آلودگی فلزات سنگین در ماهیها
مقدمه
پرورش ماهی و دیگر آبزیان به عنوان یکی از بخشهای مهم تأمین پروتئین حیوانی در سبد غذایی انسانها مطرح است. با افزایش جمعیت جهان و بالا رفتن تقاضا برای غذاهای حیوانی، بخش آبزیپروری نیز رشد چشمگیری داشته است. با این حال، کیفیت و سلامت این محصولات بسیار وابسته به کیفیت محیط زیست پرورش، آب، خوراک و شرایط نگهداری هستند. یکی از چالشهای مهم حوزه آبزیپروری، آلودگی فلزات سنگین است که میتواند از طریق آب، خوراک، رسوبات و محیط زندگی ماهیان به بافتهای آنها منتقل شود. این موضوع نه تنها سلامت ماهیان را به مخاطره میاندازد، بلکه میتواند سلامت مصرفکنندگان را نیز به خطر اندازد.
ورود فلزات سنگین به ماهیهای پرورشی
تعریف و منابع
فلزات سنگین (مثل کادمیوم (Cd)، جیوه (Hg)، سرب (Pb)، آرسنیک (As)، کروم (Cr)، روی (Zn)، مس (Cu) و غیره) بهصورت طبیعی در محیط وجود دارند، اما میزان آنها در اثر فعالیتهای انسانی بهویژه صنعتی، کشاورزی، مواد شیمیایی و پسابها افزایش یافته است. این فلزات در آب، رسوبات، خوراک آبزیان و نهایتاً در بدن ماهیان پرورشی تجمع مییابند.
SpringerLink+2
Frontiers+2
در محیط آبزیپروری، چند مسیر اصلی برای ورود فلزات وجود دارد:
خوراک ماهیان؛ بهویژه بهکارگیری مکملها، استفاده از پسابها، یا مواد آلوده.
PubMed+1
آب و رسوبات مزرعه؛ فلزات میتوانند در رسوبات تهنشین شوند و از آنجا به ماهیان منتقل گردند.
محیط پیرامون (آب ورودی، پسابهای کشاورزی، صنعتی) که ممکن است فلزات را وارد سامانه کند.
PubMed+1
بیوتجمع و انتقال به ماهی
فلزات سنگین بهدلیل پایداری بالا و قابلیت تجمع در بافتهای زیستی، قابلیت زیستی و غذایی شدن را دارند. به این معنا که ماهیان با تغذیه یا تماس با آب و رسوبات آلوده، فلزات را در بافتهایی مثل کبد، کلیه، ماهیچه، آبششها ذخیره میکنند.
SpringerLink+1
مطالعهای در مصر نشان داده است که در ماهی پرورشی تیلاپیا، میزان آرسنیک در بافت ماهی تا حدی بالا بوده است که نگرانی برای مصرف انسانی ایجاد کرده است.
همچنین مطالعهای در بنگلادش نشان داد که ماهیان پرورشی نسبت به ماهیان وحشی برخی فلزات سنگین را بیشتر انباشته کردهاند.
PubMed
عوامل مؤثر بر میزان تجمع
برخی عوامل محیطی و بیولوژیکی بر میزان تجمع فلزات در ماهی تأثیرگذار هستند؛ از جمله: گونه ماهی، سن، اندازه، رفتار تغذیهای، نوع خوراک، شرایط آبزیپروری، غلظت فلزات در خوراک و رسوبات، و مدت زمان قرارگیری در معرض.
SpringerLink+1
وضعیت در مزارع پرورش و شاخصها
مطالعهای که آب، رسوبات و ماهیهای پرورشی را بررسی کرده بود، نشان داد که رسوبات دارای سطح بالاتری از فلزات نسبت به آب هستند و این امر میتواند منبع اصلی انتقال به ماهی باشد.
اگرچه در برخی مطالعات میزان فلزات در ماهیها زیر حدود مجاز بوده، اما هشدار داده شده است که تجمع تدریجی و طولانیمدت ممکن است خطرناک باشد.
PubMed+1
آثار و پیامدهای آلودگی فلزات سنگین در ماهیهای پرورشی
اثرات زیستی برای ماهی
فلزات سنگین در ماهیها میتوانند عملکرد فیزیولوژیکی، رشد، تولیدمثل، مقاومت در برابر بیماریها، و سلامت عمومی آنها را مختل کنند. به عنوان مثال، فلزات غیرضروری مثل سرب، کادمیوم، آرسنیک و جیوه میتوانند استرس اکسیداتیو تولید کنند، آنزیمهای ضد اکسیدان را تضعیف کنند، و به بافتهای داخلی مانند کبد، کلیه، آبشش آسیب برسانند.
SpringerLink+1
مخاطره برای مصرفکننده انسانی
وقتی ماهیهای پرورشی آلوده به فلزات سنگین مصرف میشوند، انسان نیز در معرض خطر قرار میگیرد:
فلزاتی مانند آرسنیک و جیوه شناخته شدهاند که اثرات سرطانزا یا نوروتوکسیک دارند.
مطالعهای نشان داد در کودکان که ماهی پرورشی آلوده مصرف کردهاند، ریسکِ سرطان (بهویژه کادمیوم) وجود دارد.
PubMed
حتی اگر میزان فلز در ماهی زیر حد مجاز باشد، مصرف ان میتواند پیامدهای قابل توجهی داشته باشد.
PubMed+1
چرا این مسئله مهم است؟
سلامت عمومی: ماهی یکی از منابع مهم پروتئینی و اسیدهای چرب امگا-۳ برای انسان است. اگر این منبع دچار آلودگی شود، نه تنها کیفیت غذایی کاهش مییابد بلکه سلامت نیز تحت تأثیر قرار میگیرد.
اعتماد مصرفکننده: وقتی گزارشهای آلودگی منتشر میشود، اعتماد به فراوردههای آبزی کاسته میشود.
پایداری تولید: تولید ماهی با کیفیت پایین و آلوده میتواند منجر به مشکلات بازاریابی، اقتصادی و محیطی شود.
مضرات مصرف محصولات حیوانی در زمینه این چالش
در کنار بحث آلودگی ماهیهای پرورشی، باید نگاهی گستردهتر به مصرف محصولات حیوانی و پیامدهای آن داشت. برخی از مهمترین مضرات عبارتاند از:
افزایش ریسک بیماریهای مزمن: مثلاً بررسیهای فراگیر نشان دادهاند که الگوهای غذایی غنی از محصولات حیوانی (بهویژه گوشت قرمز و فرآوریشده) با افزایش خطر دیابت نوع ۲، بیماریهای قلبی-عروقی و برخی سرطانها همراه هستند.
BioMed Central+1
افزایش چربیهای اشباع، کلسترول و TMAO: گوشت حیوانی عمدتاً دارای چربی اشباع و کلسترول است که میتواند سطح LDL، فرآیندهای التهابی و ریسک آترواسکلروز را افزایش دهد. برخی پژوهشها نشان دادهاند گیاهخواری با کاهش این فاکتورها همراه است.
PubMed
آلودگی محیط زیست و پایداری پایینتر: تولید گوشت و ماهی پرورشی معمولاً نیازمند آب، خوراک، تسطیح زمین و انتشار گازهای گلخانهای بیشتری است؛ بنابراین مصرف زیاد محصولات حیوانی بار محیطی بیشتری دارد.
SpringerLink
احتمال ورود آلایندهها و فلزات سنگین: همانطور که در بخش قبل آمد، ماهیان پرورشی میتوانند آلوده به فلزات سنگین شوند و مصرف آنها میتواند انسان را در معرض خطر قرار دهد. این یکی از مصادیق مخاطرهای است که محصول حیوانی تصفیه نشده میتواند ایجاد کند.
پس میتوان نتیجه گرفت که علاوه بر مزایای شناختهشده ماهی و محصولات دریایی، مصرف آنها—بهویژه اگر پرورشی و از منابع آلوده باشند—چند ریسک قابل تأمل دارد.
مزایای مصرف منابع جایگزین گیاهی
در مقابل، استفاده از منابع پروتئینی گیاهی یا رژیمهای غذایی مبتنی بر گیاهان، میتواند مزایای قابل توجهی داشته باشد. در ادامه مهمترین مزایا آورده میشود:
کاهش ریسک بیماریهای مزمن
مطالعهای شامل بیش از 2 میلیون نفر نشان داد که پیروی از الگوی غذایی مبتنی بر گیاهان با کاهش ریسک دیابت نوع ۲، بیماریهای قلبی-عروقی و سرطان همراه است.
BioMed Central+1
بهبود شاخصهای متابولیک و وزن بدن
تحقیقات نشان دادهاند افراد با رژیم غذایی گیاهی، کاهش وزن بیشتری را تجربه نمودهاند و با شاخص توده بدنی (BMI) پایینتری همراه بودهاند.
PubMed
افزایش فیبر، آنتیاکسیدانها و مواد مغذی گیاهی
رژیم گیاهی معمولاً غنی از فیبر، ویتامینها، مواد معدنی و ترکیبات فعال گیاهی است که در بهبود سلامت دستگاه گوارش، کاهش التهاب و بهبود میکروبیوم روده نقش دارند.
American College of Lifestyle Medicine
کاهش بار محیطی و پایداری بالاتر
استفاده از منابع گیاهی پروتئین به کاهش انتشار گازهای گلخانهای، نیاز کمتر به آب و زمین و کاهش مصرف منابع کمک میکند.
SpringerLink
پتانسیل جایگزینی محصولات حیوانی آلوده
با توجه به مشکلات احتمالی محصولات حیوانی (مانند آلودگی فلزات سنگین)، مصرف منابع گیاهی میتواند گزینه امنتری باشد—البته به شرطی که بهدرستی برنامهریزی شود.
نکاتی برای جایگزینی هوشمندانه و متعادل
انتخاب منابع پروتئینی گیاهی مانند حبوبات (عدس، نخود، لوبیا)، سویا و مشتقات آن، مغزها، دانهها و غلات کامل میتواند کمک کند تا پروتئین کافی تأمین شود.
اطمینان از تأمین ویتامین B12، آهن، روی و اسیدهای چرب امگا-۳ ضروری است—زیرا در رژیم کاملاً گیاهی ممکن است تامین آنها چالشبرانگیز شود.
PubMed
تمرکز بر مصرف مواد رژیمی کمتر فرآوریشده؛ زیرا حتی رژیم گیاهی اگر مبتنی بر غذاهای بسیار فرآوریشده باشد، فواید کامل را فراهم نمیکند.
Directory of Open Access Journals
ترکیب رژیم گیاهی با محصولات حیوانی کممصرف (مثل شیوهی "فِلِکسیتِریَن") نیز میتواند گزینهای میانه، با مزایای سلامت و کاهش مخاطره باشد.
نتیجهگیری
در جمعبندی، میتوان گفت:
پرورش ماهی و دیگر آبزیان، اگرچه یکی از منابع سرشار پروتئینی است، اما بدون کنترل دقیق محیط، خوراک و کیفیت آب، ممکن است منبعی برای ورود مخاطراتی مانند فلزات سنگین به چرخه غذایی باشد.
مصرف محصولات حیوانی، بهویژه در شرایطی که کیفیت آنها تضمین نشده باشد، میتواند با ریسکهای سلامت، محیطی و تأمین سوء تغذیه همراه باشد.
در مقابل، منابع گیاهی پروتئین و رژیمهای مبتنی بر گیاهان، با رعایت اصول تغذیه صحیح، میتوانند گزینهای سالم، پایدار و کمخطر باشند.
بنابراین، توصیه میشود که سیاستها و شیوههای مصرف به سمت کاهش مصرف محصولات حیوانی با کیفیت پایین و ارتقای مصرف منابع گیاهی سوق یابد، و در عین حال نظارت و ارزیابی کیفیت آبزیپروری نیز تقویت شود تا مخاطرات سلامت عمومی کاهش یابد.
منابع
“The impact of heavy metal pollution: bioaccumulation, oxidative stress, and histopathological alterations in fish across diverse habitats.” Aquaculture International, 2025.
SpringerLink
“Assessment of heavy metal contamination of fish from a fish farm by bioconcentration and bioaccumulation factors.” Egyptian Journal of Aquatic Biology and Fisheries, Vol. 25, Issue 1, 2021.
“Heavy Metals Accumulation in Tissues of Wild and Farmed Barramundi … and Its Estimated Human Health Risks.” PubMed, 2023.
PubMed
“Assessment of Metal Contamination in Water of Freshwater Aquaculture Farms from a South Asian Tropical Coastal Area.” Toxics, MDPI.
MDPI
“Bioaccumulation and Bioremediation of Heavy Metals in Fishes-A Review.” PubMed, 2023.
PubMed
“Associations between plant‐based dietary patterns and risks of type 2 diabetes, cardiovascular disease, cancer, and mortality – a systematic review and meta‐analysis.” Nutrition Journal, 2023.
BioMed Central
“The benefits of plant‐based nutrition.” American College of Lifestyle Medicine, 2023.
American College of Lifestyle Medicine
“Plant-Based Diets and Their Role in Preventive Medicine: A Systematic Review of Evidence-Based Insights for Reducing Disease Risk.” PMC, 2025.
PMC
“Plant-based diets: Health benefits, challenges, and nutritional considerations.” Journal of Food Science and Nutrition, 2024.
Allied Academies
“A narrative review of dietary patterns and their environmental impacts.” Discover Environment, 2025.
SpringerLink
مطلبی دیگر از این انتشارات
تأثیر دامداری بر گرمایش زمین و جایگزینهای گیاهی
مطلبی دیگر از این انتشارات
رژیم گیاهمحور و حفاظت از سیاره: چرا وگان بودن ضروری است
مطلبی دیگر از این انتشارات
نقش گیاهخواری در بهبود کیفیت خواب