تحلیل گفتمان بیانیه گام دوم انقلاب بر اساس مدل ساختار گفتمان

علی محمد رجبی

مدل ساختار گفتمان

مدل ساختار گفتمان از سه بخش اساسی تشکیل شده است که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد:

1- متن: بررسی متن از منظر بهره گیری از کلمات، عبارات، اصطلاحات، عناصر بصری، آوایی و ....؛ و نیز انواع آنها و طبقه بندی آنها، زبانشناسی متن

2- دیدگاه: بررسی متن از منظر تفسیر رویکرد و دیدگاه تولید کننده متن رسانه ای و رسانه

3- شرایط یا زمینه اجتماعی:

• · متن رسانه ای به ما دربارة روابط قدرت چه می گوید؟
• · چه گفتمان ها و ایدئولوژی هایی در متن رسانه ای در ارتباط با جهان اجتماعی به کار گرفته شده است؟
• · محتوای رسانه ها چه جنبه هایی از یک موضوع یا رویداد را برجسته کرده است؟
• · چه جنبه هایی را انکار و نادیده گرفته است؟
• · متن رسانه ای چگونه می خواهد افکار عمومی یا سیاستگذاری عمومی را تحت تاثیر قرار دهد؟

تحلیل گفتمان بیانیه گام دوم انقلاب

بیانیه گام دوم انقلاب یا بیانیه گام دوم، ۲۲ بهمن ۱۳۹۷ش در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) منتشر شد. این بیانیه ابتدا با اشاره به پیروزی انقلاب اسلامی و گذشت چهل سال از آن، دومین گام انقلاب را «خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی» معرفی کرده است.

مخاطب بیانیه گام دوم، جوانان هستند که بر اساس متن بیانیه، «بخش دیگری از جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی بزرگ» را آغاز خواهند کرد. در این بیانیه، جوانان محور تحقق نظام پیشرفته اسلامی معرفی شده‌اند که دنباله مسیر انقلاب اسلامی باید با همت و هشیاری آنان طی شود بیانیه مذکور، مهمترین ظرفیت امیدبخش کشور را نیروی انسانی مستعد و کارآمد با زیربنای عمیق و اصیل ایمانی و دینی دانسته و جمعیت جوان زیر چهل سال را فرصت ارزشمندی برای کشور قلمداد کرده است.

در ادامه به تحلیل گفتمان این بیانیه بر اساس مدل تحلیل گفتمان می پردازیم.

الف - بررسی متن از منظر بهره گیری از کلمات، عبارات، اصطلاحات، عناصر بصری، آوایی و .....؛ و نیز انواع آنها و طبقه بندی آنها (زبانشناسی متن)

بیانیه گام دوم انقلاب در 6100 کلمه تنظیم شده است. این بیانیه از لحاظ ساختاری دارای پنج سرفصل اصلی است که عبارتند از:

• · اول- مقدمه و ورود به مباحث اصلی
• · دوم - سرگذشت 40 ساله انقلاب و برکات انقلاب اسلامی
• · سوم- تفاوت چالش های امروز و دیروز انقلاب با مستکبران
• · چهارم- ظرفیت های مهم کشور برای گام دوم انقلاب
• · پنجم- توصیه هایی برای ایجاد تمدن نوین اسلامی و آمادگی برای طلوع خورشید ولایت عظمی (عج)

کلید واژه های پرتکرار در این بیانیه عبارتند از: اسلامی، ایران، انقلاب، جوانان، جهان، استقلال، اخلاق و معنویت و آینده که نشان می دهد این بیانیه برای چهل سال آینده انقلاب اسلامی ایران بر روی جوانان با تاکید بر معنویت و اخلاق، مبتنی بر یک نگاه جهانی تنظیم شده است.

ابر کلمات تشکیل دهنده این بیانیه در زیر آمده است.[1]

در بیانیه 26 بار از کلمه «باید» و 3 بار از کلمه «نباید» استفادهشده است. در عموم جمالتی که از «باید» بهره گرفته شده، مولد متن به دنبال توصیه و امر به پیگیری و انجام اهداف بیانیه توسط مخاطبان است. درواقع بیان «باید» ها و «نباید» ها در این بیانیه ازآن جهت نیست که نویسنده مخاطبان خود را ملزم و مجبور به انجام دستورات کند، بلکه با ایجاد فضای گفتمانی و انعطافپذیر، اهمیت و ضرورت نکات مطرح شده را به مخاطبان منتقل کند.

رهبری با دوازده بار به کار بردن وجوه مختلف فعل «توانستن»، سعی بر تقویت روحیه خودباوری و نمایش نقاط قوت ملت در مسیر پیشروی انقالب دارد.

غرض و هدف مولد متن از نه بار به کار بردن فعل «نتوانستن» نیز، به هیچوجه عدم توانایی مخاطبان یا نمایش ضعف آنها در انجام مطالبات بیانیه نبوده است؛ بلکه در مواردی مانند «حقیقت را از دشمن و پیاده نظامش نمیتوان شنید»، «نتوانستن» به مفهوم «مجاز نبودن» به کاررفته است.

همچنین نویسنده متن از افعالی مانند «احتمال داشتن» و «ممکن بودن» که نشان از عدم قطعیت و شک و گمان دارند، استفاده نکرده است.

در بخش ضمیر انضمامی و انحصاری «ما»، به اعتقاد فرکالف ضمیری که مفهوم آن دربرگیرنده نویسنده و مخاطب به صورت توأمان است، ضمیر انضمامی محسوب میشود و ضمیری که منظور از آن تنها نویسنده یا فرد یا گروه همراه او باشد، ضمیر انحصاری نام دارد؛ درواقع ضمیر انحصاری شامل مخاطب یا مخاطبان متن نمیشود. ضمیر «ما» در بیانیه گام دوم، بیست وسه مرتبه مورداستفاده قرارگرفته است، که دو مورد از آنها را میتوان جزء ضمایر انحصاری و باقی موارد را جزء ضمایر انضمامی در نظر گرفت. [2]

بررسی داده ها در تحلیل انسجام متن و تضاد معنایی واژگان نشان میدهد کاربرد پررنگ حرف ربط «اما»، عمدتا ناظر به سه هدف فاصلهگذاری و نمایش تفاوت های یدئولوژیک و عملکردی با غرب و حکومت پهلوی، نقد حکومت اسلامی، فاصله گذاری میان وضع موجود و مطلوب و امیدبخشی است.

ب- بررسی متن از منظر تفسیر رویکرد و دیدگاه تولید کننده متن رسانه ای و رسانه

بررسی بیانیه گام دوم انقلاب از منظر تفسیر و دیدگاه تولید کننده متن رسانه ای موارد زیر را آشکار می کند:

• · بیانیه خارج از چهارچوب اداری و سیاسی رایج برای تصویب و ابلاغ سیاست های کلی نظام و یا اسناد مشابه مستقیم خطاب به مردم و به خصوص جوانان صادر شده است.
• · رهبری در بیانیه با مشارکت دادن مردم و حاکمیت، آنها را به عنوان کنشگری فعال، هم بسته و همسو جهت عملیاتی نمودن گام دوم ترغیب کرده است.
• · رهبر انقلاب به جهت ایجاد حس قرابت و همسویی در مخاطب از جمالت مجهول الهویه استفاده شده است و سعی کرده اند تا تا آحاد جامعه به خصوص جوانان مخاطبان اصلی بیانیه قرار دهند و تا هر فردی در هر جایگاهی و موقعیتی خود را مخاطب بیانیه بداند و برای تحقق آن تلاش کند.
• · رهبر انقلاب با به کار بردن افعال مناسب نشان می دهد که به صدق گزاره های بیانیه و شفافیت دیدگاه های خود ایمان دارد و بیانیه را قابل اجرا می داند و به اجرای آن امیدوار است.
• · متن بیانیه سعی کرده ضمن امیدآفرینی و نشان دادند راه های اصلی پیشرفت کشور به دو موضوع مهم دیگر هم پاسخ دهد و آنها عبارتند از:

o پاسخ به شبهات علیه کارآمدی انقلاب اسلامی

o جلوگیری از جریان تحریف انقلاب

o جلوگیری از جریان اصلاح چهره حکومت پهلوی و دشمنان ایران به خصوص آمریکا

• · قرارگرفتن جوانان به عنوان مخاطبان اصلی بیانیه و کسانیکه از آنها انتظار است این بیانیه را محقق کنند نشان از امیدواری رهبر انقلاب به رویش های جدید و نسل آینده است.
• · در این بیانیه روح مهدویت و نگاه اساسی به زمینه سازی برای ظهور حضرت ولی عصر (عج) و تحقق تمدن نوین اسلامی حاکم است.

ج - بررسی متن از منظر بافت اجتماعی، با پاسخ به سوالهای زیر:

متن بیانیه نشان می دهد در مسیر چهل ساله گذشته و چهل ساله آینده ایران دشمنی دشمنان ایران به خصوص دنیای غرب موضوعی اساسی و برای حل این موضوع به «مقاومت» به عنوان راهبرد اصلی اشاره شده است نه «مذاکره» و این تایید کننده رویکرد قبلی رهبری در خصوص مقاومت منطقه ای، مقاومت اقتصادی و جهاد فرهنگی و ... است.

رهبری در این بیانیه بر گفتمان مقاومت تاکید کرده اند و آن را راه اساسی تحقق اهداف بیانیه می دانند. بیانیه گام دوم یک هدف گذاری بزرگ و کلان دارد و آن عبارتند از ساخت تحقق تمدن نوین اسلامی و ظهور حضرت ولی عصر (عج).

تاکید بر معنویت و اخلاق در بیاینه به عنوان دو مولفه اساسی برای تحقق آن نشان از غلبه ایمان و اتکا به خداوند بزرگ در بیانیه است.

در بیانیه گام آشکارا سعی شده از روند طی شده و گذشتن از موانع دشوار گذشته به عنوان یکی از نقاط قوت و امیدآفرین یاد شود و با برجسته سازی جوانان و مخاطب قرار دادن آنها تحقق توصیه های 7 گانه بیانیه را امری شدنی معرفی کند.

فرصتها مادی کشور دیگر بخشی است که در بیانیه برجسته شده است. در کل می توان اینگونه برداشت کرد رهبری انقلاب در ابتدا بیانیه گام دوم با برجسته سازی سه گزاره مهم سعی نموده اند بیانیه را قابل تحقق نشان دهند، این سه گزاره عبارتند از:

• o رفتار دشمنان و تشریح موقعیت امنیتی، سیاسی، اقتصادی و نظامی چهل سال پیش انقلاب در مقایسه آن با وضعیت کنونی و ضعف دشمن و قدرت امروز ایران در مقایسه با چهل سال قبل
• o معرفی امکانات مادی کشور اعم نیروی جوان و با استعداد، معادن و ذخایر انرژی، موقعیت جغرافیایی و ...
• o عنایت خداوند متعال و امکان جلب توجهات الهی برای مردم ایران

موضوع برجسته شده دیگر این بیاینه موضوع اقتصاد است که نسخه اقتصاد مقاومتی برای آن توصیه شده است.

[1] https://www.mehrnews.com/news/4541558

[2] http://www.bsrq.ir/article_103173_fce40e754773471842b9e5787591446c.pdf