ابوالفضل رنجبران از تاریخچه زنجیر عزاداری در عاشورا گفت:...

در خدمت جناب آقای ابوالفضل رنجبران طراح گرافیست و پژوهشگر تاریخ هنر هستیم، و قرار است توسط ایشان در این مقاله به تاریخ مختصری از پیدایش زنجیر عزاداری بپردازیم.

جناب آقای رنجبران لطفا مختصری از تاریخ هنر زنجیر عزاداری را همراه با ارائه منبع بفرمایید؟

یکی دیگر از ابزارها و وسایلی که در مراسم عاشورا مورد استفاده قرار می‌گیرد زنجیر عزاداری است. زنجیر تشکیل شده است از مجموعه‌ای از حلقه‌های فلزی شبیه به خوشه انگور که به دسته ای چوبی منتهی می‌شود و در مراسم عاشورا و یا بعضی سوگواری‌های خاص گروهی معروف به زنجیرزن با وارد آوردن ضربه بر دو طرف کتف و بعضی اوقات بر سر از آن استفاده می‌کنند. زنجیر را به تناسب سن افراد در اندازه‌های مختلف می‌سازند زنجیر از چند رشته زنجیر که به صورت حلقه‌های بیضی مانند به هم متصل شده تشکیل شده است هر چه اندازه حلقه زنجیر ریزتر باشد مرغوبیت آن بیشتر است. زنجیر عزاداری از اشیای نمادین هنرهای عاشورایی است، که معمولا از جنس فلز ساخته و پیدایش آن در دوران صفوی می‌باشد. زنجیر زنی یکی از مراسم شیعیان به هنگام عزاداری دوران محرم یا در دهه آخر ماه صفر است.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایران، انتشارات آستان قدس رضوی)

مبدا و منشا زنجیر زنی شهر اردبیل
زنجبر زنى بیشتر در شهر اردبیل و تبریز از دوران صفویان رواج داشته و در کشور ایران، مبدا و منشا و آغاز برخاستن اصلى این آیین در شهر اردبیل است. زنجیر زنى منظم در معیت بزرگان محله هاى ششگانه اردبیل همراه با آیین و مداحى هاى قدیمى و سنتى به صورت دلنشین و زیبا و منظم صورت میگیرد . زنجیر زنى و طشت گذارى اردبیل در جهان شهرت دارد. مراسم عزاداری به ویژه در ماه محرم که در آن عزاداران به صورت گروهی در دسته‌های عموماً منظم و بعضاً نامنظم با زنجیر به کتف و پشت خود می‌کوبند.

سبک‌های زنجیرزنی
زنجیر زنی در حالت‌های مختلف انجام می‌گیرد، مثلاً تک ضرب، سه ضرب، چهار ضرب، پنج ضرب و بیشتر که با خواندن اشعار و مدیحه سرایی همراه است، همچنین با طبل و سنج ریتم خواصی به آن داده می‌شود؛ در یکی از روستاهای شهرستان جرقویه اصفهان به نام آذرخواران زنجیرزنی زیبایی به عمل می‌آورند. که به سه صورت به ترتیب شش ضرب و پنج ضرب و تک ضرب همراه مداحی انجام می‌شود. معمولاً زنجیر زنان پیشکسوت در جلو و به ترتیب جوانان و نوجوانان و کودکان در پشت سَر آن‌ها زنجیر می‌زنند.

مشخصات زنجیر عزاداری
بیشترین رشته زنجیر که مخصوص افراد بزرگسال می‌باشد به تعداد ده می‌باشد. یک رشته زنجیر، متشکل از سه یا چهار عدد حلقه زنجیر است که در انتهای حلقه چهارم زنجیر دو حلقه مجزا از هم قرار گرفته و باز در انتهای هر رشته دوتایی دو حلقه زنجیر اضافه شده است. به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند تا حدود ارتفاع زنجیر بین ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر می‌رسد. این اضافه شدن شبیه شاخه درخت که هر چه به طرف نوک میرسد اندازه شاخه ها کوتاه ولی تعداد شاخه‌های آن زیاد می‌باشد. وزن زنجیرها از ۲۰۰ گرم تا یک کیلوگرم بر آورد می‌شود. در گذشته حلقه های زنجیر را با دست می‌ساختند و این کار زمان زیادی را در بر می‌گرفت. معمولاً جنس مفتول‌ها از برنج بود و حلقه های زنجیر را در داخل تشتی با انبر می ساختند و در کنار هم روی شعله آتش قرار می‌دادند و حرارت می‌دادند و بر اثر حرارت، حلقه های زنجیر به هم می چسبیدند.

روش ساخت زنجیر عزاداری
امروزه با به کار گرفتن الکترو‌موتور یا دستگاه سیم پیچ این عمل به سهولت انجام می‌پذیرد. ابتدا سیم را به تیغه ای که مقطع آن بیضی شکل است متصل می‌کنند و با روشن کردن دستگاه، مفتول‌ها از دور وسیله‌ای که چرخه نام دارد باز و توسط سازنده وارد دستگاه می‌شود و با چرخیدن الکترو موتور تبدیل به حلقه های متصل به هم به فرم فنر در می‌آید. سپس این حلقه ها را با قیچی فلزبُر از یکدیگر جدا می‌کنند، آنگاه حلقه‌های جداشده را دانه دانه به فرمی که در بالا گفته شد، به هم متصل می‌سازند. مرحله بعدی جوش دادن دو سر حلقه های زنجیر با کارپیت است که از هم نپاشند . آخرین مرحله پرداخت کردن زنجیر با پودر جوهر لیمو و اتصال آن به دسته می باشد. لازم به ذکر است که رشته های زنجیر از مفتول‌های فلزی نرم از جنس آهن استفاده شده که قطرآن‌ها ۴/۰ است. گاهی از مفتول برنج استفاده می‌شود چنان که در گذشته نیز از برنج استفاده می‌کردند ولی به علت گرانی امروزه از مفتول‌های آهن استفاده می‌شود و گاهی این مفتول‌های آهنی را آب برنج می‌دهند، بعضی اوقات سفارش دهندگان برای عرض ارادت بیشتر به خاندان معصومین علاقمند هستند که ضربات خشن تری را تحمل کنند و به همین دلیل سفارش می‌دهند که زنجیرهای پیچدار یا(بافتدار) بسازند معمولاً تبریزی‌ها از این زنجیرها استفاده می‌کنند. طریقه ساختن این نوع زنجیرها بدین صورت است که دو سیم مفتولی را ابتدا به دور هم می پیچند و از آن حلقه های زنجیر را می‌سازند دسته زنجیر عموماً از چوب ولی به تناسب سفارش دهنده بعضی اوقات از فلز برنج نیز تهیه می‌شود که هر دوی اینها متناسب با فرم دسته خراطی یا توسط تراش تهیه می‌شود البته روی دسته زنجیر گاهی نقش نوشته های از خطوط ایرانی و اسلامی نسخ و نستعلیق و ثلث حک می‌شود. ولی گاهی اوقات بنا به نظر سفارش دهنده اسامی ائمه و یا هیئت کنده کاری می‌شود، بعضی از سفارش دهندگان هم برای فرم دسته از فلز، شکل و شمایل گلدسته را سفارش می دهند. دسته زنجیر معمولاً از چوب تشکیل شده که وسط آنرا سوراخ میکنند و میله ای محور مانند از آن عبور می‌دهند و ابتدا و انتهای آن سوراخ است که در هر سوراخ حلقه ای متصل می‌شود. به حلقه انتهایی، رشته نازکی از چرم به خاطر حفاظت از سقوط از دست، متصل می‌کنند و در حلقه ابتدایی آن نیز رشته های زنجیر متصل می‌شود(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایران، انتشارات آستان قدس رضوی).

رواج نمادهای هنرهای مذهبی
ساخت زنجیر عزاداری و سنج،‌ ساخت علم،‌ پر‌طاووس، ابداع ادوات موسیقایی چون طبل و دمام و سنج تنها برخی از نمادهایی هستند که در ماه محرم و عزاداری‌های به طور متعدد با آن‌ها مواجه‌ایم و می‌توانند برای ارائه آثار درخور و با کیفیت دستمایه قرار گیرند. در دوران صفویه و رواج و رسمیت دین اسلام، شکل و شمایل هنر ایرانی رنگ و بوی مذهب و اصول شیعی به خود گرفت. هنر اسلامی مامن امن و درخور برای تهیه و تولیدات هنری بر پایه رخدادهای آیینی و دینی شامل غدیرخم، ضربت خوردن امام علی(علیه السلام) در شب 19 ماه رمضان، و هم چنین واقعه عاشورا شد. هنر عاشورا بر پایه مضامین روز واقعه عاشورا دست مایه هنرمندان ایرانی در تمام عرصه های هنرهای تجسمی شده است که امروزه با تکرار و تمرکز این آیین در کشور، همچنان هنرمندان بیشتر را برای خلق آثار جدید به میدان می‌کشد. ایران به واسطه داشتن هنرمندان و استادان برجسته در عرصه نقاشی، نگارگری و خوشنویسی و گرافیک توانسته است سرآمد عمل کند. نمود‌های این هنر هر ساله در ایام محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا به نمایش مردم در می‌آید.(هنر عاشورایی/نویسنده: مینا سیدی)

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.