تفکر سقراطی و جامعه مدرن

در «رویکرد سقراطی»؛ زیر سؤال بردن پیش فرض‌ها و عقاید و عادت‌ها مساوی است با عقلانیت

همگی شنیده‌ایم گاهی که آدم‌ها می‌خواهند یکدیگر را نصیحت کنند می‌گویند «عاقل باش!»؛ یا «این تصمیمت عاقلانه نیست»؛ یا اینکه «عقلانی حرف بزن!». حال می‌خواهیم ببینیم که تعریف عقلانیت چیست.
شخصی به نام «آلن دو باتن» (فیلسوف سوئیسی) در کتاب «تسلی بخش‌های فلسفه» به دنبال ارائه‌ی جوابی برای این سوال است. او تأکید می‌کند بیشتر مردم وقتی که راجع به عقلانیت صحبت می‌کنند «عرفی بودن» را مد نظر دارند.
«آلن دوباتن» می‌گوید این تعریف عقلانیت باعث می‌شود که هر گاه کسی به گونه‌ای متفاوت با ما فکر یا عمل کند؛ از نظر ما آدم غیر متعارف و درنتیجه غیر خردمندی به نظر بیاید. او نقل می‌کند که وقتی سفید پوستها وارد قاره آمریکا شدند؛ سرخ‌پوست‌ها را دیدند که اصول غیر متعارفی داشتند؛ مثلأ دماغشان را سوراخ می‌کردند و دور آتش می‌رقصیدند و به شکل متفاوتی لباس می‌پوشیدند.....
در سنت سقراطی، عقلانیت مساوی است با critical thinking یا «تفکر نقاد». یعنی اگر کسی توانایی نقد کردن داشته باشد می‌توان گفت که این فرد عقلانی رفتار می‌کند. به عبارت دیگر، در «رویکرد سقراطی»، زیر سؤال بردن پیش فرض‌ها و عقاید و عادت‌ها مساوی است با عقلانیت.
روش سقراطی این است که ما به گونه‌ای سوآل کنیم که آن پیش فرض‌ها و اطلاعات پنهان شده را به ما نشان بدهد و «زبان تهی شده» را به چالش بکشد. اساساً می‌گویند که این مدل گفت و گو که «آمایه‌ی آری» یکی از انواع آن است، مدل Impoverished است یعنی مدل «تهی شده». در این مدل، اطلاعات مهمی را که شما برای تصمیم گیری نیاز دارید از شما دزدیده‌اند و عملآ اطلاعاتی به شما می‌دهند که بخش مهمی از آن را حذف کرده‌اند.
این بخشِ از مدل «تهی شده» یا Impoverished Model ، باعث محدودیت در تصمیم گیری می‌شود. در واقع روش محدودیت ایجاد کردن برای انتخاب‌های شما این است که از نوعی زبان استفاده کنند. این روش (Impoverished Model)، نوعی بازی زبانی است که طی آن بدون اینکه شما بدانید، انتخاب‌های شما به دیگری واگذار می‌شود؛ حال آن دیگری ممکن است یک فروشنده آبجو باشد یا یک نهاد سیاسی.
روش سقراطی روشی است که سوالات پنهان شده در Impoverished Model را برای شما آشکار و روشن می‌کند.
سرانجام، این در بازار راه رفتن‌ها و به چالش کشیدن‌های مردم توسط سقراط منجر به این شد که سقراط را به جرم به انحراف کشیدن نسل جوان از طریق تشویش افکار عمومی و نشر اکاذیب، به دادگاه کشیدند و حکمش هم جام زهری بود که به دستش دادند و باید می خورد… شاید اولین شهید راه عقلانیت و فلسفه سقراط باشد؛ آن‌هم به دلیل تشویش افکار عمومی!
یکی از ویژگی‌ها و تفاوت‌های جامعه مدرن با جامعه پیش‌مدرن این است که شما در جامعه مدرن توانایی این را دارید که سقراط وار عمل کنید. یعنی می‌توانید هر گزاره‌ای که به شما داده شده را زیر سوال ببرید. آنچه به عنوان «آزادی بیان» شناخته می‌شود؛ یعنی داشتن این اجازه که همه‌ی گزاره‌های پذیرفته شده‌ی عرفی و فرهنگی و تاریخی را زیر سوال ببریم.
به عنوان یک معلم تفکر نقاد از این که در یک جامعه بتوان «قرائت رسمی» را زیر سوال برد خرسند می‌شوم زیرا اگر در جامعه‌ای بتوان قرائت رسمی را زیر سوال برد و هیچ گزاره یا شخصی معاف از زیر سوال بردن و به چالش کشیده شدن نباشد؛ در آن جامعه رویکرد عقلانیت سقراطی حاکم است.

گردآوری و تدوین : دکتر حامد کرمانیون

معاونت اجرایی شرکت فرا ایمن صنعت پردیس

۰۹۱۲۷۸۰۴۲۱۳