در این نوشتار سعی میکنم به مسئله حواس‌پرتی و عدم تمرکز نگاهی اجمالی داشته باشم. امیدوارم بعد از خواندن این مطلب انگیزه کافی برای شروع مقابله با عدم تمرکز را داشته باشید. هسته اصلی این نوشتار برداشت من از سه کتابی است که در این حوزه خوانده‌ام.

• ‫کار عمیق (deep work)، نوشته Cal Newport - انتشار در سال 2016‫‫
• ‫مینیمالیسم دیجیتال، نوشته Cal Newport - انتشار در سال 2019
• ‫ذهن حواس‌جمع (Indistractable)، نوشته Nir Eyal - انتشار در سال 2019

اطلاعات لازم برای دسترسی به بهترین ترجمه کتاب‌ها، خلاصه و سایر مطالب مرتبط را می‌توانید در انتهای مطلب ملاحظه کنید.(۱)

قبل از سال ۱۳۹۷ به معنای واقعی کلمه، عدم تمرکز در زندگی کاری و شخصی خود را احساس می‌کردم. کار من به عنوان یک برنامه‌نویس احتیاج به تمرکز بالایی دارد. دلایل زیر به طور عمده باعث می‌شد حین کار مدام از این شاخه به آن شاخه بپرم و هر از گاهی سر در گوشی و چشم در سایت‌های مختلف خبری داشته‌ باشم.

• علاقه زیاد به مطالب سیاسی و ورزشی
• برخی نارضایتی‌ها از کارهای جاری
• وسوسه‌های ناشی از حضور در فضای مجازی

روزگار گذشت تا این که به پیشنهاد یکی از دوستانم با کتاب کار عمیق آشنا شدم و سیر مطالعه و تمرین من در این حوزه آغاز شد.

بعد از چهار سال مطالعه و تمرین در خصوص موضوع تمرکز، این اطمینان را به شما می‌دهم که هیچ کتاب و مقاله و توصیه‌ای وجود ندارد که بتواند در وجود شما معجزه کند. همکارانی که با من کار می‌کنند همگی اذعان دارند که از یک زمانی به بعد تمرکز من روی کار به طرز چشم‌گیری افزایش پیدا کرد. اما من همچنان مقهور وسوسه‌های فضای مجازی هستم. کاملا محتمل است حین کار به توییتر و تلگرام سر بزنم و سر از سایت‌های خبری در بیاورم. اما با آدم چهار سال پیش تفاوت‌های عمده‌ای دارم. مثلا:

• هیچ برنامه کاربردی حق ندارد به من اعلان (notification) ارسال کند. (مگر موارد کاری و شخصی کاملا استثناء)
• تعداد برنامه‌های کاربردی بر روی گوشی همراهم حدودا ۳۵ عدد است که از نصف بیشتر آن‌ها سالی چند بار بیشتر استفاده نمی‌کنم. در حالی که تا همین دو سال گذشته بیش از ۱۰۰ برنامه روی آن نصب داشتم.
• مطالب کمی را در فضای مجازی به اشتراک می‌گذارم. این کار باعث می‌شود پیام‌های کمتری دریافت کنم و مدیریت حضورم در این فضا راحت‌تر شود.
• اشتراکات ایمیلی دوست‌داشتنی و مهم جایی در صندوق ورودی من ندارند و با برچسب‌های مشخصی بایگانی می‌شوند تا در وقت مشخصی به آن‌ها سر بزنم.
• سعی میکنم، دقت کنید! سعی میکنم که در زمان‌های از پیش‌تعیین‌شده‌ای به شبکه‌های اجتماعی سر بزنم. از خدا پنهان نیست که خیلی وقت‌ها هم در این امر ناموفقم.

خب این‌ها فقط چند توصیه ابتدایی (۲) بود که در زندگی من جواب داده است و من را به نسبت به چهار سال قبل به آدم بهتری تبدیل کرده است. اجرا و تمرین روش‌هایی از این دست باعث شده که بتوانم بیشتر برای ارزش‌های زندگی خود وقت بگذارم. مثلا وقتی می‌دانم قرار است زمان مشخصی در شب به حضور در فضای مجازی اختصاص دهم؛ وقتی به منزل میرسم احساس آرامش بیشتری دارم و با خیال راحت‌تری برای خانواده خویش وقت می‌گذارم. به جای حضور بی برنامه و اتلاف‌‌کننده در فضای مجازی، اوقات فراغت خود را به مطالعه و گوش دادن پادکست اختصاص می‌دهم.

نکته مهم این است که این تکنیک‌ها شخص به شخص متفاوت است و هرکسی باید بر اساس زندگی خود تکنیک‌های متفاوتی را اجرا کند. هیچ قانون کلی وجود ندارد. نمی‌توان با چند توصیه ساده در برابر سرمایه‌گذاری میلیارد دلاری غول‌های دره سیلیکون تاب آورد. هر کسی که احساس می‌کند در کارهای شخصی، روابط خانوادگی و کاری خود نیاز به تمرکز دارد باید برای این موضوع وقت بگذارد. مطالعه کتاب‌هایی مثل کار عمیق و ذهن حواس‌جمع تکنیک‌هایی را به شما می‌آموزد که باید برای اجرای آن‌ها برنامه‌ریزی کرده و برای بومی‌سازی آن‌ها وقت صرف کنید.

به سراغ دیدگاه‌های افراطی نروید

جالب است بدانید کال نیوپورت، نویسنده کتاب کار عمیق، با گوشی‌های هوشمند بیگانه است. در هیچ یک از شبکه‌های اجتماعی عضو نیست. دسترسی به او در فضای مجازی (مثلا از طریق ایمیل) بسیار بسیار سخت است. او توانسته‌است یک روش کاملا افراطی را برای کسب تمرکز در زندگی‌اش اجرا کند. این استاد علوم کامپیوتر روش‌های افراطی و معتدل‌اش را در کتاب‌های کار عمیق و مینیمالیسم دیجیتال شرح داده است. مشابه این روش‌ها در کتاب ذهن حواس جمع و سایر کتاب‌های این حوزه آمده است. به تجربه عرض می‌کنم تکنیک‌های این چنینی در کوتاه مدت تاثیر فوق‌العاده‌ای بر روی تمرکز و احساس رضایت شما خواهند داشت. اما معمولا بیشتر افراد پس از مدتی مقاومت خود را از دست می‌دهند و دوباره بی‌حساب و کتاب اسیر عوامل مزاحم و پرت‌کننده‌های حواس می‌شوند. اشکال آقای کال این است که به مسئله عدم تمرکز به صورت ریشه‌ای نپرداخته‌ است. او فکر میکند فضای مجازی و حواس‌پرتی ناشی از آن‌ علت اصلی عدم تمرکز انسان امروز است. غافل از اینکه دنیای ما همیشه پر از چیزهایی بوده که برای پرت کردن حواس ما طراحی شده‌اند. تلفن و تلویزیون هم زمانی قدرتی جادویی داشته‌اند و افراد بسیاری از آن‌ها شاکی بودند. عقب‌تر برویم؟! سقراط نوشتن را مقصر فراموشی در روح یادگیرنده می‌دانسته است. قبول دارم مقایسه خنده‌داری است ولی قبول کنید عوامل حواس‌پرتی همیشه واقعیت زندگی بوده و خواهند بود. امروزه این عوامل متفاوت از گذشته شده است و صد البته که آسان‌تر از همیشه تاریخ.

با اینکه می‌دانیم سرمایه‌گذاری غول‌های نرم‌افزاری دنیا برای "اقتصاد توجه" است و اتفاقا آن‌ها تمرکز ما را هدف گرفته‌اند، باز هم نمی‌توان آن‌ها را علت ریشه‌ای عدم تمرکز دانست. نیر ایال در کتاب فوق‌العاده‌ی ذهن حواس جمع این مسئله را به خوبی توضیح می‌دهد و سعی می‌کند به واکاوی علت ریشه‌ای مشکل بپردازد. او معتقد است برای حل مسئله علاوه بر محرک‌های بیرونی بایستی نگاه ویژه‌تری به محرک‌های درونی داشت.

البته دقت کنید! هیچ‌کس ادعا ندارد که باید سهم عوامل مزاحم و محرک‌های بیرونی برای حمله به تمرکز را ناچیز شمرد. اتفاقا اکثر راهکارهای کتاب ذهن حواس‌جمع هم اختصاص به مقابله با این محرک‌ها دارد. اما حرف جدید آقای ایال مطرح ساختن محرک‌های درونی است. چیزی که تاکنون کمتر از آن‌‌ها شنیده‌ایم.

افسار محرک‌های درونی را در دست بگیرید

معمولا وقتی حواس‌مان از کاری که می‌کنیم پرت می‌شود باید ببینیم در لحظه حواس‌پرتی چه احساسی داشتیم یا انگیزه‌ی ما چه بوده است. نویسنده معتقد است در آن لحظه ما معمولا احساس‌هایی همچون تنهایی، کسالت، ناراحتی، حوصله سر رفتن و... را داریم و انگیزه ما از حواس‌پرتی، کمتر کردن رنج و درد درونی‌ ما است. مثلا یک دلیل شایع، عدم رضایت از کاری است که داریم انجام می‌دهیم یا وجود ناراحتی که به هر دلیلی در وجود ما رخنه کرده است. با حواس‌پرتی به چنین محرک‌هایی پاسخ می‌دهیم و از احساسات منفی فرار می‌کنیم. اما باید توجه کنیم که این پاسخ‌ها سالم نیستند. انگیزه بسیاری از رفتارهای ما فرار از رنج و ناراحتی است. هرچیزی که ناراحتی را از بین می‌برد بالقوه اعتیادآور است، ولی می‌توان در برابر آن مقاومت کرد. باید عوامل هدایت‌کننده رفتارمان را بشناسیم تا آن‌ها را مدیریت کنیم. در کتاب ذهن حواس‌جمع راهکارهایی برای مقابله با این محرک‌ها ارائه شده است. پیشنهاد می‌کنم حتما آن‌ها را دنبال کنید.

به عنوان حسن ختام این جمله فوق‌العاده از نیر ایال را گوش جان بسپاریم: ‌((اگر می‌خواهیم حواس‌پرتی را مهار کنیم باید یاد بگیریم با ناراحتی کنار بیاییم. مدیریت تمرکز چیزی نیست به جز مدیریت رنج.))

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

۱- لینک‌ها و مطالب مرتبط

• می‌توانید خلاصه کتاب کار عمیق و ذهن حواس‌جمع را در پادکست فوق‌العاده بی‌پلاس گوش دهید.
• ترجمه‌های متعددی از کار عمیق وجود دارد که بهترین آن‌ها مربوط به نشر نوین (ترجمه خانم ناهید ملکی) و انجمن انفورماتیک ایران (ترجمه آقای ابراهیم نقیب‌زاده مشایخ) است. بنده ترجمه دوم را بیشتر می‌پسندم.
• کتاب مینیمالیسم دیجیتال را نشر نوین با ترجمه خانم ناهید ملکی منتشر کرده است.
• کتاب ذهن حواس‌جمع را نشر آموخته با ترجمه خانم فاطمه علی پور منتشر کرده است.
• هر سه کتاب در اپلیکیشن‌های کتاب الکترونیک در دسترس هستند.

۲- هدف این نوشتار بیشتر ایجاد انگیزه برای افزایش تمرکز در زندگی شخصی و کاری مخاطبان است. ان‌شاءالله سعی میکنم در پست جداگانه‌ای به معرفی و مرور تکنیک‌های ارائه‌شده در این کتاب‌ها بپردازم.