تست کاربردپذیری، قسمت 1: تست کاربردپذیری چیست؟

تست کاربردپذیری (Usability Testing)، یکی از انواع متدهای مشاهده‌ای (Observational) در تحقیق تجربه کاربر (UX Research) است که برای پیدا کردن مشکلات یک محصول (وبسایت، اپلیکیشن، قهوه‌ساز و...) به کار گرفته می‌شود. در یک جلسه تست کاربردپذیری، محقق تجربه کاربر سوالاتی را در قالب چند فعالیت (Task) از شرکت‌کننده می‌پرسد و از او می‌خواهد تا آن فعالیت‌ها را انجام دهد. محقق (یا ناظر جلسه) شرکت‌کننده را در حین انجام این فعالیت‌ها مشاهده می‌کند و با توجه به نحوه تعامل شرکت‌کننده با محصول و نظرات او نکاتی را یادداشت می‌کند.

هدف از انجام تست کاربردپذیری پی بردن به خطاها و مشکلات مربوط به محصول و ارتقای سطح کاربردپذیری آن با استفاده از برگزاری تکرارشونده تست‌های کاربردپذیری و برطرف کردن مشکلات به دست آمده است. با انجام این تست تیم طراحی و توسعه محصول می‌توانند قبل از نوشته شدن کدها و یا لانچ محصول، ایرادات را شناسایی و مرتفع سازند. هر چه زودتر و سریع‌تر به این ایرادات پی برده شود، برطرف کردن آن هزینه کمتری از لحاظ زمان، هزینه و نیروی انسانی برای شرکت به همراه دارد. با انجام تست کاربردپذیری شما می‌توانید:

• متوجه شوید که آیا کاربران قادر به شروع و تمام کردن یک فعالیت با هدفی خاص در سیستم شما هستند یا خیر
• مشخص کنید که چه مدت طول می‌کشد تا کاربران فعالیت خاصی را با محصول شما انجام دهند
• مشکلات موجود در محصول خود را بیابید
• بخش‌هایی که نیاز به بهبود یافتن دارند را شناسایی کنید
• میزان رضایت کاربر حین انجام فعالیتی خاص در محصول خود و یا به صورت کلی از کل محصول را بسنجید و نحوه رفتار آنها را مشاهده کنید

سه نوع تست کاربردپذیری

بسته به اینکه نیاز و هدف شما از انجام تست کاربردپذیری چیست و یا محصول شما در چه مرحله‌ای از چرخه حیات خود (Product Life-Cycle) قرار دارد نوع تست کاربردپذیری شما ممکن است متفاوت باشد. تست کاربردپذیری دارای سه نوع مختلف است که عبارتند از: شکل‌دهنده (Formative یا Exploratory)، جمع‌بندی (Summative یا Assessment)، اعتبارسنجی (Validation یا Verification). نوع چهارم تست کاربردپذیری که مدل مقایسه‌ای (Comparative) نام دارد می‌تواند به عنوان یک متد تست در هر کدام از سه نوع بالا به کار رود و به بخش خاصی از چرخه حیات محصول مربوط نیست.

روش انجام هر کدام از انواع تست کاربردپذیری که در بالا نام برده شدند در پایه با هم شباهت‌های زیادی دارند که در قسمت‌های بعدی سری مقالات تست کاربردپذیری به تفصیل شرح داده خواهند شد.

عناصر یک جلسه تست کاربردپذیری

چهار عنصر از مهمترین عناصر موجود در یک تست کاربردپذیری عبارتند از: شرکت‌کننده، سناریوی جلسه، ناظر جلسه و وسایل ضبط صدا و تصویر.

شرکت‌کننده (Participant) باید بر اساس پروفایل «کاربر واقعی» محصول انتخاب شده باشد. این به این معناست که شرکت‌کننده مد نظر در حال حاضر از محصول استفاده می‌کند و یا جزو کاربران بالقوه محصول در زمان لانچ آن خواهد بود. عدم رعایت این مساله باعث می‌شود تا شما اطلاعاتتان را از افرادی جمع آوری کنید که در نهایت از محصول یا سرویس شما استفاده نمی‌کنند یا نخواهند کرد و در نتیجه، این اطلاعات هیچ ارزشی برای شما و تیم‌تان به ارمغان نخواهد آورد و شما وقت و هزینه صرف شده برای انجام این تست را به هدر داده‌اید!

انتخاب و به خدمت گیری شرکت کنندگان از مهمترین بخش‌های یک تست کاربردپذیری است که درباره آن در مطلب بعدی به تفصیل پرداخته خواهد شد.

سناریوی جلسه (Script یا Scenario) شامل توضیحات لازم برای شروع و پیش بردن جلسه تست، نکات مهم و قابل ذکر به شرکت‌کننده، کارهای مورد نیاز برای انجام حین جلسه توسط ناظر تست و از همه مهمتر فعالیت‌هایی است که نیاز است شرکت‌کننده آنها را انجام دهد. این کارها باید فعالیت‌های واقعی باشند که کاربران واقعی حین استفاده از محصول آنها را انجام می‌دهند. این کارها بسته به نوع تست می‌توانند خیلی خاص یا عمومی باشند. به عنوان مثال تعدادی از فعالیت‌هایی که ممکن است در یک تست کاربردپذیری از شرکت‌کننده خواسته شود عبارتند از:

• شما در صفحه خانه فروشگاهی اینترنتی هستید. لطفا برای خرید یک کفش کتانی قرمز با برند آدیداس و سایز ۴۲ اقدام کنید.
• شما در استفاده از یک ویژگی این محصول به مشکل برخورده‌اید. برای رفع مشکل خود تیکتی به تیم پشتیبانی فنی محصول با اولویت بالا بزنید.
• کیف پول محصول خود را بررسی کنید و در صورت نیاز آن را به مبلغی دلخواه شارژ کنید.

توجه به دو نکته در هنگام طراحی فعالیت‌های یک تست کاربردپذیری ضروری است:

• فعالیت‌های طرح شده باید در راستای هدف اجرای جلسه تست باشند. در غیر این صورت، زمان و هزینه اضافی برای انجام این تست صرف کرده‌اید و آن چیزی را که از ابتدا نیتش را داشته‌اید به دست نخواهید آورد.
• انتخاب جمله‌بندی و کلمات نامناسب برای صورت این فعالیت‌ها می‌تواند کاربر را منحرف ساخته و دیتاهای به دست آمده از این تست را مخدوش کند.

ناظر جلسه (Facilitator یا Moderator) فردی است که از طرف تیم طراحی یا توسعه محصول در جلسه حضور دارد و می‌تواند بسته به نیاز یک یا دو نفر باشد. حضور بیشتر از دو ناظر به دلیل برهم زدن تمرکز شرکت‌کننده و یا وارد کردن استرس به وی و در نتیجه تحت تاثیر قرار گرفتن متریک‌های مورد نظر توصیه نمی‌شود. وظیفه ناظر جلسه متذکر شدن نکات ضروری به شرکت‌کننده، ارائه فعالیت‌ها به وی و یادداشت‌برداری از نکات مهم از نحوه تعامل شرکت‌کننده با محصول است. وی همچنین وظیفه دارد تا از به درستی به دست آمدن دیتاها و اطلاعات حین جلسه مطمئن شود. در آخر نیز معمولا سوالاتی را در قالب یک پرسشنامه از شرکت‌کننده می‌پرسد تا علاوه بر اطلاعات به دست آمده از تعامل شرکت‌کننده با محصول، دیتاهای کمی و کیفی دیگری را نیز استخراج کند.

دقت کنید که اگر جلسه تست کاربردپذیری به صورت از راه دور و بدون ناظر اجرا شود، نقش ناظر را می‌تواند یک اپلیکیشن انجام دهد.

وسایل ضبط جلسه به صورت صوتی یا تصویری (یا هر دو) شامل میکروفون، دوربین و یا نرم‌افزاد ضبط صفحه نمایش (Screen Recorder) هستند. وجود این وسایل در جلسه ضبط باعث می‌شود تا بعد از برگزاری جلسه به صورت دقیق به دیتاهای آن جلسه دسترسی داشته باشید و بتوانید آنها را به صورت آرشیو داشته باشید تا در آینده در صورت نیاز به آنها مراجعه کنید. البته دقت کنید که وجود این وسایل تا حدودی ممکن است باعث از دست رفتن تمرکز کاربر در هنگام تست شود. پس این وسایل را در حداقل‌ترین تعداد ممکن برای جلسه تهیه کنید. از طرفی حتما به شرکت‌کننده توضیح دهید که صدا و تصویر او در حال ضبط شدن است و ترجیحا یک رضایت‌نامه تهیه کرده و از او بخواهید تا بعد از مطالعه دقیق، آن را امضا کند. توجه داشته باشید که این فایل‌های صوتی و تصویری نباید به جز افرادی که در فرایند طراحی و توسعه محصول نقش دارند و کارفرماهای محصول (Stakeholders) در اختیار افراد دیگری قرار گیرند تا محرمانگی جلسه و شرکت‌کننده نقض نشود.

مدل‌های انجام تست کاربردپذیری

۱- مدیریت شده / مدیریت نشده

تست کاربردپذیری مدیریت شده (Moderated) به تستی گفته می‌شود که جلسه آن توسط یک محقق با تجربه، مدیریت می‌شود. این محقق که نقش ناظر جلسه را ایفا می‌کند فعالیت‌های مورد نظر را به کاربر ارائه می‌کند، به سوال‌های وی پاسخ می‌دهد و سوالات نهایی جلسه را از شرکت‌کننده می‌پرسد. در مقابل این نوع تست، تست کاربردپذیری مدیریت نشده (Unmoderated) قرار دارد که همانطور که احتمالا حدس زده‌اید به جلسه‌ای گفته می‌شود که در آن ناظر وجود ندارد. این جلسه هم می‌تواند در یک لابراتوار انجام شود که به اصطلاح آن را مشاهده (Observation) می‌نامند و هم در خانه یا محل اقامت شرکت‌کننده برگزار شود تا شرایط راحت‌تر و مشابه‌تری به واقعیت داشته باشد. این مدل معمولا با استفاده از ابزارهای ضبط فعالیت کاربر در محصول نظارت می‌شود که به آن Session Recording می‌گویند.

تست مدیریت شده هزینه و زمان بیشتری می‌طلبد ولی نتایج دقیق‌تر و بهتری را برای تیم روشن می‌سازد. در مقابل، تست مدیریت نشده هزینه کمتری دارد ولی مدیریتی بر روی دیتاهای به دست آمده وجود ندارد. از طرفی ممکن است سوالات شرکت‌کننده بی پاسخ بماند و هیچ پرسشنامه‌ای بعد از انجام تست از کاربر پرسیده نشود.

در حالت کلی اگر نیتتان درک چرایی و دلیل پشت رفتار کاربر در هنگام کار با محصول است بهتر است از تست مدیریت شده استفاده کنید، و اگر به دنبال اندازه گیری الگوی رفتاری کاربر هستید بهتر است از تست مدیریت نشده بهره ببرید.

۲- حضوری / از راه دور

همانطور که از اسم‌هایشان پیداست، تست کاربردپذیری از راه دور (Remote) به تستی گفته می‌شود که از طریق اینترنت و به وسیله موبایل یا کامپیوتر توسط نرم‌افزارهایی مانند اسکایپ انجام می‌شود. تست کاربردپذیری حضوری (In-person) نیز به تستی گفته می‌شود که شرکت‌کننده در لابراتوار یا فضای شرکت و معمولا در حضور ناظر جلسه به انجام تست می‌پردازد. تست حضوری همانند تست مدیریت شده اطلاعات دقیق از چرایی رفتار کاربر با سیستم ارائه می‌دهد ولی به نسبت تست از راه دور هزینه‌بر تر و زمانبر تر است. در مقابل تست از راه دور اطلاعاتی درباره دلایل پشت رفتار کاربر ارائه نمی‌دهد ولی به شما این اجازه را می‌دهد تا تعداد کاربر بیشتری را با متغیر‌های بیشتری مثل مکان جفرافیایی، ساعات محتلف شبانه روز و... در اختیار داشته باشید.

انواع دیتای جمع آوری شده

داده‌های کیفی (Qualitative) به شما کمک می‌کنند تا به چرایی رفتار‌های کاربران پی ببرید. با استفاده از این داده‌ها شما می‌توانید مشکلات محصول خود را کشف کنید و درباره نحوه رفتار کاربران در سیستم خود اطلاعاتی را جمع آوری کنید. در مطالعات کاربردپذیری معمولا با این نوع داده سروکار خواهید داشت.

داده‌های کمی (Quantitative) به شما اطلاعاتی درباره زمان انجام یک فعالیت، تعداد دفعاتی که کاربر در سیستم در هنگام انجام کار خاصی با خطا مواجه شده است، میزان رضایت وی از انجام فعالیت‌های خاص در محصول و... ارائه می‌دهد. مهمترین کاربرد داده‌های کمی محک زدن (Benchmarking) و مقایسه دو محصول یا دو حالت محصول قبل و بعد از اعمال تغییرات مد نظر است.

مزایا و معایب تست کاربردپذیری

از مزایای تست کاربردپذیری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بازخورد مستقیم از طرف کاربر به تیم طراحی و توسعه محصول
• حل شدن اختلاف نظرات درون تیمی بر سر چگونگی تعامل کاربر با محصول
• مشخص شدن مشکلات محصول قبل از لانچ شدن
• به بلوغ رسیدن محصول از نظر ویژگی‌های موجود در آن و
• بالا رفتن کاربردپذیری محصول

از طرفی به عنوان معایب تست کاربردپذیری نیز می‌توان مواردی را نام برد. به عنوان مثال، در یک تست کاربردپذیری داده‌ها صد در صد نمایانگر شرایط واقعی کاربر نیستند. چرا که اغلب تست‌ها در محیط لابراتوار و در حضور ناظرین انجام می‌شود. از طرف دیگر داده‌های اصلی تست کاربردپذیری کیفی هستند و شاید به اندازه یک پرسشنامه (Survey) نتوانند داده‌های کمی و قابل مقایسه ارائه دهند ولی با این حال داده‌های به دست آمده از تست کاربردپذیری به شدت دقیق‌تر هستند.

هزینه‌های جاری تست کاربردپذیری

هزینه اجرای یک تست کاربردپذیری به عوامل زیر بستگی دارد:

• نوع تستی که می‌خواهید انجام دهید
• تعداد شرکت‌کننده‌ها
• زمان مصرف شده برای تست
• تعداد افرادی که در تیم درگیر پروسه تست هستند
• ابزارها و فضایی که برای تست نیاز دارید

برای انجام یک تست کاربردپذیری حداقل سه روز زمان نیاز است. روز اول صرف نگارش سناریو، پیدا کردن شرکت‌کننده ها و هماهنگی برای فضای برگزاری تست می‌شود. روز دوم از شرکت‌کننده‌ها تست گرفته می‌شود و در روز سوم هم اطلاعات و دیتاهای جمع آوری شده از تست آنالیز و بررسی می‌شود. دقت کنید که در ازای انرژی و زمانی که از شرکت‌کننده‌ها در این جلسه تست گرفته می‌شود، نیاز دارید با دادن تخفیف استفاده از محصول، وجه نقد و یا هدیه‌ای از طرف تیم از آنها قدردانی کنید و این هزینه نیز باید در هزینه‌های اجرای تست کاربردپذیری محاسبه شود.

از طرف دیگر حتما در نظر داشته باشید که تست کاربردپذیری یک فرایند تکرارشونده است و نیاز دارید چندین بار این فرایند را تکرار کنید تا از نتیجه به دست آمده اطمینان داشته باشید.

نتیجه گیری

تست کاربردپذیری طی چرخه حیات یک محصول بارها و بارها اجرا می‌شود و یکی از متدهایی است که کمترین معایب را نسبت به میزان مزایا دارا است و با توجه به متدهای دیگر تست محصول، از کم هزینه‌ترین متدها به حساب می‌آید. شما با تست کاربردپذیری می‌توانید محصول یا سرویس خود را از نظر میزان موفقیت در رساندن کاربر واقعی به اهداف خود بسنجید و در عین حال از میزان بهره‌وری و سودمندی محصول در این راستا اطمینان حاصل کنید.

خیلی ممنون که از اینکه این مقاله را مطالعه کردید. در قسمت‌های بعدی سری مقالات تست کاربردپذیری درباره انواع تست کاربردپذیری، چگونگی انجام و رهبری یک تست و روش‌های تحلیل دیتای تست صحبت خواهیم کرد. لطفا با به اشتراک گذاری این مقاله در بهتر دیده شدن آن کمک کنید. اگر این مقاله برایتان مفید بود و از آن لذت بردید لطفا آن را لایک کرده و نظرات و انتقادات خود را کامنت کنید.