آیا حضانتِ کودک با ولایت بر او تفاوت دارد؟

حضانت
جلسه‌ی دوم

?گفتیم که در نظم خانوادگی نوینی که اسلام آن را بنیان گذاشت، مسئولیت تامین مالی فرزندان بر عهده‌ی مرد/پدر قرار گرفت. از لوازم این مسئولیت، مدیریت مالی فرزندان است که از آن به ولایت تعبیر می‌شود. هر کس در مورد دارایی‌های خود آزادی و اختیار دارد و کسی نمی‌تواند در این زمینه بر دیگری سلطه داشته باشد. اما گاهی به علت کاستی یا کمبود ویژگی‌هایی خاص، تصرف در اموال خود برای فرد ممنوع است و فرد در اصطلاح دارای اهلیت نیست؛ بلوغ، عقل و رشد از شرایط اهلیت محسوب می‌شوند. به همین‌منظور پدر و جد پدری موظف شدند مدیریت مالی کودکان و یا فرزندان مجنون و غیررشید خود را برعهده بگیرند.

?باید توجه داشت که ولایت، بر خلافِ آنچه که معمولاً فهم و برداشت می‌شود، یک تکلیف و مسئولیت است نه برتری و امتیاز. چرا که محدوده‌ی ولایت تنها منحصر در مدیریت امور مالی و منوط به رعایت مصلحت فرد تحت ولایت (مُوَلّی علیه) است. به همین‌جهت اگر ولی مصلحت کودک خود را رعایت نکند، ولایت او در آن مورد ساقط خواهد بود.

?به صورت طبیعی پدر برای تامین فرزند خود ناچار بود که سرپرستی یا حضانت او را نیز بر عهده بگیرد. اما به مرور، روابط عاطفی میان مادران و فرزندان باعث شد که زنان احساس کنند این سرپرستی منجر به جدایی فرزندانشان از آنان خواهد شد. در واقع نیز این اتفاق رخ می‌داد. به همین منظور فقیهان بر تمایز دو مفهوم ولایت و حضانت تاکید کردند. سرپرستی کودک هرچند که از مراتب ولایت است، اما با ولایت مالی یکسان نیست. یعنی حتی اگر نگهداری فرزندان برعهده‌ی شخصی به غیر از ولی باشد، هم‌چنان ولی موظف است تامین مالی فرزند را ادامه دهد.

?با این تعاریف و پس از پرسش جامعه از نحوه‌ی تمایز ولایت و حضانت، فقیهان شیعه تلاش کردند به این سوال مهم پاسخ دهند که (آیا حضانت نیز چون ولایت مالی بر عهده‌ی پدر است؟ یا مادر نیز در این مورد با همسر سابق یا پدر شوهر متوفای خود شریک است؟

? فقیهان شیعه با استناد به روایت های معتبر، با صراحت میان ولایت مالی و حضانت کودک تفکیک قائل شده‌اند و وجود هم‌زمان ولایت و حضانت برای دو شخص (پدر و مادر، جد و مادر یا وصی پدر و مادر) را پذیرفته‌اند. آنان تصریح کرده‌اند که ولایت پدربزرگ در امور مالی کودک پس از مرگ پدر ثابت است اما مستلزم حق حضانت نیست. هم‌چنین حضانت کودک سر راهی بر عهده‌ی کسی است که او را یافته ولی مراتب بالاتر حضانت شامل حال او نخواهد شد.

?تمایز پدر و مادر در ولایت مالی بر کودکان، علاوه بر اینکه مورد اتفاق عالمان شیعه است، در روایات نیز قابل پیگیری‌ست. روایتی صحیح در ارتباط با این مطلب موجود است که پس از مرگ پدر با وجود آن که مادر حق حضانت کودک را داراست، اما تأمین مالی او بر عهده‌ی پدربزرگ است.
?پیس تر در این پژوهش به بررسی علت این تمایز پرداختیم ؛ مسیری که الگوی نظام خانوادگی در پیش گرفته بود، مسئولیت تأمین مالی را برعهده‌ی مردان می‌گذاشت. از آن رو که وظیفه‌ی تأمین نفقه بر دوش پدر است، لاجرم حق نظارت بر اموال نیز به او واگذار می‌شود.
البته این موضوع به معنای نیست که زنان فاقد قابلیت ذاتی برای مدیریت امور مالی هستند. چرا که اگر زن پس از مرگ ولی، سمت وصایت او را داشته باشد یا در هنگام حیات وی، وکیل او در تمشیت امور مالی قرار گیرد می‌تواند به طور مستقل در امور مالی اعمال ولایت داشته باشد. البته رعایت مصلحت کودک هم‌چنان باید رعایت شود.