فلسفه علم چیست؟

این متن توسط دکتر هادی صمدی، عضو هیئت علمی گروه فلسفه علم دانشگاه علوم تحقیقات و دانش آموخته فلسفه علم شریف، نوشته شده است.

فلسفه‌ی علم شاخه‌ای از فلسفه است که به مطالعه‌ی علم (ساختار نظریه‌های علمی، رابطه‌ی شواهد علمی و نظریه‌ها، تبیین علمی، ...) می‌پردازد.

گاهی این مباحث در شکلی کلی، یعنی بدون توجه به علمی خاص انجام می‌شود؛ چه علوم تجربی (فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی،... ) و چه علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی، اقتصاد،...). در اینصورت به آن «فلسفه علم عمومی» (general philosophy of science) گوییم.

از جمله پرسش‌های مطرح در فلسفه‌ی علم عمومی این پرسش‌ها هستند:

چه ویژگی‌هایی علم را از غیرعلم و شبه‌علم جدا می‌کند؟

آیا علم پیشرفت می‌کند؟ اگر می‌کند به چه معنا؟

آیا نظریه‌های خوب جاافتاده‌ی علمی گزارشی واقع‌نمایانه از جهان عرضه می‌کنند؟

قوانین طبیعت چه هستند؟

گاهی فلسفه‌ی علم به پرسش‌های جزئی‌تر مطرح شده در مرزهای علوم می‌پردازد که در اینصورت به آن «فلسفه‌ی علوم خاص» (philosophy of the particular sciences) گوییم؛ از جمله: فلسفه‌ی زیست‌شناسی، فلسفه‌ی فیزیک، فلسفه‌ی شیمی، و غیره

مثلاً در فلسفه‌ی زیست‌شناسی از چیستی گونه‌های زیستی، وجود تعادل در طبیعت، نقش شانس در فرایند تکامل، چیستی ژن‌ها و غیره بحث می‌شود.

یا در فلسفه‌ی فیزیک از چیستی زمان، تفاسیر مختلف مکانیک کوانتومی، تفاسیر متفاوت احتمال در آن و غیره سخن می‌رود.

فلسفه‌ی علوم اجتماعی شاخه‌ای از فلسفه‌ی علم است که به پرسش‌های کلی پیرامون چیستی علوم اجتماعی و تفاوت آن با علوم طبیعی می‌پردازد. مثلاً به این پرسش‌ها:

آیا علوم اجتماعی روش خاص خود را دارند یا از روشهای رایج در علومی مانند فیزیک و زیست‌شناسی بهره می‌برند؟

آیا در علوم اجتماعی نیز قوانینی کلی مانند قانون عمومی گازها وجود دارد؟

نهادهای اجتماعی به چه معنا وجود دارند؟

در مواردی در فلسفه‌ی علوم اجتماعی وارد پرسشهای جزئی‌تر می‌شویم. مثلاً در فلسفه‌ی اقتصاد این بحث مطرح می‌شود که وقتی کنش‌گران اقتصادی در جهت بیشینه کردن سود خود وارد معاملات اقتصادی می‌شوند آیا مطابق قواعد عقلانیت عمل می‌کنند یا کنش آنها عمدتا تابعی از هیجانات حاکم بر بازار است؟

در پاسخ به تمامی پرسش‌های یادشده در بالا گاهی از منظری کاملا پیشینی (غیرتجربی) وارد بحث می‌شویم. اما گاهی در پاسخ به این پرسش‌ها از یافته‌های خود علوم نیز بهره می‌گیریم. در اینصورت وارد شاخه‌ای از فلسفه شده‌ایم موسوم به طبیعت ‌گرایی. به چنین فلسفه‌ی علمی «فلسفه‌ی علم طبیعت گرایانه» گویند (naturalistic or naturalized philosophy of science).

جهت دنبال کردن نوشته‌های دکتر صمدی می‌توانید در این لینک عضو شوید.

انجمن علمی گروه فلسفه علم شریف را در آدرس‌های زیر دنبال کنید

تلگرام | اینستاگرام | سایت | ویرگول | آرشیو فایل‌ها