فلسفه به مدرسه می‌رود!

متیو لیپمن در کتاب Philosophy goes to School یا همان فلسفه به مدرسه می‌رود، در چهار فصل به همراه یک دیباچه و یک خاتمه، به معرفی ایده فلسفه‌ورزی با کودکان یا آن‌چه در این سال‌ها، به نام اختصاری فبک در ایران می‌شنویم، پرداخته است.

داستان شکل‌گیری این ایده از زبان خود او جالب و قابل تامل است -داخل پرانتز:

به خصوص برای ما در این آب و خاک که همیشه از جهاتی در عالم ماوراء سیر می‌کنیم و به پندار برخی، جلوتر از جماعتیم و از جهاتی بسیار، چند فرسنگ عقب‌تر از دنیای پیشتاز و تحول‌گرا، به زندگی بی‌تفاوت خود عادت کرده‌ایم. حتی اگر نیاز به بازنگری و تحولی در نظام فکری و آموزشی خود احساس کنیم (بخوانید کنند!)، نه بر سر آن توافقی داریم و نه برنامه‌ای عملی می‌شود؛ فقط از نماز نیت ش را بلدیم و از دعا نفرین ش را، بقیه امور هم خودش ظهور می‌کند؛ ان شاءالله!

پرانتز بسته-

چنین تاملی به ویژه در این روزها که فقدان گفت و شنود همدلانه در فضای آکادمیک -و به طور کلی جامعه و خیابان-به شدت رنج‌آور است، دو چندان و البته قدری آرامش‌بخش می‌باشد؛ زیرا این امید را به دل آدمی می‌دهد که شاید چون همه از نسل یک انسان خردمندیم! در آینده‌ای نه چندان دور برای روزگار ما هم، روزی بتواند بِهْ از این رقم بخورد. باز هم ان‌شاءالله!

البته می‌دانم که جنس معضل آن جامعه پیشتاز و دغدغه اجتماعی شصت سال پیش در ولایتِ اسمش را نبر! قابل قیاس با مدلِ وطنیِ ما نیست؛ اما همین قرابت اندک از شکایتی که لیپمن در نقش یک استاد فلسفه روایت می‌کند، می‌تواند کورسوی امیدی برایمان به ارمغان بیاورد.

به بیان بهتر، معضل اندیشه‌های کورکورانه و به دور از انعطاف، در فضای آکادمیک و سطح عمومی جامعه امریکایی-همان دوست و دشمنِ همیشگیِ ما!! دلسوزانی چون متیو لیپمن را به فکر فرو برد تا چاره کار، یعنی آموزش فنون فکرورزی و استدلال برای زندگی تاملانه را در آموزش ابتدایی بیابند و به دنبال تحول در نظام تعلیم و تربیت در سال‌های پیش از دانشگاه باشند؛ چرا که دانشگاه، دیگر مجالی برای تربیت فکر و البته ادب‌ورزی نیست!

این نقل از بیوگرافی لیپمن برای اشاره به انگیزه او جهت بنیان‌گذاری ایده «فلسفه با کودکان» جالب است:

لیپمن، در مقام مدرس دانشگاه کلمبیا، فعالیت خود را در سمت مدیر گروه آموزش عمومی دانشگاه در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ادامه داد؛ سال‌های فعالیت او در دانشگاه با تغییر و تحول‌های تند سیاسی در فضای دانشگاه‌های سراسر کشور امریکا مصادف بود. او خود در این باره می‌گوید: «انعطاف‌ناپذیری بیش از حدی در بین هر دو قشر دانشجویان و مسئولان دانشگاه مشاهده می‌شد. ارتباط بین آدم‌ها ناچیز بود و رجوع به عقل و استدلال کمتر دیده می‌شد. کم‌کم دچار تردیدهای بسیاری درباره ارزش تدریس فلسفه( در دانشگاه) شدم. به نظر نمی‌رسید فلسفه کوچکترین تاثیری در رفتار مردم داشته باشد. به تدریج این اندیشه در من شکل گرفت که مسئله‌ای را که در دانشگاه مشاهده کردم، نمی‌تواند در همان‌جا حل شود. به این نتیجه رسیدم که تفکر را باید مدت‌ها قبل از دوره تحصیلات دانشگاهی، آموزش داد؛ به طوری که وقتی دانش‌آموز از دبیرستان فارغ‌التحصیل می‌شود، تفکر مستقل برای او تبدیل به عادت شده باشد». این بود که او به فکر تدوین برنامه آموزش فلسفه به کودکان افتاد و آن را عملی (عملیاتی) ساخت...

برگرفته از کتاب درآمدی بر برنامه فلسفه برای کودکان به قلم مراد یاری دهنوی؛ ص ۳۵

بماند بقیه‌اش...

و اما لیپمن در کتاب فلسفه به مدرسه می‌رود، به نوعی مسیر فکری خود برای بنیان‌گذاری این تحول اساسی در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان را بیان می‌کند. در ابتدا با ارجاع به اندیشه جان دیویی (فیلسوف عمل‌گرای امریکایی)و ایده اجتماع علمی او، تعمیم یک کنکاش گروهی برای تقویت روحیه انتقادی و فکرپروری را مطرح می‌کند و سپس ریشه‌های تاریخی این تعامل گروهی یا تفکر دیالکتیکی را در سبک زندگی و پرسش‌گری سقراطی به نمایش می‌گذارد.

پرسش اصلی‌ای که او در مقدمه کتاب به آن می‌پردازد، همانی است که در بخش پیشین این نوشتار بیان کردیم: آیا افلاطون با آموزش فلسفه برای کودکان و افراد نابالغ، مخالف بود؟

همان‌طور که دیدید در یک جواب کوتاه: خیر! اما برای پاسخی ژرف‌تر و تامل بر روی این چرایی به سراغ تبیین رایل(فیلسوف تاریخ) از دوران یونان باستان و رواج فلسفه به معنایی خاص در آن روزگار می‌رود و در ادامه با نگاهی امروزی به وضعیت آکادمیک فلسفه، ایده فلسفه‌ورزی مورد نظر خود را در تفاوت با خواندن تاریخ فلسفه و حتی فلسفه کاربردی -فلسفه‌ورزی به عنوان سبکی برای زندگی و زیست تاملانه، نام‌گذاری می‌کند.

از مقدمه کتاب چند نکته دیگر هنوز باقی است؛ به شرط حیات در هفته‌های پیش رو آن‌ها را با هم مرور خواهیم کرد و بعد از آن به سراغ فصل‌های چهارگانه کتاب با عنوان‌های:

فلسفه در تعلیم و تربیت

کندوکاو اخلاقی در کلاس

تاثیر فبک بر برنامه تحصیلی

تاکید بر فعالیت: پیامدهای ناشی از اصلاح نظام تعلیم و تربیت

و نیز خاتمه و درددلِ پایانی لیپمن در این کتاب، خواهیم رفت، و باز هم ان‌شاءالله ..