شاگرد نانوایی که لسان‌الغیب شد!

خواجه حافظ شیرازی، نامی شناخته شده در دنیای ادبیات ایران است و از بزرگ‌ترین چهره‌های غزل‌سرایی جهان به شمار می‌رود، اما چقدر راجع‌ به او می‌دانید؟ شناخت این شاعر بزرگ برابر با شناخت بخش مهمی از فرهنگ و ادبیات فارسی خواهد بود. در آثار حافظ شیرازی، فرهنگ کهن ایران با کلام مقدس قرآن آمیخته می‌شود و مضامینی عارفانه و عاشقانه را به ذهن می‌آورد. خواندن اشعار حافظ و تلاش برای تفسیر آن‌ها، نه تنها راهی برای شناخت مفاهیم عمیق معنوی خواهد بود، بلکه راهی برای خودشناسی را فراهم می‌کند. کتاب صوتی دیوان حافظ، با صدای کامبیز خلیلی غزلیات حافظ را برای شما می‌خواند و شما را در دنیای متفکرانه این شاعر غرق می‌کند.

شرح زندگی حافظ شیرازی

نگاهی کوتاه به زندگی خواجه حافظ شیرازی نشان می‌دهد که او همواره در مسیر ادب و عرفان بوده است. زمان تولد حافظ دقیقا مشخص نیست، اما گمان می‌رود که این تاریخ بین سال‌های ۷۲۰ تا ۷۲۵ هجری قمری باشد. او با نام محمد متولد شد اما به عنوان خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاء‌الدین محمد حافظ شیرازی شناخته می‌شود. این شاعر برجسته زمانی تخلص «حافظ» را از آن خود کرد که درس‌ها و آیات قرآن را به ذهن و قلب خود سپرد و در اشعار خود به کار برد.

محل زندگی حافظ در شیراز بود و این شهر جایگاه ویژه‌ای برای او داشت. حافظ در اشعار زیادی به شیراز و تفریحگاه‌های آن اشاره می‌کند و به مدح و ستایش این شهر می‌پردازد. اطلاعات محدودی درباره تحصیلات حافظ وجود دارد که از مقدمه محمد گلندام به دست آمده است. او سال‌های اولیه زندگی خود را در نانوایی کار می‌کرد و خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای نزدیک آن نانوایی آموخت. شرکت روزانه در مجالس درس قرآن و گذراندن اوقات فراغتش در مکتب‌خانه، نشان می‌دهد که او فردی دارای تحصیلات ممتاز بود.

آوازه اشعار حافظ شیرازی به حاکمان شهر و دیارهای مختلف رسیده بود و همین او را جاهای مختلفی می‌کشاند. گمان می‌رود که او به شهرهای یزد و اصفهان سفر کرده باشد و در اشعار خود نیز از این مکان‌ها یاد می‌کند. او به دعوت حاکمان بنگال و هرمز، از این مکان‌ها نیز دیدن کرده بود. سال درگذشت حافظ زمانی بین سال‌های ۷۹۱ تا ۷۹۴ هجری قمری در نظر گرفته می‌شود.

آثار به جا مانده از حافظ

همه اشعار سروده شده توسط این شاعر برجسته، در دیوان حافظ گردآوری شده‌اند. بیشتر اشعار این دیوان به زبان فارسی هستند اما تعدادی شعر عربی نیز دیده می‌شود. به اینکه حافظ شیرازی به سرودن غزلیات شناخته می‌شود، می‌توان در دیوان او قالب‌های دیگری مانند مثنوی، قصیده، قطعه و رباعی نیز پیدا کرد. بعضی نسخه‌های دیوان حافظ بیش از ۶۰۰ قطعه شعر دارند اما تعداد اشعار معتبرترین نسخه آن، به کمتر از ۵۰۰ می‌رسد. کتاب صوتی دیوان حافظ، این غزلیات و اشعار را با صدایی گوش‌ نواز به شما ارائه می‌کند.

نوع بینش حافظ در غزل‌سرایی

حافظ در شعرسرایی خود ذهنی باز و روشن داشت و مکتب او، مکتب رندی بود. او معنی کلمه رندی را متحول کرد و غزل فارسی را به ممتازترین جایگاه خود رساند. سه فضای عارفانه، عاشقانه و مدحی در اشعار حافظ شیرازی به چشم می‌خورد، اما مهم‌ترین مشخصه آثارش، استقلال و پریشانی هر بیت است. هر بیت مفهومی منحصر به فرد معرفی می‌کند، اما با وجود همه این تفاوت‌ها، موضوع واقعی هر غزل واحد است و تنها به دیدهای گوناگون بیان می‌شود. تأثیر قرآن بر اشعار حافظ قابل انکار نیست. در واقع استقلال ابیات مختلف از سبک نوشتاری قرآن الهام گرفته شده است. حافظ جهان‌بینی چهره‌های سرشناسی مانند فردوسی، سنایی، خیام و مولوی را دین و فلسفه آمیخت و ارزشمندترین آموزه‌های بشریت را در قالب غزل به جهانیان ارائه داد.

از دیگر ویژگی‌های برجسته حافظ، سرزنش ریاکارانی است که در منصب قاضی و سرپرست به قدرت و نفوذ می‌رسیدند و خود را نمونه‌ای از نیکوکاری معرفی می‌کردند. برای درک کامل اشعار حافظ شیرازی، باید بدانید که او خصومتی عمیق نسبت به ریاکاران داشت. او از این افراد را در حداقل ۱۷۰ غزل، با کنایه‌های طنزآمیز انتقاد کرده و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم مورد سرزنش قرار می‌دهد. حافظ زاهدان، شیخ‌ها یا محتسبان را به طور مطلق فاسد می‌دانست و برای نشان دادن فرد نیکوکار یا پارسا، از درویش‌ها یاد می‌کرد.

اما اصلی‌ترین عنصر اشعار خواجه حافظ شیرازی که مکتب او به شمار می‌رود، رندی است. او واژه رندی را که به اراذل نسب داده می‌شد از آن خود کرد و معنی و روح متفاوتی به کلمه بخشید. آشنایی با مفهوم رندی برای فهم آثار حافظ ضروری است و حتی می‌تواند دید جدیدی به زندگی معرفی کند. رندی در شعر حافظ به معنی برتری انسان با اندیشیدن به رستگاری است. رند خود را درگیر افراط و تفریط نمی‌کند، آخرت را با آغوش باز می‌پذیرد و سبک‌بار از دنیا عبور می‌کند.

سبک ادبی حافظ

حافظ در سرودن اشعار خود بیشتر از سعی بر نوآوری، تلاش می‌کرد تا سنت‌های شعرسرایی را به اوج خود برساند. او از سبک‌های شعری و عناصر ادبی گذشته استفاده می‌کرد تا مفاهیم عمیقی مانند عشق و عرفان و مرگ را به شیوه‌ای که تا به حال دیده نشده بود ارائه دهد. یکی از تکاملاتی که در غزل‌سرایی ایجاد کرد، این بود که موضوع این سبک شعری را از عشق به عرفان، اخلاق، فلسفه و حتی سیاست رساند. پیش از آن، از قصیده برای مدیحه‌سرایی استفاده می‌شد اما حافظ با استفاده از قالب غزل، مدیحه‌هایی کوتاه را با سایر ابیات عشق و بزم همراه می‌کرد.

اشعار حافظ بیش از هر چیزی به استقلال ابیات و پریشانی معروف هستند. در سبک این شاعر زبردست، هر غزل شامل ابیاتی به ظاهر آشفته و در عین حال پرمفهوم است. ارتباط ابیات این شاعر بسیار ظریف و سرشار از کنایه است اما استقلال واضح آن‌ها سبکی منحصر به فرد به نمایش می‌گذارد. حافظ هنوز نیز جایگاه ویژه‌ای در قلب دوستداران ادبیات فارسی دارد. آرامگاه او در شهر شیراز، حافظیه نام دارد و افراد زیادی برای نشان دادن علاقه خود به این بزرگوار از آن دیدن می‌کنند. هر ساله در ۲۰ مهر، همایش بزرگداشت حافظ در شیراز و سایر شهرهای ایران، برای یادآوری دستاوردهای این بزرگوار برگزار می‌شود. همچنین نهادی به نام مرکز حافظ‌‌شناسی در آرامگاه حافظ وجود دارد که مجموعه‌ای جامع و کامل از آثار این شاعر را در اختیار دارد. از فعالیت‌های دیگر این مرکز می‌توان به حمایت از مطالعات حافظ‌پژوهی، چاپ و انتشار فعالیت‌های پژوهشگرانه و کلاس‌های آزاد حافظ‌خوانی اشاره کرد.

یکی از برجسته‌ترین تأثیرات حافظ بر زندگی معاصر ایرانیان، استفاده از فال حافظ است. اشعار حافظ این ویژگی را دارند تا برای هر مانع و تصمیمی در زندگی، راهنمایی ارائه کنند. از این رو، افراد زیادی در مراحل مختلف زندگی خود به حافظ روی می‌آورند و در بین اشعارش به دنبال نصیحت و راه‌حل می‌گردند.

بی‌بدیلی حافظ در سرودن غزل

در میان ایرانیان، کسی نیست که اشعار حافظ را نشناسد و معروف‌ترین بیت‌های او را به عنوان ضرب‌المثل به کار نبرد. به جرئت می‌توان گفت که تأثیر حافظ شیرازی بر ادبیات و فرهنگ ایران هیچ رقیبی ندارد. خواندن و فهمیدن اشعار حافظ تجربه‌ای معنوی و عرفانی خواهد بود که می‌تواند هر انسانی را دگرگون کند و روح او را غنی‌تر سازد. بی‌درنگ می‌توان گفت که شناخت حافظ از تجربه‌های ضروری برای هر فرد فارسی‌زبان است.