کوتاهنوشتههای محمد حسن‌پور گوهری
یک مغالطۀ تعمیم ناروا: زندگی دهقانان قلمرو صفوی، مرفه‌تر از حیات دهاقین مناطق حاصلخیز اروپا! / محمد حسن‌پور گوهری
محمد حسن‌پور گوهری: توضیح مختصر عنوان فوق آنکه، بعضی با تلقیِ سطحی از برخی اقوال منابع اروپایی تاریخ صفویه، با لحن خاصی از رفاه دهقان ایرانی در آن دوره سخن گفته و قلم زده‌اند. نوشتار حاضر ضمن ذکر مواردی از تکرار این مدعا در آثار مکتوب معاصر، به نقل مختصری در نقد و رد آن اختصاص دارد.
مثلاً مرحوم محمود صناعی در یادداشتی انشاگونه ضمن اشاره به مکتوبات ژان شاردن، با نگاهی مداحانه به عصر صفویه نوشت: «حال که در عالمی بین خواب و بیداری با چشم‌های نیم‌باز نگاه می‌کنیم، به‌ابهام عالمی می‌بینیم که به آنچه می‌شناختیم شبیه نیست. جهان امروز به جهان دورۀ صفویه شباهتی ندارد. آن روز سیاحی فرانسوی به‌اسم شاردن به ایران سفر می‌کرد و از ثروتمندی و آسایش دهقان ایرانی تعجب می‌کرد و می‌نوشت در همۀ عالم دهقانی مرفه‌الحال‌تر از دهقان ایرانی ندیده است و اروپاییان تعجب می‌کردند. امروز سیاحان اروپایی چیزهای دیگر می‌نویسند و تعجب اروپاییان از نوع دیگری است. امروز که از خواب عمیقْ نیمه‌بیدار شده‌ایم و وزش باد سرد عالم بی‌مهر را بر اندام عریان خود حس می‌کنیم، می‌بینیم باید جنبشی کرد و در صدد چاره برآمد و عقب‌ماندگی قرون را جبران کرد.»[۱]
چنین تصوری حتی توسط مؤلفان مشغول در دفتر تألیف کتاب‌های درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، به کتب درسی مقاطع تحصیلی جمهوری اسلامی ایران نیز راه یافته است: «به عقیدهٔ جهانگردان اروپایی، از جمله شاردن، وضع زندگی دهقانان ایرانی در دورهٔ صفویه به‌مراتب بهتر از وضع دهقانان در مناطق حاصلخیز اروپا بوده است.»[۲] البته دامان این ادعا در گریبان وزارت آموزش و پرورش کشور شاهنشاهی ایران (پادشاهی پهلوی) نیز دوخته است. در یکی از کتب تدریس تاریخ برای مقطع سوم دبیرستان، در ذیل «وضع کشاورزان» از گفتار نخست کتاب آمده است: «کشاورزان از دیگر طبقات بیشتر بودند و نسبت به اروپای آن روز وضع بهتری داشتند.»[۳] توجه به حضور این مسئله در کتب درسی ازآن‌رو حائز اهمیت است که یادآور شوم هر محصل بالأخص دانش‌آموزان کم‌علاقه یا بی‌رغبت به درس تاریخ، فقط سعی در حفظ طوطی‌وار مطالب کتاب خود دارند و این قبیل جملات سطحی و غیرمحققانه، مقلدانه ملکۀ ذهن آن‌ها می‌شود.
نقد و رد مبالغۀ فوق فعلاً تفصیل خاصی نمی‌طلبد و صرفاً جهت اطلاع مخاطب از صحت‌وسقم آن فقط به ذکر نقلی از دکتر هاشم آقاجری بسنده می‌کنم: «دولت‌های پیشامدرن ایران آن قدرت را در اختیار نداشته‌اند که بتوانند همۀ جامعه را تحت کنترل خود درآورند. بسیاری از گزارش‌هایی که معمولاً به آن‌ها استناد می‌شود، گزارش‌های مربوط به حوزۀ محدود شاه و درباریان اوست؛ برای مثال در گزارش تاورنیه یا شاردن که سیاح فرانسوی است و در زمان صفویه به ایران آمده، می‌خوانیم که دهقانان ایرانی از دهقانان فرانسوی مرفه‌ترند. این سیاحان بر چه اساسی چنین گزارش‌هایی را می‌نوشته‌اند؟! وقتی دقت می‌کنیم می‌بینیم که این دهقانان در واقع مربوط به روستاهای اطراف اصفهان هستند که در آن زمان پایتخت ایران بوده است. اگر ما این حکم را به کل جامعۀ ایران تعمیم دهیم، دچار نوعی مغالطه و تعمیم غلط می‌شویم.»[۴]
•┈┈•┈┈•┈┈•
• مآخذ کلام:
۱. صناعی، محمود. ۱۳۳۱. «کهنه و نو.» یغما، اسفند: ۵۷. ص ۵۴۷-۵۴۶.
۲. پرتوی‌مقدم، عباس، محمدباقر آرام و دیگران. ۱۴۰۱. مطالعات اجتماعی - پایۀ نهم دورۀ اول متوسطه - ۹۰۷. چاپ هشتم. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران. ص ۶۲.
۳. مشکور، محمدجواد، اسماعیل دولتشاهی، بهمن کریمی و دیگران. ۲۵۳۷. محیط‌شناسی با تکیه بر: تاریخ ایران - سال سوم دبیرستان - ۲۵۳. تهران: سازمان کتاب‌های درسی. ص ۳۰.
۴. آقاجری، هاشم. ۱۳۹۹. «تحقق رؤیای ناتمام مشروطه‌خواهی.» شرق، ۸ تیر.
مطلبی دیگر از این انتشارات
«معیتِ کلاه و خود» و تعبیر غلط آن به «کلاهخود» / محمد حسن‌پور گوهری
مطلبی دیگر از این انتشارات
خلط غلط هویت سفیر و تاجر ونیزی توسط ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوایی / محمد حسن‌پور گوهری
مطلبی دیگر از این انتشارات
قدمت دقیق مصحف جلدسیَهِ شاهیوند: قرآنی مخطوط از عصر قاجار / محمد حسن‌پور گوهری