تمدن و نخستین نشانه‌ی آن در جوامع باستانی

چندی پیش دوستی از من تعریف تمدن و اولین نشانه‌های تمدن را پرسید! گاهی واژه‌ای را آنقدر بکار برده‌ایم که احساس می‌کنیم هیچ‌وقت لازم نیست مفهوم آن را بدانیم یا پیرامونش بیندیشیم!

کمی مکث کردم تا تعریفی درخور بیان کنم، یادم آمد سره نویسان بجای واژه‌ی عربی "تمدن" از واژه‌ی پارسی "شهرآئینی" بهره می‌جویند. کلمه تمدن برابر کلمه لاتینی شهرنشین بودن یا شهروندان civis و شکل وصفی آن civilis است. متمدن شدن اساساً به معنی شهرنشین بودن است. به عنوان نمونه برای استفاده از واژه‌ی تمدن در علم حقوق می‌توان به این مورد اشاره کرد که در تمدن روم قانون افراد غیرنظامی در یک کتاب بزرگ و کامل بنام Corpus Juris Civlis در سده ۱۶برای امپراطور ژوستینیان (۴۸۳تا ۵۶۵ پ.م) جمع‌آوری شده بود که دوباره کشف شده و توسط استادان و کارشناسان قانون در اولین دانشگاه که در اروپای غربی در بلوگنا در سده ۱۱تأسیس شده بود، مورد استفاده قرار گرفت. از سال ۱۳۸۸میلادی کلمه civil به زبان انگلیسی وارد شده این واژه در سال ۱۷۲۲ با مفهومی نزدیک به واژه‌ی تمدن استفاده شد که معنی آن متضاد و مخالف بربریت بود.

گفتیم تمدن متضاد بربریت است، برای درک بهتر تمدن باید نگاهی عمیق به ریشه‌ و مفهوم بربریت داشت؛ اصطلاح «بربر» به فرانسوی barbarin و به یونانی (از ریشه barbaroi یونانی) که از ابداعات یونانیان باستان بود، در آغاز، خطاب به هر انسان غیریونانی و غیرمتکلم به زبان یونانی، فاقد رفتار و کردار یونانی و ساکن در سرزمینی غیر از یونان- به ویژه ایرانیان و مصریان - به کار برده می‌شد. به سادگی نمی‌توان ریشه‌های این اصطلاح را شناسایی کرد؛ اما یکی از نظریه‌های پذیرفته شده‌تر این است که می‌گوید اصطلاح یاد شده اصطلاحی نام‌آوایی است: «bar-bar-bar» برای کسانی که گوش تشخیص‌دهنده ندارند می‌تواند مانند همان زبان‌های بیگانه باشد و به همین دلیل بوده که متکلمین به زبان‌های غیریونانی، کم‌کم در اشاره به «دیگران» از اصطلاحات نام‌آوایی استفاده کردند.

تاسیت (۱۱۷-۵۶میلادی) مورخ رمی در رساله خود با عنوان آلمان و قبایلش، توصیفی موشکافانه از دشمنان رم در شمال به عمل می‌آورد. این مقاله به عنوان شاخصی گویا از چگونگی نگرش رمیان به همسایگان شمالی خود "بربرهای آلمانی" را به شکل گونه‌ای وحشی اصیل و بزرگ‌منش مجسم می‌کند: جسور در پیکار؛ اما تماماً ناسپاس در برابر چیزهای ظریف‌تری که در زندگی دارند، مذهب‌گرا در رعایت سنت‌ها و رسوم ولی ناتوان از اندیشیدن در سطوح عالی‌تر؛ کثیف و بدبو اما مهمان‌نواز و روراست. مورخی از عصر جدید، دیگاه رمیان در خصوص بربرها را به شکل مردمی بیان می‌کند که «تاریخی برای خود ندارند اما فقط جزئی از جریان تاریخ طبیعی هستند.» این به آن معنی است که بربرها برخلاف یونانیان و رمیان متمدن تاریخ نیافریدند. تاریخ برای آنان رخ می‌داد؛ همچنان که مثلاً برای میمون‌ها و انسان‌نماها رخ می‌دهد. این تجسم بربرها به‌طور کلی در طول دو هزار و اندی سال گذشته کم و بیش ثابت مانده‌است.

واژه «بربر» امروزه دقیقاً به همان معنی رایج در نزد رمیان به کار برده می‌شود؛ در توصیف هر فرد در حد فاصل بین بی‌فرهنگ (صدا درآوردن از دهان به هنگام خوردن و نوشیدن، رفتارهای زننده داشتن به هنگام سفر و مانند اینها) تا افراد وحشی (هر کسی در حد فاصل بین کیف‌قاپ‌ها و تروریست‌ها) از واژه بربر استفاده می‌شود.

با این تاریخچه‌ی کوتاه یونایان و پس از ایشان رومیان هر ملتی که در رفتار، باور و زبان مانند ایشان نبود بربر و اگر مانند ایشان بود متمدن می‌نامیدند در قرن 18 و 19 اروپا با این نگاه اسلاف خویش به سوی استعمار کردن مردمان افریقا و آسیا حرکت کرد! معنی واژه‌ی استعمار در ظاهر بسیار زیباست! استعمار به معنای آبادی خواستن است اما آبادی با تعریف نژادپرستانه‌ی غربی! زبان، باور و رفتار ملت مستعمره باید بشکل کشور غربی استعمارگر در می‌آمد تا از این طریق ایشان بتوانند متمدن شوند!

من برای پاسخ به دوستم هیچ‌کدام از فکرهای بالا را به زبان نیاوردم! یک تعریف از "مارگارت‌مید" انسان شناس فقید آمریکایی به ذهنم رسید که درست‌ترین تعریف از تمدن و اولین نشانه‌ی تمدن در جوامع باستانی بود! نخستین نشانه‌ی تمدن در یک فرهنگِ باستانی استخوان رانی بوده که شکسته شده و دوباره جوش خورده! چرا که پای شما اگر در یک قلمروی حیوانی بشکند، شما می‌میرید. نمی‌توانید از خطر فرار کنید، برای نوشیدن به رودخانه بروید یا برای غذا شکار کنید. شما خوراکی هستید برای جانوران پرسه‌زن. هیچ حیوانی با پای شکسته آنقدر دوام نمی‌آورد تا استخوانش جوش بخورد. استخوان شکسته‌ی رانی که جوش خورده است گواهی‌ست بر اینکه کسی زمان صرف کرده تا با شخص پاشکسته همراهی کند. محل جراحت را بسته، شخص را نگهداری و تیمار کرده تا سلامت و بهبودی پیدا کند. کمک به دیگری در عین دشواری، همان‌ جایی‌ست که تمدن آغاز می‌شود. ما وقتی در اوج شکوفایی خود هستیم که به دیگران یاری می‌رسانیم.