در خدمت جناب آقای ابوالفضل رنجبران طراح گرافیست و پژوهشگر تاریخ هنر هستیم، و قرار است توسط ایشان در این مقاله به تاریخ هنرهای مختلف ایران، تاریخ هنر خاورمیانه و تاریخ هنر جهان بپردازیم.
ابوالفضل رنجبران از هنـر خوشنویسـی درساخت ضریــح میگوید:
در خدمت جناب آقای ابوالفضل رنجبران طراح گرافیست و پژوهشگر تاریخ هنر هستیم، و قرار است توسط ایشان
در این مبحث به هنــر خوشنویســی درساخت ضریــح بپردازیم.
جناب آقای رنجبران لطفا مختصری از هنــر خوشنویســی درساخت ضریــح همراه با ارائه منبع بفرمایید؟
مفاهیم توحیدی در طراحی ضریح
برخی پژوهشگران معتقدند که در ساخت ضریح اماکن مقدسه، مولفههای گوناگونی دخیلند که ناظر به نمادهای الهی و توحیدی است:
انواع کتیبههای خوشنویسی اسلامی، در سراسر فضای ضریح، آیه «فاینما تولوا فثمّ وجه الله» را تداعی میکند.
کتیبههای خوشنویسی در بالاترین قسمت ضریح، به اسماءالله رسیده و در رأس ضریح اسم جلاله «الله» قرار دارد که نمادی از «کلمة الله هی العلیا» است.
نقوش اِسلیمی، خَتایی و هندسی با حرکت مارپیچ و در هم تنیده خود، حرکتی به سمت بالا داشته و ناظر به تعالی و قرب الی الله است.
ساختار محرابی در هندسه ساخت ضریح، همراهی یاد خدا و نماز را یادآوری میکند.
تزئینات به کار رفته در ضریح و ویژگیهایی نظیر تناسب، تعادل، ترکیب، ضرباهنگ، حرکت، تجرید و انتزاع، فضای مثبت و منفی، جاودانگی و غیره در ارتباط با قرآن و برگرفته از مبانی اعتقادی اسلام است.
هنرمندان در دوران مختلف بنا به پیشرفت هنر آن زمان و با ابزارهای موجود تمام تلاش خود را به کار میگرفتند تا بهترین آثار را برای ائمه تولید کنند. این آثار معمولا یا در حرمهای این بزرگواران استفاده میشد یا از آنها در موزههای دینی نگهداری میشد.
هنــر خوشنویســی درساخت ضریــح و دیگر هنرهای تجسمی و سمعی و بصر همیشه مورد عنایت و توجه و سعادت هنرمندان شیعی بوده است.
خلق ضریح مطهر در ستایش و احترام ائمه اطهار، از دیرباز یکی از دغدغههای هنرمندان متعهد بوده. دغدغهای که در زمانهای مختلف به شکلهای کاشی معرق، نقاشی، پوستر، صنایع دستی و یا هر هنر تجسمی دیگری بروز یافته است.
ضریح، سازه مشبّکی از طلا، نقره، مس یا چوب و جز آن است که بر روی قبر امام، امامزاده یا بزرگان مذهبی با تزیین خوشنویسی مینهند. از تاریخچه پیدایش ضریح و تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ضریح به معنای اتاقک و صندوق از قرن نخست قمری رایج بوده است. ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس) به دوره صفویه برمیگردد.
ضریح کلمهای عربی است که در فرهنگهای عربی است؛ اما در اصطلاح فارسی اتاقک، صندوق و سازۀ فلزی یا چوبی مشبکی است که بر قبر امام یا امامزادهای مینهند. در ساخت ضریح از کتیبههای خوشنویسی در بالاترین قسمت، به اسماءالله و در رأس ضریح اسم جلاله «الله» که نمادی از «کلمة الله هی العلیا» و نقوش اِسلیمی، خَتایی و هندسی با حرکت مارپیچ و در هم تنیده خود، حرکتی به سمت بالا داشته و ناظر به تعالی و قرب الی الله است، مشاهد میشود.
ضریح به معنای رایج فارسی در لبنان با نام شُبّاک به معنای محصوره فلزی یا چوبی مُشَبَّک و در مصر با نام مَقصوره به معنای سَرا، حجره و خانه کوچک متداول است. ضریح، محفظه یا اتاقکی مکعب مستطیل شکل است که فضای داخل مقبره را از اطراف جدا کرده است. معمولاً ضریحها چهار گوشه دارند. اما ضریح امام حسین(ع) و عسکریین ششگوشه دارند. در ضلعهای ضریح دریچههایی برای انداختن نذورات در نظر گرفته شده است.
از علت و زمان پیدایش ضریح در قرنهای نخستین و چگونگی تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی اعتقاد مسلمانان بر لزوم رعایت احترام و تکریم بزرگان دین انگیزهای بوده است تا پس از درگذشت آنان، با ایجاد بنای یادبود و نصب صندوق و سپس محجر و بعد ضریح بر روی مقبره، آرامگاهها را به مزار تبدیل سازند.
واژه ضریح در احادیث شیعی نیز بهکار رفته است و گاه منظور از آن همان قبر است به عنوان نمونه مجلسی در بحارالانوار از مشارقالانوار حافظ رجب برسی نقل کرده که امام علی(ع) به حسنین گفت وقتی مرا پس از مرگ در ضریح نهادید دو رکعت نماز بخوانید...
ضریح به معنای اتاقک و صندوق از همان قرن نخست قمری رایج بوده است؛ مثلاً از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر مدفن امام حسین(ع) تا سال ۶۵ قمری گزارشهایی وجود دارد.
همچنین هارون عباسی در حدود ۱۷۰ق ضریح حرم امام علی(ع) را با آجر سفید بنا کرده است؛ اما ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس) به دوره صفویه برمیگردد. ابن بطوطه (۷۷۹-۷۰۳ق) در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) یاد میکند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند.
فقها از احکام مرتبط با ضریح در بابهایی چون طهارت سخن گفتهاند و ضریح معصومان و امامزادگان را محترم و نجس کردن و اهانت به آن را حرام دانستهاند.
هنر ضریحسازی
ضریحسازی از گونههای هنر و تلفیقی از نگارگری، خطاطی، قلمزنی، منبتکاری، طلاکاری، فلزکاری... است. معمولاً برای ساخت ضریح، تیمی از فلزکاران (زرگران، قلمزنان، مشبککاران، میناکاران) با هم همکاری میکنند. ضریحسازی از صنایع دستی رایج در اصفهان بوده است. علاوه بر خود ضریح، برای ساخت درهای اماکن متبرکه نیز از ضریحسازی استفاده میشود.
در ساخت ضریح نام بانی، تاریخ ساخت، نام صاحب قبر و... درج میشود. ضریح از بدنه و اسکلت، پیکرههای سنگی، ستونها، پایه ستون، گوی ماسورهها، لچکیها، ترنجها، کتیبههای نقره، حواشی برجسته کاری، کتیبههای طلامشبکهای طلایی، زِهْوارها، میخهای تزیینی، گلدانها، نقاشیهای داخل ضریح، پارچه روی سقف مزار و... تشکیل میشود.
انواع کتیبههای خوشنویسی اسلامی، در سراسر فضای ضریح، آیه «فاینما تولوا فثمّ وجه الله» را تداعی میکند.
کتیبههای خوشنویسی در بالاترین قسمت ضریح، به اسماءالله رسیده و در رأس ضریح اسم جلاله «الله» قرار دارد که نمادی از «کلمة الله هی العلیا» است.
نقوش اِسلیمی، خَتایی و هندسی با حرکت مارپیچ و در هم تنیده خود، حرکتی به سمت بالا داشته و ناظر به تعالی و قرب الی الله است.
ساختار محرابی در هندسه ساخت ضریح، همراهی یاد خدا و نماز را یادآوری میکند.
تزئینات به کار رفته در ضریح و ویژگیهایی نظیر تناسب، تعادل، ترکیب، ضرباهنگ، حرکت، تجرید و انتزاع، فضای مثبت و منفی، جاودانگی و غیره در ارتباط با قرآن و برگرفته از مبانی اعتقادی اسلام است.
کارگاههای ساخت و بازسازی ضریح
در ایران کارگاههایی جهت ساخت و بازسازی ضریح برای ائمه و دیگر بزرگان دین در نظر گرفته شده است.
ساخت ضریح امام حسین
کار ساخت ضریح جدید امام حسین(ع) از خرداد ۱۳۸۷ در کارگاهی واقع در مدرسه علمیه معصومیه قم آغاز شد و در ۱۳۹۱ش. به پایان رسید.
بازسازی ضریح عسکریین
در پی تخریب حرم عسکریین در سالهای ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ش، کارگاه ساخت ضریح امامین عسکریین در سال ۱۳۸۹ش در قم، زیر نظر سید جواد شهرستانی (نماینده آیتالله سیستانی در ایران) دایر شد. ساخت ضریح عسکریین در سال ۱۳۹۳ش. به پایان رسید.
مختصری از ساخت ضریح امام حسین(علیه السلام)
ضریح امام حسین(ع) سازه مشبک و ششگوشهای است که بر مرقد امام حسین(ع) نهاده شده است. عضدالدوله دیلمی برای نخستین بار ضریحی از جنس چوب ساج و تزیین شده با عاج را روی قبر امام حسین(ع) نصب کرد و قبر را با پارچههای گرانبهای دیباج پوشاند و بعد از او حاکمان و شاهان شیعی ضریح را تعمیر و یا تعویض کردند.
ساخت ضریح جدید مرقد امام حسین(ع) در قم قریب به ۵ سال طول کشید و طی مراسمی بهجای ضریح سابق نصب گردید.
تاریخچه ضریح امام حسین(علیه السلام)
در عصر آل بویه، عضدالدوله برای نخستین بار در ۳۷۱ق ضریحی از جنس چوب ساج و تزیین شده با عاج را روی قبر امام حسین(ع) نصب کرد و قبر را با پارچههای گران بهای دیباج پوشاند. در ۶۲۰ق مؤیدالدین محمد قمی، وزیر شیعی الناصر لدین الله، صندوقی از چوب بر روی قبر قرار داد و آن را با پارچههای گرانقیمت پوشاند.
شاه اسماعیل صفوی در۹۳۲ق صندوق بسیار زیبایی از خاتم بر روی قبر نهاد. پس از آن، شاه عباس صفوی برای نخستین بار، ضریحی از مس بر فراز قبر و روی صندوق گذاشت و ضریح را با پردههای حریر قیمتی پوشاند.
در ۱۱۵۳ ق، گوهرشاد خانم، دختر شاه حسین صفوی و همسر نادر شاه، صندوقی از خاتم بر روی قبر گذارد. گفتهاند صندوق کنونی همان صندوقی است که همسر نادر شاه روی قبر قرار داده بود.
برخی نیز گفتهاند این صندوقی است که شاه طهماسب صفوی در ۱۱۲۳ق به حرم هدیه کرده است. این صندوق در اثر تهاجم وهابیان در ۱۲۱۶ق آتش گرفت و بخشی از آن سوخت. در ۱۲۲۵ق به توصیۀ جعفر کاشفالغطاء و به دستور «خان جان» قاجاری صندوق را با پوششی از نقره ترمیم کردند و با پارچه حریر پوشاندند.
آقا محمد خان نیز ضریحی از نقره بر فراز قبر نصب کرد و درهای ورودی را، که از رواق به داخل حرم باز میشد، با نقره تزیین نمود. پس از چندی، ناصرالدین شاه، که به زیارت کربلا مشرف شده بود، ضریحی از نقره ساخت و آن را روی قبر گذاشت. بدین گونه مرقد دارای دو ضریح بیرونی و داخلی شد. این ضریح، ضریح مسین شاه عباس را در خود جای داده است. در پایین پای آن، ضریح دیگری متصل به ضریح بیرونی قرار گرفته که به علی اکبر(ع)، فرزند امام حسین(ع)، تعلق دارد.
در ۱۳۵۵ ق، سیفالدین طاهر، از داعیان اسماعیلیه، پنجرهای از نقره برای مرقد ساخت و آن را از هند به کربلا فرستاد.
در ۱۳۶۰ق محمد صنیع خاتم شیرازی، از استادان هنر خاتمکاری، صندوق را تعمیر کرد.
در طول تاریخ، همواره پادشاهان و بزرگان، چراغ دانهای گرانقیمتی از طلا و نقره به داخل ضریح هدیه میکردند. یک جفت شمعدان طلای بسیار بزرگ از سوی سلطان عبدالمجید خان عثمانی به حرم هدیه شده است. بعضی از قندیلهای آویزان شده از جنس طلا و نقره، از هند و جاهای دیگر آمده است.
ضریح سابق امام حسین(علیه السلام)
طول ضریح سابق به پنج پنجره و عرض آن نیز به چهار پنجره تقسیم میشد. هر قسمت هشتاد سانتی متر عرض داشت. اما بخشی که مرقد علی اکبر علیهالسلام در آن بود، یعنی پایین پای آن حضرت، از ضریح تنها یک بخش و از طول دو بخش را در برمیگرفت. طول ضریح مرقد امام حسین علیهالسلام ۵/۵ و عرض آن ۵/۴ متر بود و طول آن قسمت که قبر علی اکبر(علیهالسلام) را در خود جای داده ۶/۲ و عرض آن ۴/۱ متر بود. ارتفاع ضریح به ۵/۳ متر میرسید و بر بالای آن در چهار گوشه، چهار گویچهشکلی بود که طول هر یک نیم متر و زر اندود بود.
ضریح جدید امام حسین(علیه السلام)
ساخت ضریح جدید در نمازخانه مدرسه معصومیه قم، قریب به ۵ سال (از خرداد سال ۸۷ تا مهر ۹۱) طول کشید. هزینه ساخت ضریح، ۱۴ میلیارد تومان بود که ۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان آن به صورت نقدی و مابقی به صورت غیر نقدی تامین شد.
پیکره چوبی و هزینه ساخت آن توسط آستان حضرت معصومه(س) اهدا شد و وظیفه طراحی ضریح را محمود فرشچیان بر عهده گرفت. خطاطی سورههای قرآن، احادیث درباره سیدالشهدا(ع)، اسماء جلاله و نامهای معصومین(ع) بر عهده سید محمد حسینی موحد بوده است.
کل نقره به کار رفته در ورقهای قلمزنی شده چهار هزار و ۶۰۰ کیلوگرم و طلای به کار رفته در این ضریح نیز به ۱۱۸.۶۵۰ گرم است. وزن مس مصرفی ۷۰۰ کیلوگرم و قطر گوی و ماسورههایی که در این ضریح مقدس به کار رفته، ۸ میلیمتر است.
داخل ضریح از سه بخش عمده تشکیل شده است: بخش اول، صندوقچههای منصوب بر مضجع شریف است، بخش دوم دیوارههای ضریح شامل پشت شبکهها با شیشه ۱۰ میل است و بخش سوم سقف آن است که از نقوش معرق برای تزئین آن استفاده شده است.
ضریح جدید مثل ضریح سابق ششگوشه ساخته شد و علت این کار هم تأکید آیتالله بهجت بر ششگوشه ساختهشدن ضریح جدید بود. با حضور شیخ عبدالمهدی کربلائی، متولی آستان حسینی و عدهای از مسئولان ایرانی و عراقی علمیات تعویض ضریح در حرم امام حسین(ع) آغاز گردید و ضریح جدید، ششمین ضریحی میباشد که بر روی مرقد امام حسین(ع) نصب شده است.
مختصری از ساخت ضریح امام رضا(علیه السلام)
ضریح امام رضا(ع) سازه مشبکی که بر قبر امام رضا(ع) نهاده شده است. این سازه با صفحههای زرین و سیمین زینت یافته و آیاتی از قرآن کریم بر آن نمایان است. بنا به شواهد تاریخی، تاکنون چندین ضریح بر روی مرقد امام رضا(ع) نصب گردیده که ضریح فعلی پنجمین آنهاست. ابن بطوطه (۷۰۳ ق/ ۷۷۹ ق)، در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) یاد میکند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند. اما بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح به معنای اصطلاحی آن، بر مزار امام رضا(ع) از دورۀ صفویه آغاز شده است.
ظاهراً نخستین پوشش بر مرقد امام رضا(ع) همان است که ابن بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد میکند و احتمالا این همان صندوقی است که سال ۵۰۰ق صاحب کتاب روضات از کتاب ثاقب المناقب نقل میکند که«چون انوشیروان مجوس اصفهانی از بزرگان دربار سلجوقی که در زمان سلطان سنجر شفا یافته بود بر مرقد رضوی صندوقی از نقره ترتیب و تقدیم نمود.» در زمان شاه طهماسب صفوی (۹۵۷ ق) ضریحی بر روی این صندوقچه چوبی نصب گردید، از این رو پیشینه ضریح به شکل کنونی به دوره صفویه برمیگردد.
با این حال درباره تاریخچه نخستین ضریح نصب شده بر روی مرقد امام رضا(ع) روایات متفاوتی در منابع تاریخی ذکر شده است. نویسنده کتاب تاریخ آستان قدس احتمال داده است که اولین ضریح در عهد تیموریان و بعضی احتمال دادهاند که در عهد شاه اسماعیل اول صفوی نصب شده باشد. عدهای نیز آن را منسوب به عهد شاه طهماسب اول میدانند.
به نظر میرسد تا سال ۱۳۱۱ش به دلایل مختلف از جمله عدم امکان رؤیت کتیبه ضریح قدیمی، تاریخ نصب و نام بانی آن مورد اختلاف بوده است.
وجود ضریح به استناد اخبار موجود در منابع تاریخی در عهد شاه طهماسب اول صفوی قطعی است، چون واژه ضریح چندین بار در رویدادهای مربوط به تاریخ مشهد در منابع این دوران نقل شد است. درباره مشخصات این ضریح نیز اخبار متفاوتی وجود دارد. بیشتر نویسندگان جنس ضریح را چوب با تسمههای فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره بوده دانستهاند، بعضی نوع چوب اولین ضریح را از شمشاد و برخی از صندل و بعضی دیگر از جنس نقره و عدهای دیگر همچون اعتمادالسلطنه و مؤلف منتخب التواریخ جنس ضریح را از فولاد میدانند.
ضریح نگیننشان (دومین ضریح)
ضریح دوم، ضریحی مرصّع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال ۱۱۶۰ق نصب شده است. براساس شواهد تاریخی، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است، اعتمادالسلطنه مشخصات این ضریح را نیز به صورت کامل در نوشتههایش آورده است. در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق چهاردانگ است که بالای سر ضریح مبارک طلاکوب کردهاند به این عبارت:
«نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبّههای مرصع چهارگوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید سنه ۱۱۶۰.»
البته برخی از منابع به ساخت این ضریح توسط نادرشاه اشاره دارند. وجود جواهرات بر بدنه ضریح دوم مسلم است و گزارش مؤلف جنّات ثمانیه در سال ۱۳۳۱ق آخرین خبر از وجود این جواهرات و مؤید قرار داشتن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرّد در گویهای ضریح در حدود اواخر عهد قاجاریه است، اما با گذشت حدود بیست سال از این تاریخ به گزارش مؤتمن در سال ۱۳۱۱ ش، از این جواهرات خبری نیست. جواهرات و اشیاء و تزئینات این ضریح در عهد افشاریه مورد دستبرد قرار میگیرد و به نوشته اعتمادالسلطنه، جانشینان نادر پس از قتل او به ضریح مطهر تعرض میکنند.
اما به نوشته بهبهانی جمعی از مؤمنان به سرپرستی سید محمد مهدی خراسانی متولی آستانه طلا و جواهرات را مسترد مینمایند و دوباره ضریح را تزیین میکنند. ضریح دوم یا ضریح مرصع از تاریخ نصب (۱۱۶۰ ق) به مدت حدود ۷۳ سال در معرض زیارت قرار داشته، تا این که در تاریخ ۱۲۳۳ق در کنار ضریح قبلی و در قسمت بیرونی نصب میگردد.
ضریح فتحعلی شاهی (سومین ضریح)
نام بانی ضریح سوم نامشخص است، اما به طور قطع و مسلم این ضریح در عهد فتحعلی شاه وجود داشته است؛ چنان که برخی از منابع به درِ مرصع نصب شده بر روی این ضریح که توسط فتحعلی شاه در تاریخ ۱۲۳۳ق اهدا شده اشاره دارند.
بعضی از نویسندگان زمان نصب این ضریح را در اوایل عهد قاجاریه میدانند و بسیاری از نویسندگان باشتباه تاریخ کتیبه و نام بانی در ضریح را مربوط به ضریح دانسته و فتحعلی شاه را بانی ضریح معرفی مینمایند، در حالی که به نوشته اعتمادالسلطنه این ضریح فاقد کتیبه است.
در باره مشخصات این ضریح نوشتهاند که طول آن پنج، عرض آن سه، و ارتفاع آن دو و جنس آن از فولاد است بر روی ضریح مشبکی مطلا و بر فراز آن شیروانی چوبی، با پوشش طلا وسط شیروانی یک سر طوق طلا مرصع به جواهر و در دو طرف آن دو قبه جواهرنشان است و بالای آن هم پوشش بسیار نفیسی گسترده است.
این ضریح در عهد سلطنت محمد شاه قاجار مورد دستبرد قرار گرفت، پس از آن که محمد حسن خان سالار پسر آصف الدوله والی خراسان طغیان نمود، تمام طلا و نقرههای روی ضریح را تصرّف کرد و درب مرصع فتحعلی شاهی را نیز از ضریح جدا نمود و به نام خود سکه زد. این واقعه در ۱۲۶۴ق اتفاق افتاد، و پس از آن که ناصرالدین شاه بر تخت سلطنت نشست، تعمیرات ضریح از ۱۲۶۸ق آغاز شد.
ضریح شیر و شکر (چهارمین ضریح)
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ش ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب میشود، بر روی سقف ضریح از داخل دو بیتی نوشته شده که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد ۱۳۷۰ق بدست میآید که تاریخ نصب ضریح است.
این ضریح به همت ابوالحسن حافظیان ساخته شد. انجام اقدامات و تشریفات نصب ضریح جدید مصادف بود با شروع کار نایب التولیه جدید محمد مهران که پس از استعفای شادمان آغاز به کار نمود. او در مقالهای با عنوان «ضریح جدید» چگونگی نصب ضریح شیر و شکر را به تفصیل آورده، مینویسد پس از انجام مشورت لازم با اعضای هیأت ویژه، کار نصب ضریح جدید آغاز گردید و از صبح روز چهارشنبه هشتم بهمن ماه ۱۳۳۸ش پس از غبارروبی مرقد مطهر در مدت ۱۷ روز عملیات برداشتن ضریح فولادی و مرمت و تعویض سنگهای پای ضریح انجام شد و ضریح دوم تمیز و اصلاح شده به وسیله جرثقیل بالا کشیده شد و کف ضریح ترمیم و پس از نصب چهارچوبه ضریح جدید شیر و شکر، کار نصب روکشها و قابها و سقف انجام شد و سرانجام در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر ۱۴ شعبان ۱۳۷۹ق مقارن با شب ولادت حضرت ولی عصر(عج) مطابق با ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ ش، درِ حرم برای زیارت مشتاقان مفتوح گردید.
ضریح سیمین و زرین (ضریح کنونی)
ضریح پنجم؛ ضریح سیمین و زرین: در سال ۱۳۷۲ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسیهای مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز و پس از هفت سال ساخته و آمادۀ نصب شد.
با گذشت حدود چهار دهه از زمان نصب ضریح چهارم، به مرور زمان ارکان ضریح شیر و شکر پوسیده و روکشهای نقرهای و طلایی آن ساییده و به رغم تعمیرات مکرر به دلیل کمی ضخامت و فرورفتگی، از استحکام لازم برخوردار نبود، لذا ساخت ضریح پنجم مورد توجه قرار گرفت و پس از حدود پنج سال بررسی، براساس طرح ابتکاری استاد فرشچیان، کار ساخت ضریح جدید موسوم به ضریح سیمین و زرین از سال ۱۳۷۲ش آغاز شد و پس از آماده سازی، عملیات اجرایی نصب پس از انجام آخرین مراسم غبارروبی ضریح قبلی، از شامگاه روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۷۹ش آغاز گردید و پس از اتمام کار در روز سه شنبه ۱۶/۱۲/۷۹ مقارن با عید قربان، طی مراسمی با حضور آیت الله خامنهای و تولیت آستان قدس رضوی بازگشایی روضه رضوی با ضریح جدید صورت گرفت.
ضریح جدید که پنجمین ضریح نصب شده بر روی مرقد امام رضا(ع) است حدود ۱۲ تن وزن دارد و از جمله ویژگیهای آن، ضخامت پوشش نقرهای و طلایی آن و نیز اتصال روکشها بدون پیچ است. طول ضریح ۷۸/۴ متر و عرض آن ۷۳/۳ متر و ارتفاع آن با محاسبه سنگ و پایه ۹۶/۳ متر است و جمعاً دارای چهارده دهانه در اطراف است. دو سوره هل اتی و یس به صورت کتیبه در دور تا درو ضریح نوشته شده که طول کتیبه سوره هل اتی ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت و کتیبه سوره یس دارای ۶۶/۱۷ متر طول و ۱۸ سانتیمتر عرض است.
در تمامی گلبرگها و نقوش به کار رفته مفاهیم فرهنگ متعالی اسلام متجلی است و تأکید بر اسلامی و ایرانی بودن اجزاء متشکله، از دیگر ویژگیهای این ضریح است. استفاده از اعداد ۵ و ۸ و ۱۴ در ساختار ضریح به طور مشخص نشان دهنده پنج تن و رتبه صاحب ضریح به عنوان هشتمین امام است و نیز وجود ۱۴ محراب در چهار ضلع ضریح که رأس محرابها به کلمه الله ختم میشود.[۲۱] ضریح موجود در مجموع در طول ۳۱ سانتی متر و در عرض ۴۲ سانتی متر و در ارتفاع ۶ سانتی متر نسبت به ضریح قبلی (شیر و شکر) وسیعتر و بزرگتر است و در سقف و بخش داخلی بدنه ضریح به جای استفاده از چوب ساده و رنگ و روغن، از هنر خاتمکاری بهرهگیری شده است.
1) منابع هنر خوشنویسی درساخت ضریح:
ابنبطوطه، سفرنامه(رحله) ابنبطوطه، ترجمه: موحد، محمد علی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۹ش.
آلمحبوبه، ماضی النجف وحاضرها، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۶ق ـ۱۹۸۶م.
طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس(ع)، ۱۴۱۶/۱۹۹۶ق.
فیومی، احمد بن محمد مقری، المصباح المنیر، منشوراتدار الرضی، قم.
عمرانی، سید ابوالحسن، اسلام و هنرهای زیبا، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
کرباسی، محمدصادق، تاریخ المراقدالحسین و اهل بیته و انصاره، ج۱، لندن ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
فرهنگ فقه فارسی نویسنده: مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۵، ص۱۴۷.
تاریخچه ضریحسازی اصفهان در کتابخانه مرکزی بررسی میشود
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
حسینی مراغی، العناوین الفقهیة
امام خمینی، نجاة العباد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، مصحح: سیداحمد حسینی، تهران: کتابفروشی مرتضوی، ۱۴۱۶ق.
شاهرودی، زهره، «نمود مفاهیم اسلامی در تزئینات ضریح»، الهیات هنر، سال چهارم، شماره هشتم، بهار ۱۳۹۶ش.
شیخ انصاری، صراط النجاة(محشّٰی)، مصحح: محمدحسین فلاحزاده، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، قم، ۱۴۱۵ق.
حسام السلطنه، دلیل الانام، تصحیح رسول جعفریان، تهران: مشعر، ۱۳۷۴ش.
مجلسی، بحارالانوار، الناشر: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
2) منابع ساخت ضریح امام حسین(علیه السلام):
قائدان، اصغر، عتبات عالیات عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
ناگفتههایی از ساخت ضریح جدید امام حسین(ع)، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۸ آذر ۱۳۹۱ش.
ضریح جدید امام حسین رونمایی شد، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۶ مهر ۱۳۹۱.
آیتالله بهجت بر ششگوشه بودن ضریح سیدالشهداء تأکید داشتند، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۷ آذر ۱۳۹۱ش.
تعویض ضریح جدید آغاز شد، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
همه چیز درباره ضریح جدید امام حسین(ع)، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ انتشار : ۱۳۹۱/۷/۲۰.
آشنایی با تاریخ ضریح امام حسین(ع)]، آرمان هیئت، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۳۹۷، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۲.
صرف هزینه ۱۴ میلیارد تومانی برای ساخت ضریح اباعبدالله(ع) در قم، خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۹۱، تاریخ بازدید:۱۳ تیر ۱۴۰۲.
افتخار خوشنویسی قم نقش بستن بر ضریح امام حسین(ع) است، تهران هوشمند، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۲.
3) منابع ساخت ضریح امام رضا(علیه السلام):
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
ابن بطوطه، سفرنامه(رحله) ابن بطوطه، ترجمه: موحد، محمد علی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۹ش.
طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، مصحح: سیداحمد حسینی، کتابفروشی مرتضوی، تهران، ۱۴۱۶ ق.
لعل شاطری، مصطفی، تاریخچه-ضریحهای-نصب-شده-در-حرم-امام-رضا-(ع تاریخچه ضریحهای نصب شده در حرم امام رضا (ع)]، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۲.
منتظمی، قربان، چرا قبر امام حسین ـ علیهالسلام ـ شش گوشه دارد؟، راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۸اردیبهشت ۱۴۰۲، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۲.
قدیمی ترین عکس از ضریح امام رضا (ع)، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۴، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۲.
ابوالفضل رنجبران کیه
ابوالفضل رنجبران یک محقق و پژوهشگر تاریخ هنر ایران و جهان، طراح و گرافیست است که در زمینه تاریخ هنر ایران و جهان و به ویژه خطوط جهان اسلام و ایران فعالیت میکند. او عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور و کانون هنرمندان ایرانی است و در چندین مسابقه ملی و بینالمللی موفق به کسب مقام شده است.
وی همچنین به عنوان پژوهشگر تاریخ هنر ایران و جهان و مدرس هنر و مباحث زیباشناسی در حیطه گرافیک شناخته میشود و در معرفی خط در گرافیگ فعالیت داشته است.
به طور خلاصه، ابوالفضل رنجبران یک هنرمند چندوجهی است که در زمینه طراحی، گرافیک و تاریخ هنر جهان و اسلام و تدریس مباحث هنری فعالیت میکند و به ویژه در زمینه خطوط کهن و تاریخی شناخته شده است.
اطلاعات بیشتر در مورد ابوالفضل رنجبران:
تحصیلات: فارغالتحصیل رشته گرافیک.
عضویتها:
عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور.
عضو کانون هنرمندان ایرانی.
عضو موسسه توسعه هنرهای تجسمی کشور.
عضو کانون حمایت از هنرمندان کشور.
زمینههای فعالیت:
طراحی و گرافیک.
پژوهش در تاریخ هنر (به ویژه خطوط کهن و تاریخی و اقلام سته و ششگانه).
افتخارات: کسب مقام در مسابقات ملی و بینالمللی.
لذا ابوالفضل رنجبران طراح گرافیک، محقق و پژوهشگر تاریخ هنرایران و جهان، مدیر هنری، تایپوگرافیست، از هنرمندان برجستهٔ معاصرایرانی در حوزهٔ هنرهای تجسمی است. او فارغالتحصیل رشته گرافیک میباشد. وی متولد مهر ماه 1370 است.
رنجبران در کنار فعالیتهای مختلف گرافیکی، سالها بهصورت حرفهای در زمینهٔ تحقیق و پژوهش هنر تمدنهای مختلف، بهویژه تاریخ هنر ایران، خاورمیانه و جهان، فعالیت داشته است، رنجبران در کارنامه آثار خود تعداد بی شماری از طراحی جلد کتاب و نشریات، و طراحی هویت بصری، طراحی پوسترهای بین المللی، و مسابقات مختلف در داخل و خارج از کشور را ثبت کردهاست. او همچنین در حوزهٔ ارتباط تصویری، بهعنوان یکی از چهرههای شناختهشده و تاثیرگذار معرفی میشود.
رنجبران از سال 1384 بهصورت رسمی با هماهنگی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن هنرهای تجسمی و موسسه توسعه هنری کشور در طراحی گرافیکی از جمله پوستر، نشان و لوگو، تبلیغاتِ محیطی، با تاکید به روش تایپوگرافی، حروف نگاری و استفاده از خطوط اسلامیِ فراموش شده و اقلام سته به ویژه خط کوفی آغاز به فعالیت کرد، آثار ایشان در نمایشگاههای مختلف و متعددی به نمایش درآمده و جوایز و تقدیرنامههایی از سوی اساتید برجسته و مقامات کشوری را به همراه داشته است.
رنجبران در نمایشگاهها و فستیوالهای داخلی و خارجی بسیاری شرکت کردهاست. و توانسته است جوایز و مقامات و تقدیرات بسیاری را از آن خود کند. رنجبران در طول چندین سال فعالیت هنری و پژوهشی، با خلق آثار بدیع توانسته به شیوهای گرافیکی با درونمایههای ایرانی و اسلامی دست یابد و آن را به دنیا و کشورهای همجوار ایران معرفی کند.
جوایز و افتخارات و شرکت در مسابقات ملی و بینالمللی:
رنجبران دارای چندین جایزه ملی و بین المللی و کسب دیپلم افتخار در مسابقات مختلف میباشد. که در طول چندین سال فعالیت هنری و تحقیقی و پژوهشی، توانسته است در مسابقات مختلفی حضور و شرکت یابد که این امر موجب تقدیرات متعددی توسط اساتید شاخص و مطرح هنری، از ابوالفضل رنجبران گردد. ایشان طراح چندین پوستر بین المللی میباشند.
اساتید ابوالفضل رنجبران:
رنجبران از محضر اساتید مطرحی همچون: استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد صداقت جباری، استاد سید حسن موسی زاده، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزاعی بهرمند شده است. که در بین آثار وی رد پای تاثیر این اساتید به وضوح دیده میشود.
تاثیر خانوادگی:
رنجبران در فضای هنری و ادبی توسط پدر و اقوام مادری خود که از خطاطان زبر دست بوده، پرورش یافته است که این تاثیر موجب پیشرفت چشم گیر ایشان شده است. وی در گفتگوی خود با رسانه های هنری، به این امر که دوران کودکی میتواند تاثیر بسزای در نقش آینده اشخاص ایفا کند، اشاره پر رنگی دارد.
رنجبران و جمهوری سِنگال:
رنجبران در نمایشگاه آثار قرآنی خود در جمهوری سِنگال، شهر داکار با حضور سفیر محترم جمهوری اسلامی ایران، و نمایندگی جامعه المصطفی العالمیه در سنگال توانست، آثار زیبای حدیثی و قرآنی که با تاکید بر خطوط ششگانه یا اقلام سته و خطوط فراموش شده اسلامی که از آنها بهعنوان خطوط اصول هم نام برده میشود بهره ببرد، وی توانست این خطوط اصلی در خوشنویسی که در تمامی کشورهای اسلامی از جمله ایران، روزی رواج داشتهاند اما این خطوط به باد فراموشی سپرده شده اند را دوباره زنده کند و مورد استقبال بی نظیر همگان در داخل و خارج از ایران قرار بگیرد. ابوالفضل رنجبران خوشنویس، طراح گرافیک و مدیر هنری معاصر است که آثار قرآنی و حدیثی متعددی خلق کرده است، از جمله تابلوهای قرآنی و حدیثی که در نمایشگاههای مختلف از جمله در سنگال به نمایش درآمدند. آثار او که به شیوهای گرافیکی با درونمایههای ایرانی و اسلامی است و گلچینی از فعالیتهای هنری و قرآنیاش را شامل میشود، به ویژه در ماه مبارک رمضان در کشورهای اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. رنجبران در طول چندین سال فعالیت هنری و پژوهشی، با خلق آثار بدیع توانسته به شیوهای گرافیکی با درونمایههای ایرانی و اسلامی دست یابد و آن را به دنیا و کشورهای همسایه ایران معرفی کند.
بهرگیری از خطوط فراموش شده اسلامی:
نمایشگاه سنگال، در مراسمی با حضور، سفیر جمهوری اسلامی و نمایندگان فرهنگی ایران و دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه ویژه سنگال، مجموعهای از آثار قرآنی و حدیثی ابوالفضل رنجبران در داکار، پایتخت سنگال به نمایش درآمد، که مورد استقبال علاقهمندان به قرآن کریم قرار گرفت. رنجبران آثار هنری قرآنی و حدیثی خلق کرده است که در قالب تابلوهای خوشنویسی از خطوط رایج در جهان اسلام، من جمله خط کوفی، خط محقق، ریحان، ثلث، رقاع، توقیع، نسخ، نستعلیق، شکسته نستعلیق ارائه شدهاند. آثار قرآنی ایشان شامل مضامین و حکمتهای قرآنی است که در قالب طراحی پوستر و تابلوهای هنری به نمایش درآمدهاند. محتوای آثار او، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان، توجه ویژهای به جنبههای قرآنی و معنوی در داخل و خارج از کشور را به همراه داشته است.
گستره فرهنگی:
نمایش آثار وی در خارج از ایران، مانند کشور سنگال، بخشی از فعالیتهای فرهنگی هنری برای گسترش فرهنگ قرآنی در سطح بینالمللی است. ابوالفضل رنجبران آثار قرآنی و حدیثی خود را در ماه مبارک رمضان در شهر داکار، پایتخت جمهوری سنگال به نمایش گذاشته است. این نمایشگاه با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران و نماینده جامعهالمصطفی العالمیه در سنگال برگزار شده است. وی عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور، عضو کانون هنرمندان ایرانی و عضو موسسه توسعه هنرهای تجسمی است.
نگاه هنری ابوالفضل رنجبران:
خوشنویسی اسلامی، بهعنوان شریفترین و قدسیترین هنرِ جهان اسلام، بیش از هر هنر تجسمی دیگری با رویکردهای عرفانی و حِکمی همراه بوده و در غالب ویژگیهای شکلی و محتوایی خود آینهدار نمادها و آموزههای عرفانی و نفوذ اجتماعی عرفا است؛ نگاه باطنی و قبول تقدّس و معنویت برای حروف و کلمات در این هنر قدسی که بیش از همه متأثر از رویکردهای عرفا به مسئله حروف است، بخش مهمّی از پیوند میان خوشنویسی و عرفان اسلامی را رقم زده است. خوشنویسی وخطاطی یکی از هنرهای اصیل کشور ایران و جهان اسلام است که از گذشته های دور تا به امروز طرفداران بسیار زیادی داشته است. با وجود آن که خوشنویسی تقریبا در تمامی فرهنگها به چشم میخورد و از آن استفاده میشود، ولی در مشرق زمین و به ویژه کشورهای اسلامی و ایران یکی از زیباترین هنرهای بصری محسوب میشود.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم و متعهد و متدین و مجاهد خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند فرهنگی و هنری، برای کسب علم و هنر و دانش خوشنویسی، گرافیکی و روانشناسی رنگ و نقش، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
مطلبی دیگر از این انتشارات
ابوالفضل رنجبران از سیر خط فارسی باستان میگوید:
مطلبی دیگر از این انتشارات
ابوالفضل رنجبران از خط ریحان میگوید:
مطلبی دیگر از این انتشارات
ابوالفضل رنجبران از خوشنویسی در عصر تیموری میگوید: