جنسیت مغز

با اینکه داده های پژوهشی قابل توجهی به جنسیت مغز اشاره کرده اند اما همچنان، خیلی به این تفاوت ها توجهی نشده است. فهمیدن اینکه زن و مرد در ساختار مغزی و عصبی باهم متفاوت هستند، مسئله ای فرای کلیشه های جنسیتی یا جریان های برتری طلبی جنسیتی است، چرا که این تفاوت تنها درباره ی این نیست که معمول مردان و زنان یک جامعه در توانمندی های خاصی ضعیف یا قوی ظاهر می شوند بلکه درباره ی درک این تفاوت برای جامعه ای منسجم تر و همراه تر است. البته شکی در این نیست تنها استناد کردن به یک یا دو پژوهش برای فهم عمیق این موضوع، کافی نیست و نیاز است تا با دید بازتر به مطالعه ی جنسیت مغز پرداخت اما صرفا، برای فهمی مقدماتی از این پدیده، به خلاصه ای از برخی پژوهش های نو در این متن، اشاره خواهد شد.

مغز زن، مغز مرد، تفاوت کجاست؟

در یکی از جدیدترین تحقیقات انجام گرفته، خان و همکاران(2024) برای فهمیدن این تفاوت بر نوزدان صفر تا 28 روزه در انگلیس به مطالعه پرداختند، درکل تعداد نوزادان، 514 نفر (236 دختر و 278 پسر) بود که برای مطالعه ی جنسیت مغز آنها از داده ها و نمودارهای تناسب جنسیت و سن و کانکتوم استفاده شد. (کانکتوم، نقشه ای از اتصالات مغز است) دلیل انتخاب نوزادان در این مطالعه، بررسی دقیق تر این موضوع بود که مغز با توجه به قرارگیری در معرض هورمون های مردانه و زنانه در رحم، جنسیتش تعیین می شود و این مشخص شدن، دقیقا چطوری مغز را تحت تاثیر قرار می دهد. داده های کلیدی این تحقیق، نشان داد که حجم کلی مغز در مردان بیشتر است که طبق داده های جمع آوری شده توسط دکتر آن مویر (1989)، در کتاب Brain sex، هنوز کاملا مشخص نشده است که این وزن بیشتر مغز، چگونه به مردان کمک میکند.

همچنین، گزارش شد که حجم ماده ی خاکستری در نوزادهای دختر به نسبت پسران بیشتر بوده است درحالی که، حجم ماده ی سفید در مغز پسران، بیشتر بوده. ماده خاکستری به طور کلی، شامل سلول های عصبی است که در فرآیندهایی مانند تفکر، حافظه، درک حسی، تصمیم‌گیری و کنترل حرکت‌های ارادی نقش دارد و ماده ی سفید، شامل دسته‌ای از آکسون‌های پوشیده‌شده با میلین است که اطلاعات را بین نواحی مختلف مادهٔ خاکستری و به کل بدن منتقل می‌کند یعنی به نوعی، بین قسمت های مختلف، ارتباط ایجاد می کند. به صورت منطقه ای ( با کنترل حجم کلی مغز)، زنان حجم ماده سفید بیشتری در جسم پینه‌ای و حجم ماده خاکستری بیشتری در بخش‌های عقبی دوطرفه شیار پاراهیپوکامپ، شیار قدامی کنگوله چپ، لوب‌های جداری دوطرفه و هسته دمدار چپ داشتند. مردان حجم ماده خاکستری بیشتری در شیار میانی و پایینی راست لوب تمپورال (قسمت عقبی) و هسته زیر تالاموس راست داشتند، این مسئله به چه معناست؟ یعنی جسم پینه ای در زنان، ضخیم تر است و در نتیجه، اطلاعات بیشتری میان دو سمت مغز مبادله می شود، همچنین؛ اتصالات قوی تر بین دو نیمکره باعث می شود که افراد بتوانند روان تر صحبت کنند و همین مشخص می کند که چرا، عموم زنان توانایی کلامی بالاتری نسبت به مردان، دارند و از سمت دیگر، متمرکز بودن این ماده خاکستری در قسمت راست مغز در مردان باعث شده است که توانایی بیشتر آنها در حوزه ی ادراک فضایی، قوی تر باشد.

جنسیت مغز، هورمون ها دقیقا چه تاثیری دارند؟

در داده های جمع آوری شده توسط ریستوری و همکاران (2020)، گزارش شده است که رشد جنسی انسان تحت تأثیر تعامل پیچیده عوامل ژنتیکی و هورمونی است. هورمون‌های جنسی در دوران قبل از تولد و بلوغ نقش مهمی در شکل‌گیری تمایز جنسی مغز و رفتار دارند. هورمون‌های جنسی می‌توانند تأثیرات سازمان‌دهنده و فعال‌کننده‌ای بر مغز و رفتار داشته باشند. به‌طور خاص، برخی مطالعات نشان داده‌اند که تزریق تستوسترون به موش‌های ماده در یک دوره بحرانی برای سازمان‌دهی مغز جنین، منجر به تغییرات جنسی و رفتاری می‌شود. بر اساس این نظریه، تمایز اندام‌های جنسی در دو ماه اول بارداری رخ می‌دهد، اما تمایز جنسی مغز در سه ماهه آخر بارداری و از طریق اثرات سازمان‌دهنده دائمی هورمون‌های جنسی بر مغز در حال رشد اتفاق می‌افتد. این ساختارها در دوران بلوغ توسط هورمون‌های جنسی فعال می‌شوند.

دو تا از نشانگر های بیولوژیکی اثر هورمون های جنسی، نسبت انگشت اشاره (دوم) به انگشت چهارم که در زنان این نسبت به دلیل سطوح هورمون هایی مثل تستوسترون و استروژن، بالاتر است و انتشار صوتی خود به خود گوش یا انتشار صوتی حلزون گوش است که در آن، حلزون گوش داخلی صداهای ضعیفی را تولید می کند که این تولید در دختران، قوی تر از پسران ارزیابی شده است و علت آن را هورمونی میدانند. ریستوری و همکاران (2020)، اظهار میدارند که در داده هایی که جمع کردند هنوز به طور کامل، تعامل عوامل محیطی و زیستی در جنسیت مغز، شناخته نشده اند.

اما این تفاوت خود را کجا نشان می دهد؟

تفاوت در جنسیت مغز، میتواند در حوزه ی پزشکی و سلامت روان نیز، سنجش شود. زالسکا و همکاران (2023) برای پژوهش درباره ی این موضوع، اختلالات مغزی را در مردان و زنان مطالعه کردند. برای مثال در اختلالات مرتبط با استرس، مانند اختلال افسردگی عمده (MDD) و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) که بسیار شایع هستند، زنان دو برابر بیشتر از مردان، مبتلا به این قبیل اختلال ها دیده شده اند. این اختلالات با علائمی مانند خلق افسرده، کاهش علاقه به فعالیت‌های روزانه، افت توانایی شناختی و اختلالات خواب و اشتها مشخص می‌شوند، دلیل این شیوع بیشتر در گروه زنان را میتوان حساسیت بیشتر زنان نسبت به استرس و یادآوری خاطرات منفی در نرخ های بالاتر نسبت به مردان دانست. هورمون‌های جنسی مانند استرادیول نقش مهمی در تعدیل حافظه و کاهش شدت PTSD دارند. زنانی که سطح بالای استرادیول دارند بهتر می‌توانند خاطرات آسیب‌زا را کاهش دهند.

از دیگر اختلالات بررسی شده در این مقاله، میتوان به اسکیزوفرنی هم اشاره کرد با علائمی مانند توهم، هزیان اختلال در کلام و رفتار، بی انگیزگی و نقص های شناختی همراه می شود. این اختلال شیوعی کمتر از یک درصد دارد و تا چهل سالگی در مردان بیشتر از زنان دیده شده است که این روند بعد از این سن، معکوس می شود. مردان معمولاً علائم شناختی و منفی شدیدتری مانند انزوای اجتماعی و کم‌انگیزگی نشان می‌دهند درحالی که، زنان بیشتر علائم عاطفی مثل افسردگی، خودآسیبی و اقدام به خودکشی دارند. سطح پایین تستوسترون در مردان با شدت بیشتر علائم مرتبط است و سطح بالای استروژن در زنان به کاهش علائم روان‌پریشی کمک می‌کند.

اختلال دیگری که در این پژوهش از آن نام برده شده است، اختلال اوتیسم است که 3 یا 4 برابر بیشتر از زنان، در مردان دیده شده است. مردان مبتلا به اوتیسم، رفتارهای تکراری بیشتری از خود نشان میدهند و زنان در این اختلال، بیشتر به لحاظ اجتماعی، افت پیدا می کنند. با اینکه همچنان نمیتوان برای اوتیسم، دست بر علت قطعی ای گذاشت اما میتوان گفت که مواجهه غیرعادی با تستوسترون در دوران بارداری با ویژگی های اوتیسم، در ارتباط است. ژن RORA نیز موردی است در مردان حساس تر است و در اوتیسم، بر قشر جلویی مغز تاثیر میگذارد.

البته که باید به تاثیر محیط و تاریخچه ی ژنتیک در خانواده نیز در این اختلال ها، توجه کرد اما به صورت کلی، باز در این زمینه، مطالعات بیشتری نیاز است تا بتوان درمان هایی با تاثیر بیشتر، ارائه داد.

در آخر، همانطور که کی زین و همکاران(2022) در تحقیق خود درباره ی تفاوت در جنسیت مغز اظهار داشتند، برای جلوگیری از سواستفاده از داده های تفاوت جنسیتی در مغز، مهم است که نه آنها کوچک و بی اهمیت شمرده شوند و نه اینکه این داده ها با تعصب زیاد، تفسیر شوند بنابراین، بسیار مهم است که با توصیف درست و دقیق داده های این تحقیقات، نه تنها به جامعه ی علمی بلکه به اجتماع بیرون از فضای آکادمیک، نیز کمک شود.

منابع

Ziemka-Nalecz M, Pawelec P, Ziabska K, Zalewska T. Sex Differences in Brain Disorders. Int J Mol Sci. 2023 Sep 26;24(19):14571. doi: 10.3390/ijms241914571. PMID: 37834018; PMCID: PMC10572175.

Ristori J, Cocchetti C, Romani A, Mazzoli F, Vignozzi L, Maggi M, Fisher AD. Brain Sex Differences Related to Gender Identity Development: Genes or Hormones? Int J Mol Sci. 2020 Mar 19;21(6):2123. doi: 10.3390/ijms21062123. PMID: 32204531; PMCID: PMC7139786.

DeCasien, A.R., Guma, E., Liu, S. et al. Sex differences in the human brain: a roadmap for more careful analysis and interpretation of a biological reality. Biol Sex Differ 13, 43 (2022).

Khan, Y. T., Tsompanidis, A., Radecki, M. A., & Dorfschmidt, L. (2024). Brain structure at birth: Biology of sex differences. Biology of Sex Differences, 15(81).

Moir, A., & Jessel, D. (1989). Brain sex: The real difference between men and women. London: Michael Joseph.