بازار و خلق بستری برای رقابت سازنده در ایران (+ معرفی یک سنجه)

کافه‌بازار تقریبا ده سال پیش لانچ شد تا بستری برای انتشار برنامه‌های اندرویدی توسط توسعه‌دهنده‌ها و استفاده از آن برنامه‌ها توسط کاربران ایرانی باشد. بستری برای ارتباط آسان بین «تقاضا» و «عرضه». حالا ده سال از آن روز گذشته، بیش از ۴۵ میلیون نفر همین الان در حال استفاده از بازار هستند که بیش از ۱۳۰ هزار برنامه و ۳۰ هزار بازی روی آن در دسترس است. به نظرم ایجاد یک بستر برای رقابت، از مهم‌ترین ویژگی‌هایی‌ست که بعد از ده سال می‌توان به بازار نسبت داد؛ بستری برای رقابت به وسعت تمام ایران.

ولی من به عنوان یک داده‌کار، مشتاقم از دید داده به موضوع رقابت نگاه کنم. از وقتی وارد شرکت کافه‌بازار شدم، مسئولیت توسعه و لانچ سایت بینش بازار بر عهدهٔ من بود. در این راستا سعی کردم چند سنجهٔ مهم از جمله «نرخ تمرکز در رقابت» را بر اساس داده‌های بیش از ۴۰ میلیون کاربر و ده‌ها هزار برنامه ایرانی محاسبه و آن را به صورت عمومی در بینش بازار منتشر کنم. از این رو تمرکز در رقابت برای دسته‌های مختلف برنامه‌های موبایل از دو جنبه محاسبه و در بینش بازار منتشر شده است. در ادامه به توضیح این سنجه می‌پردازم.

رقابت و اندازه‌گیری میزان آن در صنایع مختلف

برای سنجش وضعیت رقابت در هر بازاری، از سنجه‌ای به اسم نرخ تمرکز (Concentration Ratio) استفاده می‌شود. این سنجه اندازه سهم بازارِ هر یک از رقبا را نسبت به کل اندازه آن صنعت نشان داده و مشخص می‌کند در یک بازار چه شدتی از رقابت وجود دارد. آیا رقیب یا رقبای معدودی توانسته‌اند سهم بزرگی از بازار را تصاحب کرده و یک بازار متمرکز قطبی ایجاد کنند (تمرکز بالا) یا هنوز هیچ رقیبی نتوانسته سهم غالبی از بازار را به دست آورده و در آن بازار هنوز رقابت زیادی برای نفر اول شدن وجود دارد (تمرکز پایین). «تمرکز در رقابت» به این پرسش پاسخ می‌دهد.

«نرخ تمرکز» در رقابت چگونه محاسبه می‌شود؟

این سنجه به روش‌های مختلفی قابل محاسبه‌ست. یکی از فراگیرترین روش‌ها استفاده از شاخص هرفاندایل-هیرشمن (HHI) است که به صورت زیر تعریف می‌شود: مجموع توانِ دوی سهم هر یک از رقبا در بازار.

در فرمول فوق r سهم برنامه iم از کل بازار است که به صورت درصدی و عددی بین ۰ تا ۱ محاسبه می‌شود.

برای مثال فرض کنید در یک صنعت خاص، شش رقیب درآمد دارند که سهم هر کدام به این صورت است:

• شرکت آ: ۳۴٪
• شرکت ب: ۱۱٪
• شرکت ج: ۴۰٪
• شرکت د: ۳٪
• شرکت ه: ۲٪
• شرکت ی: ۱۰٪

سنجه تمرکز در این صنعت بر اساس شاخص HHI به صورت زیر محاسبه می‌شود:

HHI = 0.342 + 0.112 + 0.402 + 0.032 + 0.022 + 0.102 = 0.299

بنابراین در این صنعت فرضی فوق، تمرکز رقابت برابر با ۲۹.۹٪ است. همانطور که در ادامه خواهیم گفت صنعتی با این میزان تمرکز در رقابت، یک بازار متمرکز محسوب می‌شود.

«نرخ تمرکز» در رقابت را چطور تفسیر کنیم؟

این شاخص هر چه به ۱۰۰ نزدیک‌تر باشد به معنای بازار متمرکز و هر چه به صفر نزدیک‌تر باشد به معنای بازار غیرمتمرکز (رقابتی) است. طبق بنچمارک‌ها، تمرکز بیش از ۲۵٪ نشان‌دهنده یک بازار با تمرکز شدید است. بین ۲۵٪ و ۱۵٪ یک بازار با رقابت معتدل و کمتر از ۱۵ درصد یک بازار بسیار رقابتی با تمرکز پایین است.

در این سنجه هیچ اثری از حجم کلی بازار وجود ندارد و مستقل از آن حساب می‌شود. بنابراین برای درک بهتر وضعیت رقابت در هر بازار، این سنجه را باید در کنار داده‌های مربوط به اندازه هر بازار تحلیل و تفسیر کرد.

«نرخ تمرکز» در دسته‌های مختلف برنامه و بازی در بازار چقدر است؟

تمرکز رقابت در درآمد

سهم تمام برنامه‌هایی که تراکنش‌های آنها توسط یکی از روش‌های پرداخت بازار (درون‌برنامه‌ای، خرید برنامه و اشتراک) انجام می‌شود محاسبه می‌شود. این سنجه نشان می‌دهد رقابت در بین برنامه‌های فروشنده هر دسته در چه حالتی از تمرکز قرار دارد (این سنجه را در بینش ببینید). به دلیل اینکه برنامه‌های زیادی در دسته‌های مختلف به دلیل فروش محصولات یا خدمات فیزیکی از روش‌های پرداخت بازار استفاده نمی‌کنند، در نتیجه سهم درآمدی آنها در این محاسبات لحاظ نشده است. بنابراین دقیق‌تر این است که بگوییم این سنجه وضعیت رقابت در فروش محصولات و خدمات دیجیتال را در هر دسته نشان می‌دهد.

تمرکز رقابت در نصب‌فعال

میزان نصب فعال برنامه‌های هر دسته نسبت به نصب فعال کل برنامه‌های آن دسته به عنوان سهم آن برنامه از نصب فعال در نظر گرفته شده و بر اساس شاخص HHI، تمرکز در آن دسته از برنامه‌ها محاسبه می‌شود. (این سنجه را در بینش ببینید)

روند رقابت در حوزه‌های مختلف صنعت موبایل در ایران

مشاهده روند تغییر تمرکز در رقابت در طول زمان، مشخص می‌کند وضعیت رقابت در هر صنعت با چه روندی در حال تغییر است. دسته‌هایی که تمرکز در آنها در حال افزایش است خبر از حوزه‌هایی از بازار می‌دهد که در حال قطبی شدن توسط یک یا چند بازیگر با اندازه سهم بزرگ هستند. بازاری که به مرور استراتژی‌های رقابتی در آنها باید بر اساس گرفتن سهم بازار از پیشروها باشد.

بازاری که تمرکز رقابت در آن در حال کاهش است نشان دهنده  رقابتی سخت‌تر و خونین‌تر بین برنامه‌های مختلف برای تصاحب جایگاه رهبری بازار دارد.

تمرکز رقابت به چه دردی می‌خورد؟

با استفاده از این شاخص می‌توان فهمید برای ورود یا بقا در یک حوزه از صنعت با چه ترکیبی از رقبای مختلف مواجه هستیم. ورورد به بازارهای متمرکز نیازمند هزینه بسیار برای کسب سهم بازار از پیشروهای آن صنعت است. در مقابل ورود به یک بازار غیرمتمرکز نیازمند تلاش برای متمایز بودن و کسب سهم بازار از رقبای بسیاری است که احتمالا هر یک به شدت در حال مراقبت از سهم بازار خود هستند. بر این اساس می‌توان استراتژی‌های متفاوتی برای توسعه محصول و یا بازاریابی تدوین کرد.

نسخه کوتاه‌تری از این مطلب را قبلا در وبلاگ بینش بازار منتشر کرده‌ام.