شب یلدا؛ فلسفه‌ وجودی شب زایش خورشید

آخرین ساعات فصل پاییز و اولین ساعات فصل زمستان جشن شب یلداست؛ سالیان متمادی است که ایرانیان یلدا را جشن می‌گیرند و از معدود جشن‌های باستانی است که تا امروز محفوظ مانده است؛ اما فلسفه‌ وجودی این جشن چیست! پیش از پرداختن به یلدا باید با اسطوره‌ای ایرانی بانام «مهر» آشنا شویم.
«مهر» از واژه‌ «میتره» یا «میثره» از ریشه‌ «هند و ایرانی» است. در زبان اوستا «میثره» و در زبان پهلوی «میترا» یکی از ایزدان ایران باستان شناخته می‌شود و امروزه در پارسی به نام «مهر یا میترا» از آن نام برده می‌شود. دهخدا برای واژه‌ مهر، معانی زیر را آورده است: «عشق، محبت، حب، دوستی، داد، عهد، پیمان و در جای دیگر معانی دوستی، محبت، رب‌النوع آریایی نیز برای معنی مهر به‌کاررفته است.» در فارسی پسین واژه «مهر» شکل متأخر واژه «میترا» و به معنی خورشید است. دلیل تقدس خورشید نزد ایرانیان باستان «انوار» خورشید بود و مهر ایزد نور است، میترا خورشید نبود، بلکه نور و روشنایی بود که تاریکی را زایل میکرد تا زندگی و شادمانی را به زمین هدیه دهد و با گرما و انوارش طبیعت را بارور سازد و دیوهایی که در تاریکی به سر میبرند و سبب انتشار گناه، نافرمانی، ناپاکی، خشکی و بیبرکتی زمین میشوند را دور می‌کند. در باور خداشناسی ایرانیان باستان، اهورامزدا در قلمروی بی‌پایان، با فاصله از خورشید که به‌اندازه‌ فاصله خورشید از زمین است فرمانروایی می‌کند. بر اساس این باور اهریمن در قلمروی تاریکی مطلق است و میترا [مهر] در حدفاصل میان این دو قرار دارد. در سرود میترای اوستا، چهار اسب سفید ارابه زرین چرخ او را میکشند و این بدان معنی است که خدا تا هنگامی‌که در بامدادان تن خود را درخشان و نورانی می‌کند، رویدادهای بسیاری را پدید می‌آورد.ایزد مهر چنان مقام والایی نزد ایرانیان باستان داشت که نامش با نام هُرمزد، ایزد بزرگ و آناهیتا یکی برده می‌شد. ایزد مهر، ایزدی رهایی‌بخش است که هرازگاهی بر زمین می‌آید تا با کشتن گاو (در آئین مهری) و با رهبری کردن مردم (در آیین مانوی) نعمت و نجات را ارزانی مردم دارد. میترا در کیش زردشت ایزدی سُتُرگ و هزارچهره است که حتی تا به امروز عمیق‌ترین احترامات نسبت به او ادا می‌شود، به او سوگند می‌خورند، امور حقوقی در سایه حمایت او برگزار می‌گشت و به هنگام رسیدگی به دعاوی قضایی و مجامع همگانی، او را فراخوانی می‌کردند. او از نظم و راستی محافظت می‌کند، به داوری روان پس از مرگ می‌پردازد؛ جنگجویی توانا و نیرومند با نیزه‌ای سیمین، زرهی زرین و شانه‌های ستبری است که شر خدایان شریر را در هم می‌کوبد. بر اساس یشت دهم که به میترا اختصاص داده‌شده، او پروردگار چراگاه‌های وسیع، ایزد پیمان‌ها، ایزد جنگ‌آوران و ایزد طلوع است که از فراز کوه البرز (هرا) سر بر می‌آورد، سبب بارش باران و نزول وفور نعمت می‌شود و خبرچینان بسیاری در خدمت دارد. او دادگستری فریب ناپذیر است، یاری بخش کسانی است که او را فرامی‌خوانند و شفادهنده‌ای است که مسلح به آذرخش است که حتی «اهریمن» از آن بیم دارد. او با اسبان سپیدش می‌جنگد و در همه‌جا به کسانی که پیمان‌ها را زیر پا می‌گذارند می‌رسد؛ او را باید پس از سه روز و سه شب تزکیه‌ی نفس پرستش کرد. مجموعه‌ اسناد به‌جای مانده از «مهر‌پرستی» ایرانی نشان می‌دهد که این آیین، دینی «رازورزانه» بوده، مهر‌پرستی از این نظر با سایر ادیان جهان باستان تفاوت داشت که عضویت در آن ارثی نبوده و همه‌ پیروان آن می‌بایست پس از رسیدن به سن بلوغ به شکل فعال و خودمدار داوطلب ورود به آن شوند. این در تقابل کامل با ادیان سنتی معمولی قرار می‌گیرد که در آن‌ها زاده شدن کودکی در یک خانواده به معنی شریک شدنِ خودکار و پیش‌انگاشته‌ کودک در دین والدین محسوب می‌شده است.چگونگی زائیده شدن ایزد مهر در این بحث نمی‌گنجد، اما زمان زاییده شدن مهر در این یادداشت درخور توجه است؛ تولد مهر یک حادثه‌ نجومی است که یک‌شب در سال رخ می‌دهد و آن شب یلداست؛ «سی‌ام آذر یا بیست‌ویکم دسامبر» کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب را در طول سال دارد، اما بلافاصله پس از آغاز دی، روزها به‌تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود، ازاین‌رو این شب را «شب یلدا» به معنی تولد خورشید شکست‌ناپذیر که همان ایزد مهر [میترا] بود، نامیده‌اند. اگر به معنی یلدا دقت شود ارتباط آن با خورشید و ایزد مهر بهتر نمایان می‌شود؛ در برهان قاطع ذیل واژه‌ یلدا چنین آمده است: «یلدا کلمه‌ای است سریانی به معنای میلاد عربی که شب اول زمستان و شب آخر پاییز است و آن در تمام سال درازترین شب‌هاست و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و می‌گویند آن شب به‌غایت شوم و نامبارک است ...» بیرونی مینویسد: «دی‌ماه و آن را «خور ماه» نیز می‌گویند، نخستین روز آن، خرم روز (خره‌روز یا روز خورشید) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ هرمزد است...» همه‌ این اشاره‌ها و نام‌ها، حاکی از آن است که شب یلدا و روز دِیگان، پیوند استواری با مهر [میترا] دارد که از این روز نور بر تاریکی چیره میشود و روشنایی خورشید رو به افزایش میرود. این روز مهر است و نزد ایرانیان بسی گرامی بوده و هست و بزرگ‌ترین جشن یعنی جشن تولد مهر به شمار میرفت که آغاز سال محسوب میشد.
دکتر علی نیکویی