چگونه مطمئن شویم که مطمئن نیستیم؟

پارادوکس های منطقی زیادی وجود دارند اما همه آن‌ها بصورت گزاره‌هایی هستند که همزمان هم غلط بوده و هم درست. نظر شما راجع به جمله: " تنها یک چیز در جهان قطعی است و آن اینکه هیچ چیز قطعی نیست " چیست؟ آیا واقعا در حال بازگو کردن یک حقیقت ژرف است یا بازی با کلمات توصیف مناسب تری برای این جمله می‌باشد؟ این جمله یک پارادوکس منطقی را در بر دارد. فرض کنیم جمله درست است و دارای حقیقتی همیشه معتبر می‌باشد.در نتیجه از آن استفاده کرده و می‌گوییم هیچ چیز قطعی نیست. اما خود اینکه بگوییم تنها یک چیز در جهان قطعی است و آن اینکه هیچ چیز قطعی نیست غلط از آب در می‌آید. چون خود همین جمله‌ی قطعی نیز جزوی از چیزهای جهان است و نباید قطعی باشد. پس از درستی جمله به غلط بودن آن رسیدیم. هیچ چیزی نمی‌تواند همزمان هم غلط باشد و هم درست. در نتیجه با یک پارادوکس منطقی طرفیم.

بیان این جمله که بطور اطمینانی نمی‌توانیم راجع به چیزی مطمئن باشیم چه؟ آیا این جمله نیز پارادوکسی منطقی است؟ ما در ریاضیات قادریم گزاره‌هایی با اطمینان کامل بیان کنیم. وقتی اثبات می‌شود که مثلا مجموع زوایای داخلی هر مثلث در هندسه اقلیدسی برابر با 180 درجه است، دیگر شک کردن معنا نداشته و ما مطمئنیم که در هر جای جهان و در هر زمانی اگر مثلثی بر روی یک صفحه اقلیدسی رسم کنیم، مجموع زوایایش برابر با 180 درجه خواهد بود. از طرفی آیا می‌توانیم همین اطمینان را در مورد قوانین و اتفاقات جهان واقعی نیز داشته باشیم؟ مثلا آیا می‌توان اثبات کرد که چون تا به این لحظه خورشید از سمت شرق طلوع و در غرب غروب کرده، پس حتما صد سال دیگر هم همین عمل را تکرار خواهد کرد؟ منظور ما این نیست که به خاطر وجود احتمالات گوناگونی مثل برخورد شهاب سنگ به زمین یا عبور سیاه چاله ای پنهان از کنارمان این نظم ممکن است به هم بخورد، این اطمینان به دست نمی‌آید. بلکه بحث ما از جنبه معرفت شاسی است. در مورد بررسی جهان واقعی، هیچ گاه امکان بیان گزاره‌ای همیشه درست وجود ندارد. چرا که جنس روابط میان عناصر جهان خارج از نوع عناصر منطقی نیست که بدون توجه به محتوا، درستی آن‌ها همیشه برقرار باشد. ما با جهانی طرفیم که نمی‌توان با دانستن اینکه : اگر باران ببارد، زمین خیس می‌شود (گزاره ای منطقی و همیشه درست) اطمینان پیدا کنیم که باران می‌بارد (محتوای واقعی و احتمالی).

این گپ شناختی میان جهان منطقی و جهان واقعی چگونه برطرف میشود و آیا بیان این گزاره قطعی که در مورد اتفاقات جهان هیچ گزاره قطعی ای نمی‌توان بیان کرد خودش پارادوکس نیست؟ مطمئن شدن از اینکه مطمئن نیستیم، خودش یک پارادوکس است. اما در یک حوزه اعتباری فیزیکی، یعنی دنیای ذرات اتمی، این پارادوکس بصورت رابطه‌ای بنیادین برقرار است: رابطه عدم قطعیت. وقتی صحبت از رابطه می‌شود، به معنای این است که یکی از نتایج کاملا مطمئن ریاضیاتی می‌باشد (مانند رابطه فیثاغورس و مجموع زوایای داخلی مثلث و ...) که همواره درست هستند. رابطه عدم قطعیت هایزنبرگ در مورد جایگاه ذرات و تکانه آن‌ها بیان می‌کند: هیچ گاه امکان ندارد که همزمان مقدار جایگاه و تکانه یک ذره اتمی را با اطمینان بدانیم. بیان این رابطه عدم قطعیتی میان جایگاه و تکانه ذرات اتمی، به معنای اطمینان یافتن از این موضوع است که در مورد دانستن همزمان جایگاه و سرعت این ذرات هیچ گاه مطمئن نخواهیم شد. شاید مرزهای شناخت ما بصورت تناقض خودنمایی کنند و همین تناقضات غیر قابل فهم برای ما، حاوی حقیقتی بسیار ژرف باشند.