اراده آزاد؛ افسانه‌ای یا واقعی؟

در دهه ۱۹۸۰، بنجامین لیبت، نوروساینتیست آمریکایی، آزمایشی مشهور را به انجام رساند که بسیار در محافل علمی و فلسفی سر و صدا کرد و بحث‌های گسترده‌ای در باب وجود یا عدم اراده آزاد ایجاد کرد. ارادهٔ آزاد که سوژه جذاب و مناقشه برانگیز دانشمندان، فلاسفه و دین‌شناسان از ابتدای تاریخ بوده است.

آزمایش لیبت به نسبت ساده است. در آزمایش لیبت از تعدادی داوطلب خواسته شد به ساعتی روی یک کامپیوتر نگاه کنند که عقربۀ آن به سرعت حرکت می‌کند و دکمه‌ای که روبریشان قرار دارد را فشار دهند. با نگاه به ساعت، باید داوطلب هر زمانی را که تصمیم به فشار دادن دکمه را می‌کند، ثبت کند. در مدت انجام آزمایش، تمام فعالیت مغزی فرد داوطلب توسط دستگاه EEG(الکتروانسفالوگرام) ثبت می‌شود.

در این آزمایش لیبت دید که به طور میانگین حدود ۳۰۰ میلی ثانیه زودتر از اینکه داوطلب نسبت به تصمیم‌گیری آگاه شود، مغز او فعالیت‌های خفیفی را شروع می‌کند که نامش را پتانسیل آمادگی(Readiness Potential) گذاشت.

آزمایش جنجالی لیبت واکنش‌های مختلفی را در پی داشت. خیلی‌ها آن را رد کننده و یک سیلی به ارادهٔ آزاد تفسیر کردند چون پتانسیل آمادگی مغز قبل از آگاه شدن به تصمیم‌گیری صورت می‌گیرد؛ به عبارتی آن احساس آگاه شدن از تصمیم‌گیری را معلول فعالیت‌های مغزی می‌دانند. خیلی‌ها هم نقد‌ و ایرادات جدی به ساز و کار و نتایج آزمایش لیبت وارد کردند و آن را نفی کننده ارادهٔ آزاد نمی‌دانند من جمله دنیل دنت، فیلسوف مشهور آمریکایی.

خود لیبت البته امّا رد کردن ارادهٔ آزاد را نتیجه نگرفت و تفسیری که او داشت، وجود یک «اراده نکردنِ آزاد»(free won't) به جای اراده آزاد(free will) بود. یعنی به گفته لیبت ما یک قدرت وِتو اگاهانه برای عملی که در مغز شروع شده را دارا هستیم.

از انتقادات و پرسش‌های مختلفی که عصب‌شناسان، فلاسفه و دانشمندان علوم اعصاب مختلف به آزمایش لیبت داشتند به چند مورد مهم زیر می‌توان اشاره کرد:

- آیا واقعاً افراد می‌توانند یک تصمیم درونی و subjective مثل تصمیم به حرکت را به صورت دقیق ثبت کنند؟ این آگاهی درونی(subjective) ما از تصمیماتمان تا چه حد قابل اتّکا است؟

- در مورد تصمیم‌های پیچیده‌تر مثل تصمیم انتخاب شغل، رشته، همسر آینده و... آیا باز این فرایند قابل بسط دادن می‌باشد؟

- مورد جدی‌تر اینکه آیا ما می‌توانیم رابطه علّی بین پتانسیل آمادگی و تصمیم به حرکت کردن را برقرار کنیم؟ بعضی پژوهشگران مطرح کرده‌اند که پتانسیل آمادگی مربوط به توجه کردن به دکمه یا مچ است، نه خود تصمیم به حرکت. یا دیگران پیشنهاد کرده‌اند که با انتظار یا پیش‌بینی یک طور حرکت ارتباط دارد به جای یک حرکت خاص.

(به طور مثال در مطالعه‌ای که مدل تغییر یافته‌ای از آزمایش لیبت بود که از شرکت‌کنندگان خواسته شده بود که دکمه‌ای را در واکنش به ظاهر شدن تصاویری در صفحه کامپیوتر فشار بدهند، شرکت کنندگان پتانسیل آمادگی را حتی قبل از ظاهر شدن تصاویر شدن نشان دادند و پژوهشگران آزمایش ادعا کردند پتانسیل آمادگی مربوط به انتظار یا پیشبینی حرکت است نه تصمیم‌گیری حرکت).

برای اینکه تصوّر بهتری از چگونگی انجام آزمایش لیبت داشته باشید، می‌توانید در زیر روی «لینک کلیپ» کلیک کنید و کلیپ را از یوتیوب مشاهده فرمایید:

لینک کلیپ