت‌ها رخ داده (یعنی دو هویت ظاهراً متفاوت که در فرد قابل جمع است). این افراد در دهه‌های آتی احتمالاً در صنوف مختلف جامعه حضور پررنگ‌تری خواهند داشت – از پزشکان و وکلا گرفته تا هنرمندان و سیاستمداران مسلمان. بدین ترتیب، چهره اسلام در فنلاند بومی‌تر و متنوع‌تر خواهد شد و شکاف نسل اول (مهاجر) با جامعه میزبان کاهش می‌یابد.
  • آموزش و گفت‌وگوی بیشتر: انتظار می‌رود آموزش عمومی درباره اسلام در مدارس و رسانه‌ها افزایش یابد تا فهم متقابل بهبود یابد. همین حالا نیز کتب درسی مدارس، اسلام را به عنوان بخشی از محتوای مطالعات دینی برای همه دانش‌آموزان معرفی می‌کنند. برنامه‌های مستند تلویزیونی درباره زندگی مسلمانان فنلاندی تولید شده و احتمالاً بیشتر هم خواهد شد. چنین اقدامات فرهنگی‌ای به نرمال‌سازی تصویر اسلام کمک می‌کند و از پیشگیری از کلیشه‌های منفی تاثیرگذار است.
  • ساخت مسجد جامع؟ یکی از پرسش‌های مهم نمادین این است که آیا فنلاند سرانجام دارای یک مسجد جامع بزرگ (برای نمونه در هلسینکی) خواهد شد یا خیر. با رشد جمعیت و افزایش توان اقتصادی جامعه مسلمان، این امکان وجود دارد که در دهه آینده پروژه‌ای فراگیر با توافق اکثریت مسلمانان برای ساخت یک مرکز اسلامی بزرگ شکل بگیرد. اگر منابع مالی شفاف و مشارکت داخلی تامین شود، مقاومت‌های فعلی (که عمدتاً ناشی از منابع خارجی بود) کمتر خواهد شد. اما چنانچه اختلاف‌نظر داخلی یا نگرانی امنیتی مطرح باشد، شاید این امر باز هم به تعویق افتد. در هر صورت، نیاز به فضای عبادی وسیع‌تر در پایتخت با افزایش جمعیت مشهودتر خواهد شد و احتمالا شهرداری و دولت نیز در درازمدت همراهی خواهند کرد تا پاسخی مناسب به این نیاز داده شود.
  • نقش جامعه مدنی: سازمان‌های مسلمان فنلاند احتمالاً بیشتر در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال می‌شوند. برای مثال، ممکن است شورای ائمه فنلاند تشکیل شود تا به صورت هماهنگ در موضوعاتی مانند اعلام آغاز ماه‌های قمری یا موضع‌گیری درباره رخدادهای بین‌المللی اظهارنظر کنند. همچنین ممکن است مسلمانان بیشتری وارد فعالیت احزاب سیاسی شوند تا صدای جامعه خود را منعکس کنند. تجربه کشورهای اروپایی نشان می‌دهد با گذشت زمان، احزاب نیز اقلیت مسلمان را به عنوان منبع رأی و کادر بالقوه در نظر می‌گیرند و این روند در فنلاند هم دور از انتظار نیست.
  • سیاست و مهاجرت: آینده اسلام در فنلاند بی‌شک با سیاست مهاجرتی گره خورده است. اگر اتحادیه اروپا سیاست مشترک پناهندگی سختگیرانه‌تری اتخاذ کند، ورود پناهجویان مسلمان کاهش می‌یابد و رشد عمدتاً داخلی خواهد بود. اما حوادث غیرمنتظره (جنگ‌ها، بحران‌ها) می‌تواند موج‌های تازه‌ای ایجاد کند – همان‌گونه که جنگ اوکراین 2022 موج مهاجرت اوکراینی (عمدتاً مسیحی) ایجاد کرد. کشورهای خاورمیانه و آفریقا که منبع اصلی مهاجران مسلمان هستند همچنان در ناآرامی به سر می‌برند و فنلاند با وجود دوری جغرافیایی، از این تحولات مستثنی نیست. در سطح داخلی، اگر احزاب مهاجرستیز قوت گیرند، ممکن است قوانین تابعیت و پناهندگی سخت‌تر شود که رشد جامعه مسلمان را آهسته‌تر می‌کند. بر عکس، اگر اقتصاد نیاز به نیروی کار داشته باشد و درهای مهاجرت کاری بازتر شود، جذب نیروی کار از کشورهای مسلمان (مثل متخصصان فناوری اطلاعات از خاورمیانه یا پرستاران از آسیا) به افزایش جمعیت مسلمان منجر می‌شود.
  • روند ادغام دینی: از نگاه دینی، مسلمانان فنلاند به مرور بومی‌تر می‌شوند. یعنی ممکن است سبک‌های جدیدی از عمل به اسلام متناسب با بافت فنلاند پدید آید (همانطور که تاتارهای قدیمی یک فرهنگ اسلامی منحصربه‌فرد فنلاندی داشتند). به عنوان نمونه، ممکن است تقویم مناسکی ویژه عرض‌های شمالی بیشتر رایج شود (مثل حکم افطار بر اساس ساعت ثابت در رمضان‌های تابستانی). یا مثلاً ساختارهای مدیریتی مساجد حرفه‌ای‌تر و شفاف‌تر شود، امامان فنلاندپرورده ظهور کنند، و گفتمان دینی به زبان فنلاندی رایج‌تر شود (در حال حاضر بسیاری خطبه‌ها به عربی/انگلیسی است). انجمن‌های اسلامی احتمالاً بیشتر خود را با مقررات فنلاند منطبق می‌کنند و مثلاً نقش پررنگ‌تر زنان در مدیریت مراکز یا برگزاری برنامه‌ها دیده خواهد شد.
  • نگرانی‌ها و فرصت‌ها: برخی نگرانی‌ها نیز برای آینده مطرح می‌شود. مثلاً رشد جمعیت مسلمان مباحثی در مورد هم‌پیوندی اجتماعی (social cohesion) برخواهد انگیخت. مهم است که سیاست‌های ضدگتو دنبال شود تا محلات صرفاً مهاجرنشین (و عمدتاً مسلمان‌نشین) شکل نگیرد و توزیع جمعیت متوازن باشد. همچنین مقابله با هرگونه افراط‌گرایی (اعم از اسلامی یا علیه اسلام) ادامه یابد تا فضای امن و تحمل حفظ شود. از سوی دیگر، فرصت‌هایی همچون پل‌بودن مسلمانان فنلاند بین اروپا و جهان اسلام مطرح است. یعنی شهروندان مسلمان می‌توانند در توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی فنلاند با کشورهای اسلامی نقش ایفا کنند (مثلاً یک بازرگان عراقی‌الاصل فنلاندی راحت‌تر با عراق ارتباط می‌گیرد).

در مجموع، آینده اسلام در فنلاند احتمالاً مشابه مسیر کشورهای نوردیک دیگر (سوئد، نروژ) خواهد بود: تبدیل‌شدن به بخشی پذیرفته‌شده از تنوع جامعه، با چالش‌هایی گذرا اما با افق همزیستی پایدار. با افزایش جمعیت و بهبود آگاهی دوطرفه (مسلمانان نسبت به فرهنگ فنلاند، و فنلاندی‌ها نسبت به اسلام)، تصویر کلی مثبت ارزیابی می‌شود. تجربه 150 ساله تاتارهای فنلاند نیز نشان داده که مسلمان بودن و فنلاندی بودن قابل جمع است و حتی مسلمانان می‌توانند سرباز، ورزشکار، هنرمند و شهروند وفادار این کشور باشند بی‌آنکه از ایمان خود جدا شوند. بنابراین، اسلام به عنوان دومین دین بزرگ (پس از مسیحیت) در فنلاند جایگاه خود را خواهد یافت و فصل جدیدی در تاریخ ادیان این سرزمین رقم خواهد زد.

منابع