ایران تنها یک گونه پرچم شیرخورشید نشان نداشت!

این روزها بحث پرچم شیرخورشید نشان زیاد دیده و شنیده می‌شود؛ معترضینی در خارج از ایران این پرچم را در دست دارند یا در کانال‌های ماهواره‌ای مخالف رژیم[1]ج.اسلامی، پشت سر سخنران/مجری پرچم شیرخورشید را می‌بینم یک نکته بسیار برایم جالب بود، هر کسی هر گونه‌ای که دوست دارد این پرچم را ترسیم می‌کند! [یا سفارش ساختش را می‌دهند] شیر بزرگتر، شیر کوچکتر، شیر روی رنگ‌ها ایستاده، دور نشان شیرخورشید با دوخوشه یا بدون خوشه و چند ده مدل دیگر!

برایم وقتی داستان جالب‌تر شد که بسیاری از مردم ایران که ظاهرا علاقه‌مند به نشان شیرخورشید هستند نیز از انواع پرچم‌های شیرخورشید رسمی ایران بی‌خبر هستند! این مقدمه اسباب آن شد این یادداشت را بنویسم و اشتراک کنم که اگر به چیزی علاقه‌مند هم باشیم بهتر است شکل صحیح آن را بدانیم!

در آغاز جنبش مشروطیت عده‌ای کوشیدند پرچم‌هایی سرخ‌رنگ را معمول کنند؛ ولی سرانجام اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه پرچم سبز و سفید و سرخ و نشان شیر و خورشید را رسمی کرد، متن اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطیت (مصوب مهر ۱۲۸۶ ه‍.خ) چنین است: «الوانِ رسمیِ بیرقِ ایرانْ سبز و سفید و سرخ و علامتْ شیر و خورشید است. پس از انقلاب مشروطه کوشش‌هایی در جهت استانداردسازی پرچم ایران صورت پذیرفت؛ در مقرره‌ای به تاریخ ۱۶ شهریور ۱۲۸۹ ه‍.خ جزئیات علامت شیر و خورشید شامل نحوه‌ی رسم دم شیر (مانند حرف S ایتالیک)، محل و اندازه‌ی شیر، شمشیر و خورشید توصیف شد، برابر این دستورالعمل ترتیب سه رنگ پرچم مطابق وضعیت کنونی آن است؛ شیر و خورشید درشت ترسیم می‌گشته‌است به گونه‌ای که بر روی هر سه نوار سبز و سفید و سرخ جای می‌گرفته‌است، در زیر پای شیر هیچ چیزی ترسیم نمی‌شده‌است، شیر به صورت سه‌رخ نقاشی می‌شده‌است و چهره‌ای اریب درون خورشید کشیده می‌شده‌است، در نظام‌نامهٔ ۱۲۸۹ ه‍.خ پهنای پرچم ۱۵۶ سانتی‌متر و درازای آن ۳۱۲ سانتی‌متر تعیین گردید. بدین ترتیب نسبت پهنا به درازا ۱ به ۲ بوده‌است.

با تغییر پادشاهی از قاجار به پهلوی، هیچ تغییر بنیادینی در پرچم ایران رخ نداد و اصل پنجم متمم قانون اساسی پادشاهی که پرچم ایران را شرح می‌داد تغییری نیافت. در زمان رضا شاه پهلوی شیر با چهره‌ی واقعی‌تری ترسیم می‌شد و دیگر خورشید به صورت زنانه ترسیم نمی‌گردید در همین زمان واژه‌های مصطلح در زبان فارسی شامل دِرَفش (پارسی)، عَلَم و رایت (عربی) و بیرق (ترکی) با واژه‌ی پرچم جایگزین شدند این واژه به مرور زمان، به حکم اطلاق جزء بر کل، بر خود درفش نیز اطلاق شده و نخستین فرهنگستان ایران کاربرد آن را به همین معنی و به جای علم و بیرق تأیید نمود.

در مقرره‌ای به تاریخ ۱۳۳۶ شرح ویژگی‌های پرچم ایران چنین آمده‌است: «نقش شیر و خورشید به رنگ زرد طلایی در وسط پرچم روی قسمت سفید و به قسمی رسم می‌شود که سر شیر به طرف چوب پرچم و شمشیر به‌طور عمودی در دست شیر قرار گرفته و پای شیر به طرف رنگ قرمز باشد. در یک روی پرچم که سر شیر به طرف چپ بیننده است، شمشیر در دست راست شیر است و نگاه شیر متمایل به چپ و دم شیر به شکل حرف S ایتالیک [است] و یک خم به طرف بالا دارد. در روی دیگر پرچم عکس این وضع خواهد بود؛ یعنی شمشیر در دست چپ شیر است و نگاه شیر متمایل به راست و دم شیر وارونهٔ حرف S ایتالیک است و شیر و خورشید دو روی پرچم باید برهم منطبق باشد. زیر پای شیر از امتداد شمشیر تا نقطهٔ تقاطع عمود فرضی که از آخرین نقطه‌ی دم شیر فرود آید متناسب با ابعاد تصویر، خط مستقیمی رسم می‌شود.» در مقرره‌ای دیگر به تاریخ ۲۵ بهمن ۱۳۳۷ شیر و خورشید به جای خط افقی بر روبانی تاخورده جای داده می‌شود. به گفته‌ی یحیی ذکاء در ۱۳۴۴ کمیسیونی در «مؤسسه‌ی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران» تشکیل شد که برای پرچم ایران استانداردهایی را تدوین نماید. بار دیگر در این استاندارد، تکیه‌گاه شیر، یک خط (به جای روبان تاخورده) توصیف شد. سرانجام نیز در دهه‌ی ۱۳۵۰، طراحی مدرنی از شیر و خورشید رسمیت یافت و بر اسناد دولتی و پرچم‌ها نقش بست.

در مقرره‌ای به تاریخ ۱۳۱۴ قطع (تناسب پهنا به درازای) پرچم‌های دولتی، ملی و نظامی بر زمین ۲ به ۳ و بر کشتی‌ها ۱ به ۳ تعیین گردید. در مقرره‌های دیگری به تاریخ ۱۴ دی و ۸ بهمن ۱۳۳۶ تناسب پهنا به درازای پرچم‌های ایران بر زمین و بر کشتی‌ها ۱ به ۱٫۷۵ (یا همان ۴ به ۷) تعیین شد که این تناسب در پرچم کنونی ایران نیز رعایت می‌شود.

در دوره‌ی پهلوی نیز استفاده از سه نسخه از پرچم سه‌رنگ ایران (دولتی، مدنی و نظامی) که خاستگاه آن به ابتدای سلطنت احمدشاه قاجار بازمی‌گشت ادامه یافت:

پرچم دولتی (کشوری): از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل می‌شد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت. نشان شیر و خورشید در وسط پرچم و روی بخش سفید جای داشت.

پرچم دولتی (کشوری) ایران پیش از انقلاب اسلامی

پرچم دولتی (کشوری) ایران با طراحی مدرن شیر و خورشید در دههٔ ۱۳۵۰

پرچم مدنی (civil): از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل می‌شد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت. این پرچم فاقد نشان شیر و خورشید بود و برای مدتی «پرچم ملی» خوانده می‌شد. ملی در این ترکیب ترجمه‌ی نادرستی از واژه‌ی سیویل بود بنابراین مورد اعتراض برخی از پژوهشگران همچون یحیی ذکاء قرار داشت. در مقرره‌های هیئت دولت منوچهر اقبال در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ از این پرچم بی‌نشان بدون به کار بردن صفت ملی یاد شده‌است.

پرچم نظامی (جنگی): از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل می‌شد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت. نشان آن به این صورت بود که یک تاج پهلوی در بالای شیر و خورشید نقش می‌بست و گرداگرد شیر و خورشید، یک شاخه‌ی بلوط و یک شاخه‌ی زیتون قرار داشت به‌طوری‌که از پایین به شکل پاپیون زده شروع و به سمت بالا باز می‌شد. در مقرره‌ی هیئت دولت منوچهر اقبال به اشتباه سخن از برگِ خرما (پالم) رفته بود. یحیی ذکاء به این اشتباه اشاره کرده‌است.