در ده سال گذشته به طور خاص شاخص‌های مربوط به دسترسی و استفاده از اینترنت ثابت و تلفن همراه در ایران افزایش چشم‌گیری یافته است. مطابق آمار رسمی سازمان فناوری اطلاعات ایران در خرداد ۱۴۰۰ از وضعیت استان‌های کشور به لحاظ توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، مشترکین تلفن ثابت به ازای هر صدنفر، ۳۴.۴۷ و مشترکین تلفن همراه به ازای هر صدنفر ۱۵۶.۸۷ هستند و ۷۲.۸ درصد خانوارهای دارای دسترسی به اينترنت هستند. همچنین مشترکین پهن‌باند ثابت ۱۲.۳۷ به ازای هر صد نفر و مشترکین پهن‌باند سیار ۹۷.۹۸ به ازای هر صد نفر هستند. همچنین شاخص IDI (شاخص توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات) از ۵.۵۸ در شهریور ۹۹ به ۶.۹۸ بهبود یافته است (سازمان فناوری اطلاعات ایران, 1399). مرکز آمار ایران نیز در گزارشی از رشد روزافزون دسترسی به اینترنت پرسرعت روی تلفن‌های همراه در پنج سال منتهی به سال ‍۱۳۹۹ خبر داده است: از تقریباً هیچ به هفتاد میلیون مشترک. (مرکز آمار ایران, 1399).

توسعه شاخص‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال‌های اخیر را می‌توان با توجه به سه تحول در ارتباط با مصرف رسانه‌ای تحلیل کرد:

تحول اول مربوط به «افزایش کاربران تلفن‌همراه» نسبت به کاربرانی است که از رایانه‌های شخصی استفاده می‌کنند. در گزارش کشوری فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی (معیدفر, ۱۳۹۸) ۳۲.۷ درصد پاسخگویان گفتند که از رایانه استفاده می‌کنند در حالیکه ۶۰.۱ درصد از پاسخگویان گفته بودند که از اینترنت استفاده می‌کنند (دوبرابر کاربران رایانه). همچنین ۶۶.۸ درصد از پاسخگویان نیز گفتند با تلفن همراه به اینترنت متصل می‌شوند. این گزارش نشان‌گر گرایش نسبی کاربران ایرانی به استفاده از اینترنت تلفن همراه و ابزارهای مکمل آن (شبکه‌های اجتماعی بر محور تلفن همراه و پیام‌رسان‌های تلفن همراه)‌ است. به این اعداد باید یافته‌های «طرح آمارگیری از از فرهنگ رفتاری خانوار ۱۳۹۹» را نیز افزود که توسط مرکز آمار ایران انجام شده و نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۹ ۶۵ درصد افراد ۱۵ ساله و بیشتر کشور عضو شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند؛ واتسپ با ۸۸ درصد اول، اینستاگرام با ۶۸.۳ درصد دوم و تلگرام فیلترشده با ۶۶.۲ درصد در جایگاه سوم ایستاده است. براساس این آمار حدود ۲۶ میلیون و ۸۰۰ هزارنفر همچنان از تلگرام به عنوان یک ابزار رسانه اجتماعی استفاده می‌کنند (مرکز ملی آمار, 1400).

تحول دوم که باید مورد توجه قرار گیرد «افزایش چشم‌گیر گرایش به کسب خبر از طریق فضای مجازی» (اعم از رسانه‌های اجتماعی و پایگاه‌های خبری جریان اصلی) است. براساس نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) شرکت کنندگان در پاسخ به این پرسش که «شما اخبار روز جامعه را بیشتر از چه طریقی پیگیری می‌کنید؟[1]». ۴۲.۱ درصد پاسخگویان در پاسخ به این سؤال صداوسیما، ۴۱.۴ درصد فضای مجازی (رسانه‌های اجتماعی و سایت‌‌های خبری)، ۵.۱ درصد شبکه‌های ماهواره‌ای، ۲ درصد دوستان و آشنایان، ۰.۲ درصد روزنامه‌ها و ۶.۹ درصد سایر موارد را انتخاب کرده‌اند. ۲.۳ درصد نیز به این سؤال پاسخ ندادند. مقایسه این نتایج با یافته‌های پیشین ایسپا نشان می‌دهد پیگیری اخبار روز از طریق صداوسیما در شهریورماه ۱۴۰۰ نسبت به اسفند ۱۳۹۷، ۱۵.۶ درصد کاهش یافته است. در مقابل استفاده از فضای مجازی به عنوان منبع کسب خبر در این بازه زمانی بیش از ۱۵ درصد افزایش یافته است (ایسپا, 1400).

تحول سوم مربوط به «رقابت میان بازیگران فضای مجازی برای رساندن خبر به مخاطبان/کاربران» است. نتیجه پژوهش یک شرکت ارائه دهنده خدمات رصد هوشمند فضای مجازی (زلکا) تلگرام به منبعی کلیدی برای کسب اخبار تبدیل شده است و در ده دقیقه نخست انتشار یک خبر در ۱۰۰ کانال برتر خبری فارسی، ۲۰ هزار بازدید از سوی مخاطبان صورت می‌گیرد. زلکا همچنین اعلام کرده است که ۱۳ هزار کانال فعال خبری در تلگرام وجود دارد (دربرابر ۱۹۵۰سایت خبری فارسی) و روزانه بیش از ۲۰۰هزار قطعه مطلب با ماهیت صرفاً خبری در این کانال‌ها منتشر شده و بیش از ۳.۵ میلیارد بازدید از این خبرها انجام می‌شود. گزارش زلکا حاکی از این است که سایت‌های خبری پس از تلگرام مرجع کسب خبر هستند و پس از آن توییتر محل مراجعه کاربران برای کسب خبر است.

همچنین براساس یافته‌های موج سوم پژوهشِ ملی «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» حدود 25 درصد از مصرف کنندگان اینترنت «به طور مستقیم» در سایت‌های خبری و نشریات اوقات خود را صرف می‌کنند. (غفاری, 1395).

این سه تحول،‌ ما را با مخاطبی مواجه می‌سازد که بیش از هر زمان دیگری تلفن همراه در دست دارد،‌ از تلفن همراه برای کسب اخبار استفاده می‌کند و برای کسب خبر هم بیش از آنکه سراغ رسانه‌ها برود، از واسطه‌های نوپدید پلتفرمی مانند کانال‌های تلگرامی، توییتر، گروه‌های خبری واتسپی و اینستاگرام استفاده می‌کند و عملاً مثلث سنتی مخاطب-محتوا-آگهی‌ که مدل پایه‌ای کسب‌وکار رسانه‌ها و اجزای کلیدی زیست‌بوم سنتی رسانه‌ها را شکل می‌دهد به هم زده است.

منابع

ایسپا. (1400, 07 04). نحوه پیگیری اخبار روز جامعه توسط شهروندان. بازیابی از مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران: http://www.ispa.ir/Default/Details/fa/2338

سازمان فناوری اطلاعات ایران. (1399, 06). گزارش شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در استان‌های کشور. تهران, تهران, ایران.

سازمان فناوری اطلاعات ایران. (1400, 03). وضعیت استانهای کشور به لحاظ توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات مطابق با استاندارهای اتحادیه بین المللی مخابرات (ITU ) . تهران, تهران, ایران.

غفاری, غ. (1395). ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (موج سوم) - گزارش کشوری. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

مرکز آمار ایران. (1399). گزارش وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران. تهران: مرکز ملی آمار ایران. بازیابی از https://amar.org.ir/Portals/0/News/1400/gozaresh%20avf%204-1399.pdf

مرکز ملی آمار. (1400, 08 10). چکیده نتایج طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار-١٣٩٩. بازیابی از درگاه ملی آمار: https://www.amar.org.ir/news/ID/16930

معیدفر, س. (۱۳۹۸). گزارش کشوری فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

یکشنبه گذشته – ۲۶ اردیبهشت ماه –به مناسبت فرارسیدن روز جهانی ارتباطات در یک نشست مجازی درباره «روزنامه‌نگاری در عصر پلتفرمی‌شدن» صحبت کردم. این یادداشت بخش کوتاهی از صحبت‌هایی است که در آن جلسه ارائه دادم.

[1] پاسخگویان فقط می توانستند یک گزینه را انتخاب کنند.