ناصرالدین شاه قاجار: چرا به فرنگ رفتم و برای بار دوم چرا می روم.

سند پیش رو سندیست با خط ناصرالدین شاه که زمانی که در سال ۱۲۹۵ قمری عازم سفر دوم فرنگستان بوده نگاشته شده. در این متن وی به شرح دلایل سفر اول و اینکه چرا حالا عازم سفر دوم است پرداخته است.

ولی چنانچه از نوشته وی بر می آید، گویا قرار بوده این متن در روزنامه و یا از جانب شخص یا نهاد دیگری به مردم اعلان شود نه از طرف خود شاه.

[متن سند]

بسم الله الرحمن الرحيم

در سنه فلان [۱۲۹۰ ه. ق] كه حال فلان [۵] قدر سال است كه شاه عزيمت سفر فرنگستان را فرمود، دو امر و سبب جهت آن اراده بود، اولا ملاقات سلاطين عظيم الشأن اروپ و استحكام مراودات حسنه و ازدياد دوستي و اتحاد جانبين بود و اين كه شخصا و شفاها، با سلاطين ذي شأن شناسايي پيدا كرده، حسن نيت و مراودات حسنه خود را القا نموده و براي دولت و ملت خود اخذ نتایج نیک نموده باشد،از اتحاد و دوستي ايشان .

ديگر ممالك فسيح المسالك اروپ را به چشم خود ديده از صنايع و آداب و رسوم حسنه و قوانين محكمه و انتظامات عسكريه و مدارس عامه و خاصه و مجالس فوايد عامه و غيره و ترقيات اسلحه و قورخانه و كارخانجات از هر قسم و غيره و غيره و غيره و غيره اطلاعات كامل به هم رسانده و تجربه‌ها حاصل بنمايند كه فايده براي دولت و ملت ايران شاید مترتب آید.

الحمد لله تعالي منظور و آرزويي كه در فقره اولي داشتند كه اتحاد و ازدياد دوستي با سلاطين عظيم الشأن فرنگستان و شناسايي و ملاقات شخصي باشد در كمال خوبي و استحكام به عمل آمد و ان شاء الله تعالي رجاي واثق است كه ساليان دراز باقي و برقرار بماند. ليكن منظورات ثانوي كه شرح داده شد به واسطه حالت رسميه و دعوتهاي متواليه پادشاهان عظيم الشأن به مهماني‌ها و غيره كه با كمال خوشحالي و خرمي قبول مي‌فرمودند و ديد و بازديد شاهزادگان بزرگ و پذيرفتن اكابر و اعيان ممالك و شهرها و سفراي خارجه مجال و فرصت آن را نداد كه بتوانند به اخذ مسائل مبادرت نمايند. چون در هر قرن و زماني به خواست خداوند متعال صنعت و تربيت و ترقي ملل در مملكتي منتشر و شايع مي‌شود چنانچه هزار سال پانصد سال قبل از اين تربيت و علوم در مشرق زمين متداول بود، يك وقتي در مملكت يونان، وقتي در ايام قياصره در روم، وقتي در چين و هندوستان. چنانچه اختراع باروط كه امروز حل و عقد صلح و جنگ بسته به قدرت اوست، اول در چين شد و از آنجا به ساير ممالك و اروپ منتشر شد و همچنين يكي از هديه‌هاي هارون الرشيد براي شارلمان پادشاه فرانسه وضع و صنعت ساعت بوده است كه جزء صنايع آن زمان مشرق بوده است. همين‌طور تربيت و ترقي را ملل و دول به نوبه از همديگر اخذ مي‌كردند و مي‌كنند. پس بر مردمان بينا و بصير ملل لازم است كه در هر جا سراغ ترقي و تربيت و صنايع بكنند عقب آن بروند و اخذ نمايند و به طرف خود جذب و جلب نمايند. امروز اين رشته ترقي و نظم بر همه كس آشكار است كه در ممالك اروپ يافت مي‌شود. پس لازم است كه از آن سرچشمه طلب اين مقاصد عاليه را بنمايند و مراودات خود را با آن ممالك براي تحصيل اين مطلب نشر بدهند و زياد نمايند. لهذا سركار اقدس بازهم در اول بهار سنه آتيه بارس‌ئيل بخواست خداوند متعال خيال سفر فرنگستان را دارند. من غير رسم با كمال سادگي بدون قبول تشريفات وزحمات دول دوست تشريف برده ، افكار خودشان را چندي صرف معاينه كردن و فهميدن رموز و نكات و دقايق امور مهمه نمايند و ان شاء الله تعالي هرقدر بتوانند و پيشرفت آن زمان قليل مسافرت اقتضا نمايد شايد بتوانند براي دولت و ملت خودشان فايده حاصل نمايند و به واسطه تلگراف كه به همه ممالك ايران امتداد دارد وقايع هر روزه را در اقصي بلاد فرنگستان و غيره بتوانند در هر آني به عرض رسانده و جواب بگيرند و همچنين هر حكمي كه باشد به واسطه تلگراف همه روزه از جانب شاه به وزرا و شاهزادگان عظام خواهد شد. ان شاء الله تعالي از وزرا جناب سپهسالار اعظم و عضد الملك در ركاب خواهند بود و با ساير معتمدين و پيشخدمتان و غيره به همه جهت نوزده نفر جمعيت خواهد داشت و مقرر شده است در تهران اردوي بزرگي از قشونهاي آذربايجاني و عراق منعقد شده، در صحراي اسب‌دواني اردو بزنند و همچنين اردوي بسيار بزرگي كه مركب از دوازده هزار نفر است با توپخانه و قورخانه در جلگه بسطام زده شود و اردويي در استر آباد و گرگان و اردوي ديگر در خراسان و فارس و اصفهان منعقد خواهد شد و رؤساي اردوها همه روزه احكامي كه لازم است به واسطه تلگراف از فرنگستان و غيره از جناب اشرف سپهسالار اعظم خواهند گرفت و اموري كه باشد به ايشان عرض خواهند كرد و مترصد دستورالعمل ايشان خواهند بود. جناب اشرف سپهسالار اعظم هم در غياب خود در اردوها و قشون و غيره اشخاص قابل و محل اعتماد را خواهند گماشت كه دقيقه‌اي از نظم عمل فارغ و آسوده نباشند.

امتداد سفر همايون هم از خروج از دار الخلافه تا مراجعت به تهران زياده از شش ماه نخواهد بود. زمان غيبت عاديه همه ساله كه از مقر خلافت در فصل بهار و تابستان به ييلاقات مازندران و لار تشريف مي‌برند امتداد خواهد داشت.

منبع: روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشش