از ماموریت فضایی آرتیمیس ۱ تا توهمی که باستان‌گرایان ایران با نامش زدند!

"آرتمیس ۱"[1]یک مأموریت در حال انجام بدون خدمه در مدار ماه، است؛ "آرتمیس ۱" در ۱۶ نوامبر ۲۰۲۲ (۲۵ آبان ۱۴۰۱) در ساعت ۱:۴۷:۴۴ صبح به وقت شرقی (6:47:44 UTC) با موفقیت از مرکز فضایی کندی پرتاب شد. این پرواز که در حال حاضر "آرتمیس I" نام دارد، ابتدا در سال ۲۰۱۲ توسط ناسا مأموریت اکتشاف ۱ (EM-1) نامگذاری شد.

خبر در همین اندازه بود و اصولا برای بنده که تاریخ خوانده‌ام و جز ستاره‌ی خورشید و سیاره‌ی ماه چیز دیگری در آسمان را نمی‌توام از یکدیگر تشخیص دهم مبحث چنان جذابی نبود! اما دقیقا از کی این خبر برای من جالب شد!؟ از وقتی که در برخی از کانال‌های شبکه‌های اجتماعی مطلبی دیدم با این عنوان که: ناسا موشک! بسوی ماه می‌فرستند و نام آن شهبانوی ایرانی! آرتمیس هخامنشی است!

این دو رویداد اسباب آن شد که پای یک تاریخ‌خوان نیز وارد این ماموریت کیهانی ناسا و تخیلات فضایی باستان‌گرایان شود!

پیش از هرچیز به ریشه و خاستگاه نام آرتمیس باید پرداخت؛ آرتمیس احتمالاً از واژه‌های ایرانی آرتا (arta)، آرت (art) و آرته (arte) (از اوستایی یا پارسی کهن) که می‌تواند به بزرگ، خوب، پاک واژه‌شناسی شود، گرفته شده‌باشد؛ بنابراین واژه‌شناسی «آرتمیس» می‌تواند «بانوی پاک، بزرگ و …» باشد.[2]اما جستجو در مورد آرتمیس در تاریخ باستان، ما را رهنمون می‌سازد به بانویی بنام "آرتمیس یکم"[3]ملکه هالیکارناس[4]در ساتراپ [استان] کاریا[5]؛ پدر آرتمیس لوگدامیس[6]نام داشت. وی فرماندار شهر هالیکارناس، مرکز کاریا بود و مادرش در جزیره کرت به دنیا آمده بود. در دوره هخامنشی این بانو ساتراپی [فرماندار/استاندار] کاریا را برعهده داشته‌است. در آن هنگام کاریا یکی از ساتراپهای [ایالات / استان‌های] ایران‌هخامنشی به‌شمار می‌رفته‌است.

در نبرد دریایی آرتمیزیوم[7](۴۸۰ سال پیش از میلاد مسیح رخ داد بین شاهنشاهی ایران هخامنشی، شاهنشاه خشایارشا) بانو آرتمیس فرمانده‌ی نیروی عظیم دریایی شاهنشاهی ایران‌هخامشی بود که در این نبرد بحری شکست بزرگی به نیروی دریایی یونانیان وارد شد و این بانو فرمانده‌یپیروز میدان گردید و پیش از نبرد سالامیس[8]از جایی که پادشاه ایران خشایارشا به این بانو اعتماد داشت تصمیم و رای او را در جمع فرماندهان خویش پذیرفت؛ هرودوت که خود نیز از اهالی هالیکارناس بوده، حیرت و شگفتی خود را از شرکت این بانو در جنگهای ضد یونان پنهان نکرده‌است! بنابر گفته‌ی هرودوت هیچ‌کدام از فرماندهان تابع ایران به اندازه‌ی او به خشایارشا رأی صائب ارائه نداده و راهنمایی گران‌بها نکرده‌است. البته این خدمت ملکه‌‌ی کارایا به شاهنشاهی ایران هخامنشی توسط هم‌نژادان یونانیش بعدها [سال‌ها پس از مرگ بانو آرتمیس] برای باشندگان کارایا هزینه گزاف داشت؛ ویتروویوس[9]معمار و یکی از لشکریان رومی در کتاب خود می‌نویسد «در جنگ ایران و یونان، مردم کاریا از ایران پشتیبانی کردند. زمانی که یونانی‌ها سرانجام از پیشرفت ایرانیان در خاک یونان جلوگیری کردند، به تنبیه کاریایی‌ها پرداختند. مردان کاریایی را کشتند و زنانشان را به بردگی بردند. مقرر شد که این زنان بایستی برای ابد باری به‌دوش بکشند. به عنوان نمادی از بارکشی ابدی زنان کاریایی، ستون‌های زن‌پیکر به معماری یونانی وارد شد.

در زمان سلطنت محمدرضا شاه پهلوی در سال ۱۳۵۴ یک کشتی جنگی از کلاس ناوشکن‌های بریتانیایی کلاس بتل (Battle به معنی نبرد) با نام اصلی اچ‌ام‌اس اسلوس (دی۶۰) (به انگلیسی: HMS Sluys (D60)) از انگلستان خریداری شد و به افتخار این بانو و خدمات او به شاهنشاهی ایران‌هخامنشی "ناوشکن آرتمیس" نام‌گذاری شد که پس از انقلاب به ناوشکن دماوند تغیر نام داد و نهایتا در دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی با دو ناوشکن آمریکایی دیگر با نام‌های ببر و پلنگ به عنوان کشتی‌های اوراقی پاکستان فروخته شد.

اما بی‌شک مراد ناسا از نامگذاری ماموریتی فضایی بنام آرتمیس، این فرمانده‌ی یونانی‌الاصل ایران‌هخامنشی نیست! بلکه منظور ایزدبانوی یونانی آرتمیس که مطابق با ایزدبانوی دیانا[10]رومی می‌باشد.

• اما ایردبانوی آرتمیس که بود؟

در اساطیر یونانی ایزدبانوی شکار، طبیعت وحش، بکارت، ماه و حاصلخیزی، دختر لتو و زئوس است. این الهه دوقلوی آپولون خدای موسیقی و هنر است، آرتمیس یکی از الهه‌های باکره و مظهر پاک‌دامنی المپ به‌شمار می‌رفت. آرتمیس یکی از دوازده ایزد المپ‌نشین، الهه شکار و تیراندازی و در عین حال حامی جانوران وحشی، کودکان و چیزهای ضعیف می‌گفتند که با دسته‌ای از حوریان در کوه‌ها می‌گردد و از کسانی که در کار او و تحت‌الحمایه‌هایش دخالت کنند خشمگین می‌شود. در ادبیات کلاسیک یونان مظهر عفت حفظ بکارت بود و کسانی را که بی‌عفتی می‌کردند مجازات می‌کرد. می‌خواست همه ملازمانش باکره باشند و از پاکدامنی مردان و زنان دفاع می‌کرده‌است. ایزد آرتمیس را در اکثر شهرهای یونان می‌پرستیدند، اما فقط به‌عنوان یک خدای ثانویه. اگرچه برای یونانیان ساکن آسیای صغیر (ترکیه امروزی)، او یک الوهیت برجسته بود. در اِفِسوس، یکی از شهرهای آسیای صغیر، برای احترام به او معبد بزرگی به نام معبد آرتمیس بنا نهادند که یکی از عجایب هفت‌گانه جهان به‌شمار می‌رفت. اما در شهر اِفِسوس او را عمدتاً به‌عنوان ایزدبانوی باروری می‌پرستیدند. تندیس آرتمیس در اِفِسوس تا حد زیادی با دیگر سرزمین‌های یونان متفاوت است، به گونه‌ای که او همیشه به‌عنوان زنی شکارچی، همراه با تیر و کمان خود به تصویر کشیده می‌شد، اما در اِفِسوس او را به سبک شرقی نشان داده‌اند. اسپارتی‌های باستان برای آرتمیس به‌عنوان یک ایزدبانوی حامی و نگهبان قبل از عملیات لشکرکشی قربانی می‌کردند.

[1]Artemis 1

[2] چارلز آنتون (Charles Anthon) (1855). "آرتمیس". ریشه پارسی، یک فرهنگ لغت کلاسیک. نیویورک: هارپر و برادران. پ. 210 لینک ص کتاب بشکل آنلاین: https://books.google.at/books?id=TIYMAAAAYAAJ&pg=PA210&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[3] Artemisia I of Caria

[4] Halicarnassus نام شهری در یونان باستان در ساحل کاریا در آناتولی بوده‌است. شهر باستانی هالیکارناس، در ترکیه امروزی، در استان آیدین قرار دارد.

[5] Caria سرزمینی است در جنوب غربی آسیای کوچک در کرانهٔ دریای اژه که از طرف باختر و جنوب محدود به دریا بوده. کاریا یکی از شهرب‌های (ساتراپی‌های) ده‌گانهٔ هخامنشیان در آسیای کوچک بوده و جنگجویان آن بخشی از سپاهیان ایران به‌شمار می‌رفتند.

[6] Lygdamis I

[7] Battle of Artemisium

[8] Battle of Salamis

[9] Marcus Vitruvius Pollio

[10] Diana