ابوالفضل رنجبران از حِلیه نویسی یا قطعه‌نویسی مذهبی می‌گوید:

در خدمت جناب آقای ابوالفضل رنجبران طراح گرافیست و پژوهشگر تاریخ هنر هستیم، و قرار است توسط ایشان

در این مبحث به حِلیه‌نویسی یا قطعه‌نویسی مذهبی بپردازیم.

جناب آقای رنجبران لطفا مختصری از حِلیه‌نویسی یا قطعه‌نویسی مذهبی همراه با ارائه منبع بفرمایید؟

حِلیه نویسی
حِلیه‌نویسی، نوعی قطعه‌نویسی مذهبی است که عمدتاً مشتمل بر وصف شمایل محمد، پیامبر اسلام و گاه امامان شیعه بخصوص از فضایل پیامبر به همراه ائمه طاهرین و گاهی اسامی خلفای اربعه می‌شود. خوشنویسان ایرانی و اهل تشیع معمولاً به جای استفاده از اسامی خلفای اربعه،‌ از صفات پیامبر(صلی الله علیه وسلم) یا نام پنج تن آل عبا (به غیر از پیامبر اسلام) در چهار گوشه حلیه استفاده می‌کنند.

رواج حلیه‌نویسی در بین عثمانیان بوده و آن‌ها به واسطه این کار می‌خواستند محبت خود را به پیامبر اسلام نشان بدهند و مورد شفاعت او قرار بگیرند.

آن‌ها به دلیل حرمت شمایل‌نگاری در اسلام، روایتی از علی بن ابی‌طالب را که ویژگی‌های ظاهری، منشی و سلوک پیامبر اسلام را توصیف می‌کرد، خطاطی می‌کردند.

اما حلیه‌نویسی در بین ایرانیان رواج چندانی نداشته چرا که هنرمندان ایرانی، نمونه‌های کمی از حلیه را طراحی و خطاطی و کرده‌بودند اما اکنون، سرآمد حلیه‌نویسی هنرمندان ایرانی و اهل تشیع هستند.

معنای حلیه
واژه حِلیه/ حُلیه از ریشه ح ل ی و به معنی زیور و زینت است. حلیه در اصطلاح به معنای وصف شمایل پیامبر و ائمه یا نام پنج تن آل عبا (به غیر از پیامبر اسلام) نیز به کار می‌رود.

رواج حلیه در عثمانیان 
حلیه‌نویسی در بین عثمانیان رواج داشته است. در حلیه‌نویسی خطاطان عثمانی محبت خود را به پیامبر اسلام ابراز می‌کردند. آنان براساس حدیث «استشفوا بالحلیه»، تحریر حلیه شریف پیامبر را مبارک می‌دانستند. و نیز اعتقاد داشتند هر جا حلیه پیامبر (یا حلیه شریف، حلیه نبی، حلیه سعادت) باشد، نه فقط آنجا را از گزند آفاتی چون زلزله و آتش‌سوزی و قحطی حفظ می‌کند، بلکه موجب آرامش و رفاه و برکت ساکنان آنجا خواهد شد. حتی بر این باور بوده‌اند که حلیه در روز رستاخیز شفیع افراد خواهد شد .

به سبب حرام بودن شمایل‌نگاری در اسلام، نوشته مشتمل بر وصف پیامبر به خط خوش، جای تصویر را گرفت . با نصب حلیه بر تخته و بعدها مقوا، دیوار اماکن مقدس، محل کسب و کار و خانه‌ها را مزیّن می‌کردند.  خوشنویسان، حلیه پیامبر را بر اساس روایتی از حضرت علی علیه‌السلام (در وصف پیامبر) می‌نوشتند. 

ایرانیان سرآمد حلیه‌نویسی
هنرمندان ایرانی چندان تحت ‌تأثیر این سنّت در فرهنگ عثمانی نبودند و نمونه‌های اندکی از حلیه پدید آورده‌اند. اما اکنون، سرآمد حلیه‌نویسی هنرمندان ایرانی و اهل تشیع هستند. حلیه‌نویسی در بین ایرانیان رواج چندانی نداشته چرا که هنرمندان ایرانی، نمونه‌های کمی از حلیه را طراحی و خطاطی و کرده‌ بودند اما اکنون، سرآمد حلیه‌نویسی هنرمندان ایرانی و اهل تشیع هستند.

مخترع حلیه نویسی
حافظ عثمان(متوفی ۱۱۱۰) را مبدع حلیه نویسی دانسته‌اند. 

 او در واقع، خوشنویسی را به سیره‌نویسی پیوند داد. وی بیش از چهارصد حلیه نوشته که بسیاری از آنها موجود است. 

ظاهراً حافظ عثمان در ابتدا حلیه‌ها را فقط به خط نسخ و در اندازه‌ای می‌نوشت که بتوان در جیب گذاشت. نخستین نمونه حلیه به ابعاد ۱۴ × ۲۲ سانتیمتر در چهار ستون در سطور افقی به خط نسخ با ترجمه ترکی به همان خط اما بسیار نازک‌تر نوشته شده است، به گونه‌ای که ترجمه ترکی هر عبارت در سطر مورب با اصل افقی آن به‌ شکل مثلث می‌آمد. پس از آن، حافظ عثمان متن عربی روایتی از حضرت علی علیه‌السلام را درباره ویژگی‌های جسمانی پیامبر کتابت کرد. 

او حلیه‌هایش را در کیفی از گردن می‌آویخت و هنگامی که در اثنای ذکر به حال وجد می‌رسید، نوشته‌ها از گردنش می‌افتاد و علاقه‌مندان آنها را برمی‌داشتند. گفته شده که نوشتن حلیه و طرح آن را پیامبر در عالم معنا به او امر کرده است. 


اجزای حلیه
قسمت‌های مختلف حلیه معمولا عبارت‌اند از:

تاج یا سرلوح
تاج یا سرلوح، که ترک‌ها آن را «باش مقام» می‌نامند. در این قسمت بسمله یا استعاذه و بسمله، گاهی نیز آیه مربوط به بسمله به خط ثلث نوشته می‌شود.

شمسه در حلیه نویسی
شمشه بیشترین بخش متن اصلی حلیه را تشکیل می‌دهد و به خط ثلث نوشته می‌شود. این قسمت اغلب به شکل دایره است، اما نمونه‌های بیضی و مربع‌ شکل آن نیز موجود است.

هلال در حلیه نویسی
در حلیه‌هایی که قسمت شمسه آنها دایره‌ای شکل است، اغلب هلال باریک و زراندودی در قسمت پایین دایره طراحی می‌شود که دو سر آن به طرف بالا کشیده شده است که آن را تشبیه پیامبر به خورشید و ماه دانسته‌اند.

گوشه‌ها در حلیه نویسی
در چهار گوشه قسمت شمسه چهار قسمت دایره‌ای یا بیضی یا دندان موشی طراحی شده است که در آنها نام و صفات پیامبر یا امامان شیعه نوشته می‌شود. خوشنویسان ایرانی و اهل تشیع معمولاً به جای استفاده از اسامی خلفای اربعه،‌ از صفات پیامبر(صلی الله علیه وسلم) یا پنج تن(علیهم السلام) در چهار گوشه حلیه استفاده می‌کنند.

گاهی هم چهار خلیفه اول نوشته می‌شود. در مواردی نیز چهار نام رسول الله، یعنی احمد و محمود و حامد و حمید، یا نام «عَشَره مبشَّره» (ده صحابی که بهشت بدانان وعده داده شده است) و ده معجزه پیامبر نوشته می‌شود.

آیه کریمه در حلیه نویسی
در این قسمت در زیر شمسه، آیه‌ای مربوط به پیامبر یا کلمه توحید نوشته می‌شود.

کتیبه زیرین
این قسمت مربوط به ادامه متن حلیه، دعا و امضای خطاط و تاریخ حلیه است. اگر تمام متن حلیه در شمسه بگنجد این قسمت حذف می‌شود.

کتیبه مزین
در دو طرف کتیبه زیرین دو کتیبه مستطیلی پر تزیین وجود دارد. این دو قسمت یا بدون نوشته است، یا نام حسنین علیهماالسلام در آنها نوشته می‌شود. 

پیشرفت در حلیه نویسی
حلیه‌نویسی بعدها بسته به قابلیت‌های هنرمندان تغییراتی یافت. با افزایش تولید کاغذ در ابعاد بزرگ، حلیه‌ها نیز در ابعاد بزرگ‌تر نوشته شد و به جای چوب، که بید آن را می‌خورد، روی مقوا چسبانده شد و بدین سبب آسیب کمتری دید. 

 حلیه‌نویسی در ابعاد بزرگ را قاضی عسکر مصطفی عزت افندی (متوفی ۱۲۹۳) آغاز کرد و بدین‌سان، خط ثلث و خط محقق و نسخ نیز در حلیه‌ها صورت جلی یافت. 

حسن رضا افندی در قسمت زیر کتیبه حلیه‌هایش با خط ثلث حدیث معروف «لولاک لولاک لماخلقت الافلاک» را افزود و طول حلیه را تا بیش از دو متر افزایش داد.

همچنین محمد فهمی‌ افندی، در ابعاد بزرگ، در کنار استفاده از خط ثلث در قسمت شمسه، از خط غبار نیز استفاده کرد و با آن طرحهای گُل و گیاه کشید.

در حلیه‌ها گاه جملات ترکی و فارسی نیز به متن عربی افزوده می‌شد. متون حلیه برای تذهیب‌ کاران نیز صحنه نمایش هنرشان بود. نگارگران نیز گاه نگاره‌های مکه و مدینه را در آنها رسم می‌کردند. 

اجازه‌نامه در حلیه نویسی
حلیه‌نویسی مناسبتی با اجازه‌نامه‌ها نیز داشت، چنان‌ که خطاط با نوشتن حلیه از استادش اجازه‌ نامه دریافت می‌کرد. 

چنان‌ که سلطان محمد دوم عثمانی با نوشتن حلیه‌ای زیبا اجازه خود را از محمد وصفی دریافت کرد و عارف افندی فِلِبه‌ای، کامل آق‌ دیک و رفاعی عزیز افندی نیز هر یک با نوشتن حلیه‌ای در خط ثلث، نسخ اجازه‌نامه گرفتند. 

تزیین الواح حلیه
الواح حلیه پس از قرن سیزدهم/ نوزدهم با طرح‌های غربی تزیین شدند، اما از ۱۳۱۹ش/۱۹۴۰ به بعد دوباره همان شیوه تزیین سنّتی معمول شد. حلیه‌ها جز به صورت الواح برای آویختن، بر روی سنگ‌های گران‌بها و نیمه گران‌بها نظیر کوارتز زرد نیز نوشته می‌شد که برای دفع شر بود و کاربردی طلسم‌ گونه داشت. 

نمونه‌های زیادی از حلیه‌ها در موزه‌های مختلف، به‌ ویژه موزه توپقاپی‌ سرای، موزه آثار ترکی و اسلامی و موزه هنر خطاطی اداره اوقاف استانبول، نیز در بعضی کتابخانه‌ها، مانند کتابخانه‌های سلیمانیه و دانشگاه استانبول و در مساجد جامع و محلی و برخی مجموعه‌های شخصی موجود است. 

حافظ عثمانی مبدع حلیه‌نویسی معرفی شده‌است. وی حلیه‌ها را با خط نسخ و در اندازه‌ای کوچک می‌نوشت که بتوان آن‌ها را در جیب گذاشت.

ساختار هندسی حلیه به این صورت است که یک دایره بزرگ را در داخل یک کادر مستطیلیِ عمودی شکل می‌گذاردند و در چهار گوشه این دایره بزرگ، چهار دایره کوچک می‌کشند، سپس در بالا و پایین این دایره دو مستطیل افقی شکل بزرگ می‌کشیدند و زیر مستطیل پایین، یک مستطیل کم عرض‌تر نیز رسم می‌کردند.

در مستطیل بالای دایره، آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» و در مستطیل پایین دایره، آیه‌ای از قرآن که در وصفِ پیامبر اسلام است را می‌نوشتند، این آیه معمولاً آیه «و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین» یا آیه «و انک لعلی خلق عظیم» است.

در دایره وسط نیز یکی از احادیث نبوی نوشته می‌شد و در چهار دایره دیگر نام پنج تن آل عبا (به غیر از پیامبر اسلام) نوشته می‌شد. در مستطیل کم عرض زیرین نیز باقی روایتی که در دایره وسط وجود داشت نوشته می‌شد.

جشنواره حلیه‌نویسی در ترکیه یکی از بزرگترین جوایز خوشنویسی را اهدا می‌کند و به همین دلیل میان خطاطان کشورمان شناخته شده است.

نتیجه گیری:
تصاویر کلامی پیامبر اسلام(صلی الله علیه وسلم) حلیه نویسی جملاتی بودند که در توصیف پیامبراسلام(صلی الله علیه وسلم) نوشته می‌شد و خصوصیات ظاهری و منش و سلوک نبی را توصیف می‌کرد.

این توصیفات از زبان امام علی(علیه السلام) از اصلی ترین و معتبرترین حلیه است که نمونه اساسی و بنیادی اکثر حلیه ها به شمار می آید.

البته نگارش حلیه به شکل سنتی نخستین بار توسط خوشنویس عثمانی حافظ عثمان انجام گرفت. او متن قاعده مندی را برای حلیه نویسی ارائه کرده بود که آغازگر فصل جدیدی در سیر تکامل حلیه نویسی شده بود در نسخه های قدیمی متن حلیه همیشه داخل هلال قرار می گرفت و بخش دیگر در کتیبه زیر هلال می آمد و هلال هم در میان مربع بزرگتری قرار داشت.

در این 4 گوشه اسامی و القاب پیامبر اسلام قرار می گرفت.

در بخش بالای اثر که ترکان آن را (باش مقام) می نامند عبارت (بسم ا...) به خط ثلث یا محقق نگارش می شد و عبارت (بسم ا...) با اولین قسمت از آیه 30 سوره نمل همراه بودمتن حلیه که زیر هلال می آمد با آیه 107 سوره انبیاء آغاز می شد و گاهی هم آیه 4 سوره القلم قرار می گرفت و متن با نوزدهمین جمله حلیه به پایان می رسید و بعد هم کاتب رقم خود را می آورد در آغاز قرن 13 ه.ق حلیه ساده حافظ عثمان موجب پیدایش حلیه های مصور شد که حلیه های نوشته شده بر پایه گفتار علی(علیه السلام) که اساس این قالب حلیه ها بود از کامل ترین و رساترین نمونه هاست حافظ عثمان نوعی شکل نوشتاری ترکیب بندی شده به نام حلیه نویسی ابداع کرد که تزئینات آن همراه با توصیف اوصاف ظاهری پیامبراسلام(صلی الله علیه وسلم) است که این کار تا قرن 13 ه.ق ادامه یافت.

نوع حلیه نویسی حافظ عثمان از بدو شروع سراسر حوزه امپراتوری عثمانی مورد تأیید قرار گرفت و بسیاری از خوشنویسان عثمانی به عنوان تخصص اصلی خود حلیه نویسی را در دستور کار خود داشتند بعدها شیوه حلیه نویسی در خارج از مرزهای عثمانی به دیگر سرزمینه های  اسلامی بخصوص ایران رسوخ کرد و زیباترین حلیه ها در اوصاف خصایل ظاهری پیامبر ختمی مرتبت به قلم شیوای کاتبان ایرانی تهیه گردید که بیشتر اوج آن به دوره قاجاری میرسد در موزه خط و کتابت میرعماد قطعه خطی نگهداری می‌شود که در ان بخط خوش و عالی حلیه پیامبر نوشته  شده است.

این قطعه خط جامع بخط ثلث و نستعلیق خفی و جلی نویسی و نیم و سه دانگ خوش و عالی  است که با شیوه دفتری و بندی و رنگین نویسی نگارش شده  و منسوب به قرن 13 ه.ق است اثر راقم ندارد و زمینه ان بندی و مطلایی با کتیبه مذهب طلایی و دور سطور ابری و حواشی مجدول الوان  با ریسمان مذهب و شرفه بندی است  اثر ابعاد 18*28 سانتی متر با جوهر و شنگرف نوشته شده و با شماره برچسب اموالی  3294 در موزه میرعماد نگهداری میشود متن اثر بیان ویژگی های ظاهری و اوصاف پیامبر اسلام ص است که با آیه الکرسی سوره بقره تزئین شده است .

این قطعه خط به مناسبت مبعث پیامبر اسلام و بزرگداشت خاتم النبیین معرفی می‌شود متن شامل اشعار زیر است:
فخما مفخما، یتلا لا وجهه ازهر اللون، اسم الانف، ازکما اعج لعینین، صلیع الفم، عظیم الهامه، رجل الشعر، وسیع الجبین، انزج الجوجب، اهذا الاشفاز، املح عین النکا- مفلح الاسنان، کثیر الحیه، کان وجیهه یدور، کان جید عنقه، فلو لو کلیله، عریض الصدری، سوی البطن الصدر، کانما صیت من فضه، اطول المربوع، اقصر من المشدب، طویل الیدین، اشعر الزراعین، طویل الزندبت، فسبح لقدمین، معتدل الخلق، اطول لقیام.

منابع جهت مطالعه بیشتر
• اوقطای آصلان ‌آبا، فنون الترک و عمائرهم، ترجمه احمد محمد عیسى، استانبول ۱۴۰۷/۱۹۸۸.
• ابن منظور.
• ژاک داماز، هنر خطاطی در ترکیه از قرن دوازدهم، ترجمه صادقى‌وند و بهروز گلپایگانى، تهران (۱۳۶۰ش).
• آنه ‌ماری شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش.
• سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول ۱۹۲۸.
• هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآورى ناصر خلیلى و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسى، جولیان رابی، مترجم فارسى، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش.

منابع:
هنر قلم، تحول و تنوع در خوش‌نویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۳۸ـ۴۱.
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۲.
سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول ۱۹۲۸، ص۶۰۶.
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۲.
آنه ‌ماری شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش، ص۸۲. درباره حکم فقهی چهره‌نگاری رجوع کنید به نقاشی
Murat Belge، Osmanli'da kurumlar ve kultur، Istanbul ۲۰۰۵، ص۴۲۳.
Mehmet Zeki Pakalin، Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu، Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲، ذیل "Hilye".
Muhittin Serin، Hat sanati ve meshur hattatlar، Istanbul ۲۰۰۳، ص۱۲۷.
 ژاک داماز، هنر خطاطی در ترکیه از قرن دوازدهم، ترجمه صادقی‌وند و بهروز گلپایگانی، تهران۱۳۶۰ش، ص۹. آصلان‌آبا، ص۳۱۰.
هنر قلم، تحول و تنوع در خوش‌نویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۴۸.
Muhittin Serin، Hat sanati ve meshur hattatlar، Istanbul ۲۰۰۳، ص۱۲۷.
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۷ـ۴۸. د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۷.
عثمان‌زاده، ج۳، ص۴۳۲. نمل/سوره۲۷، آیه۳۰. فتح/سوره۴۸، آیه۲۸۲۹.قلم/سوره۶۸، آیه ۴.انبیا/سوره۲۱، آیه۱۰۷.    
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۳.
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۴۸ـ۴۹.
Mehmet Zeki Pakalin، Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu، Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲، ذیل "Hilye".
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۳.
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، 
آنه ‌ماری شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش، ص۱۱۲.
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۵۰.