بهینه‌اش با ما

محصولات و خدمات بهتر را از ما بخواهید

گفت‌وگو با دکتر رفیعی، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی صنایع

روزنامه: چرا رشته‌ مهندسی صنایع به عنوان یک رشته دانشگاهی وجود دارد؟ مهندسی صنایع چه نیازی را از جامعه برطرف می‌کند؟

رشته مهندسی صنایع در واقع با تلفیق دانش مهندسی، ریاضیات، اقتصاد و مدیریت در دنیای امروزی که پیچیدگی سیستم‌ها و پارامترها خیلی زیاده شده و هر رشته مهندسی به تنهایی توانایی پاسخگویی به همه پیچیدگی‌ها را ندارد، ایجاد شده است. شکل‌گیری مهندسی صنایع بیشتر در صنعت برای بهبود سیستم‌ها بوده ولی رفته رفته در بخش خدمات توسعه بیشتری پیدا کرده، به نحوی که امروزه بیشترین کاربرد رشته در بخش خدمات بوده و بیشتر فارغ‌التحصیل‌ها نیز در این بخش مشغول هستند. در واقع به طور خلاصه می‌توانیم بگوییم مهندسی صنایع رشته‌ای است که با تلفیق رشته‌های مختلف، کارایی سیستم‌های تولیدی و خدماتی را بهبود می‌بخشد و اثربخشی، کارایی، تلفیق‌پذیری، پاسخگویی، کیفیت، خدمات و سودآوری را مدنظر قرار می‌دهد.

مهندس به طور کلی خالق یک محصول و یا خدمت است ولی مهندس صنایع آن را به محصول یا خدمات بهتر تبدیل می‌کند. در واقع این شعاری است که می‌گوید ما سعی می‌کنیم هر چیزی را بهتر کنیم و بهبود ببخشیم. کاربرد رشته صنایع در همه‌جا هست؛ بانک‌ها، بیمارستان‌ها، کارخانه‌ها و ... . امروزه به عنوان مثال در حوزه خدمات درمانی یک مهندس با تکیه برای دانش صنایع خود می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های مختلف مثل زمان‌بندی اتاق عمل، شیفت پرستارها، تنظیم صف‌های طولانی و ... فعالیت داشته باشد.

روزنامه: دانش‌آموزی که می‌خواهد مهندسی صنایع را به عنوان رشته تحصیلی در دانشگاه انتخاب کند، چه ویژگی و شخصیتی داشته باشد؟

موفقیت در این رشته نیازمند چند فاکتور است؛ دانش ریاضی، توانایی مدل‌سازی ریاضی، دانش آمار و احتمالات. همچنین مهارت برنامه‌نویسی کامپیوتری برای مهندسی صنایع لازم است. در کنار این موارد یک مهندس صنایع باید خلاقیت و ابتکار خیلی خوبی داشته باشد تا بتواند سیستمی را تحلیل کند و راه حلی برای بهبود آن ارائه دهد. موفقیت دانشجوی این رشته وابسته به علاقه‌مندی به تجزیه وتحلیل سیستم‌های پیچیده، قابلیت یادگیری سریع و به طور کلی علاقه به مطالعه و تحقیق است.

روزنامه: آینده تحصیلی و پژوهشی مهندسی صنایع چگونه است؟ در تحصیلات تکمیلی این رشته چه گرایش‌هایی دارد؟

در مقطع کارشناسی همه بچه‌ها مهندسی صنایع می‌خوانند ولی در مقطع ارشد گرایش‌های بهینه‌سازی سیستم‌ها، مدل‌سازی سیستم‌های کلان و مدیریت صنعتی وجود دارد. در هر زمینه مهندسی صنایع اگر بچه‌ها علاقه‌مند باشند، در شریف می‌توانند ادامه تحصیل دهند و تحقیقات‌شان را در زمینه موردعلاقه‌شان دنبال کنند. در خارج از کشور هم فرصت برای ادامه تحصیل و پژوهش و کار فراهم است.

روزنامه: یک فارغ‌التحصیل مهندسی صنایع در چه جاهایی می‌تواند مشغول به کار شود و چه کارهایی انجام می‌دهد؟

هر موسسه و شرکت، بیمارستان، دانشگاه، بانک، شهرداری، مراکز خدماتی و یا تولیدی و ... براساس یک سیستم کار می‌کند و اگر بخواهد سیستم خود را بهبود ببخشد، نیاز به دانش بهینه‌سازی دارد. این خواسته را یک مهندس صنایع می‌تواند برطرف کند. بنابراین هیچ محدودیتی برای یک مهندس صنایع در مورد محل کار وجود ندارد. امروزه بسیاری از استارت‌آپ‌ها برای توسعه و طراحی کارشان نیاز به رشته مهندسی صنایع دارند.

روزنامه: سخن و توصیه آخر شما درباره انتخاب رشته برای دانش‌آموزها چیست؟

من توصیه‌ام به کسانی که انتخاب رشته می‌کنند، این است که انتخاب رشته سنتی را کنار بگذارند، چون ما هرساله تعدادی از بچه‌ها را داریم که به رشته‌های دیگری ابتدا گرایش پیدا کرده اما بعد پشیمان شده و خواستار تغییر رشته می‌شوند که بعضا برایشان ممکن نیست. بنابراین بچه‌ها باید در انتخاب خود دقت بیشتری داشته باشند و توانایی‌ها و علاقه‌مندی‌هایشان را در نظر بگیرند و به این فکر کنند که بالاخره بعد از فارغ‌التحصیلی باید شرایط شغلی مناسبی داشته باشند. آگهی‌های استخدامی که در سایت‌های مختلف وجود دارد را چک کنند و شرایط رشته‌ها بررسی کنند.

به نظر من میانگین درآمد بچه‌های مهندسی صنایع نسبت به سایر رشته‌های مهندسی خیلی مناسب و خوب است، البته به شرطی که بچه‌ها مهارت‌هایشان را افزایش دهند. انتخاب رشته تقریبا آینده افراد را تا پایان عمرشان رقم می‌زند، بنابراین تحت تأثیر احساسات و افکار سنتی تصمیم به انتخاب نگیرند.

اقیانوسِ کم یا جعبه ابزار قدرتمند؟

بیایید کمی به تاریخ نگاه بیندازیم، به دنیای قرن هجدهم. اروپای بعد از رنساس در اواسط قرن هجدهم کم‌کم وارد فازِ جدیدی به نام انقلاب صنعتی شد. انقلاب صنعتی که از انگلستان شروع شد و خیلی سریع به سایر کشورهای اروپایی و آمریکایی رسید، مساوی بود با تولید انبوه. قبل‌تر بشر وسایلی که نیاز داشت یا خودش می‌ساخت و یا صنعتگران کوچک مثل آهنگران و کشاورزان. با ورود به انقلاب صنعتی و اختراع ماشین‌های غول‌پیکری مانند ماشین بخار سر و کله کارخانه‌ها پیدا شد؛ کارخانه‌هایی که با سرعت زیاد (نسبت به قبل) وسایل مورد نیاز بشر را تولید می‌کردند. آدم‌های زیادی سر کار رفتند و پیشرفت شروع شد. اما این کافی بود؟ مطمئنا نه.

انقلاب صنعتی با تولید انبوه هم محصولات بی‌کیفیت به بازار داد و هم محیط زیست را تخریب کرد. اینجا بود که جنگ جهانی اول و دوم روی داد و ریشه مهندسی صنایع هم مانند بسیاری از علوم و فنون در این دو جنگ نهفته است. دو طرف جنگ برای این که بهتر از خجالت یکدیگر دربیایند، مجبور بودند ادوات دقیق‌تر و بهتری بسازند. تولید ادوات نظامی دقیق‌تر و مناسب‌تر آغازی بود برای استفاده از اصطلاحی به نام بهبود.

مهندسی صنایع با واژه بهبود یا بهینه‌سازی (Optimization) گره خورده است. راستش داستان مهندسی صنایع کمی‌ قبل‌تر از این که متفقین و متحدین بخواهند به جانِ هم بیفتند، شروع می‌شود: یعنی اواخر قرن نوزدهم با ایده‌های یک مهندس مکانیک به نامِ فردریک تیلور. آقای تیلور یک مهندس موفق مکانیک در آمریکا بود. او برخلاف خیلی از مهندس‌ها که فقط سرشان توی دفتر و محاسبات است، کمی به اطرافش هم توجه داشت. یک روز وقتی سری به خط تولید کارخانه‌ای که در آن مشغول به کار بوده می‌زند، متوجه می‌شود که بیل‌هایی که کارگران خط از آن‌ها استفاده می‌کنند، متناسب با جثه کارگران نیست؛ مثلا کارگر ریزاندامی یک بیل بسیار بزرگ در دست داشته و بعضی بیل‌ها هم بسیار بزرگ و نامتناسب بودند. تیلور که آدم خوش فکری بوده، خیلی سریع دستور می‌دهد که بیل‌ها را با بیل‌های متناسب عوض کنند و همین باعث می‌شود که تولید خیلی سریع‌‌تر، دقیق‌تر و بهتر صورت گیرد.

همه کارهای یک مهندس صنایع مثل کاری‌ است که آقای تیلور حدود صد سال پیش انجام داد. در واقع در رشته مهندسی صنایع ما با استفاده از ابزارهایی مانند علم آمار و احتمال، علمِ ریاضیات کاربردی (جبرخطی- تحقیق در عملیات)، علم مدیریت و اقتصاد و دیگر علوم یاد می‌گیریم چه شکلی تصمیم‌هایی شبیه آقای تیلور بگیریم. حالا این تصمیم‌ها می‌تواند تعیین مرخصی تشویقی برای کارمندان به منظور افزایش روحیه آن‌‌ها باشد و یا بدست آوردن یک مدل ریاضی پیچیده برای تنظیم موجودی انبارهای کارخانه‌مان در 5 کشور مختلف در دنیا.

باید بدانیم رشته صنایع بیش از هر رشته دیگری در دنیا دارد پوست می‌اندازد. امروزه مباحثی جدید مانند علم داده (Data Science) وارد این رشته شده؛ مباحثی که در رشته‌های دیگر مانند برق و کامپیوتر هم به آن‌ها پرداخته می‌شود اما ما به عنوان مهندس صنایع باید بدانیم که قرار است از دروازه بهبود و بهینه‌سازی به این مباحث نگاه کنیم.

بشمار یک تا 4

به خاطر تنوع دروس در دانشکده صنایع و دروسی که بچه‌های مهندسی صنایع از دیگر دانشکده‌ها می‌گیرند، به این رشته «اقیانوسی با عمق یک وجب» می‌گویند. متاسفانه این موضوع تا حدودی صحت دارد، چرا که به خاطر دیدِ سنتی حاکم بر فضای مهندسی صنایع در دانشگاه‌ها دانشجویان صنایع مجبورند دروسِ نامرتبط با رشته‌شان بردارند، به جای آن که به دروس تخصصی‌تر و بهتر بپردازند. با این مقدمه به چهار سالی که در این رشته می‌گذرد، نگاهی خواهیم انداخت:

سال اول: دانشجویان رشته صنایع دیرتر از همه رشته‌ها به سراغ دروس تخصصی‌شان می‌روند. سال اول به دروس عمومی مانند ریاضی عمومی و فیزیک عمومی و دروس غیرضروری‌ مانند نقشه‌کشی خواهد گذشت. البته درسِ مبانی برنامه نویسی را نباید فراموش کرد که درس پرکاربردی است. در دنیای امروز مهندس صنایعی که برنامه نویسی نداند، بهتر است برود به همان صد سال قبل و با آقای تیلور بیل عوض کند!

سال دوم: این سال مهمترین سال برای یک مهندس صنایع است، چرا که سالِ کاشتن دانه‌های سالم و یا دانه‌های خراب و کپک‌زده برای برداشت در دو سال دیگر است. در سال دوم دروسِ تخصصی مانند تحقیق در عملیات، احتمال و آمار تدریس می‌شود. فهم این دروس بسیار بسیار مهم است و اگر این دروس را خوب نفهمید تا آخر مثل بار سنگینی روی شانه‌هایتان خواهد بود. در کنارِ این دروس پایه‌ای شما با دروس دیگری مانند اقتصاد و روش‌های تولید نیز آشنا خواهید شد.

سال سوم: اگر در سال‌های قبل درسی را نیفتاده باشید و خوب جلو آمده باشید با دروس تخصصی‌تر صنایع آشنا خواهید شد؛ دروسی مانند کنترل موجودی، کنترل پروژه و کنترل کیفیت. این‌ها دروسی هستند که با استفاده از مفاهیم آمار و احتمال، تحقیق در عملیات (OR) و همچنین با استفاده از مفاهیم مدیریتی برای بهبود سیستم‌های خدماتی و صنعتی بوجود آمده‌اند. در کل دروس صنایع دو دسته هستند: یا داده محور هستند یا تحقیق در عملیات محور. دروس تحقیق در عملیات محور به شما یاد می‌دهند چگونه با استفاده از مدل‌سازی ریاضی و حل آن‌ها مسائل دنیای واقعی را مدل کنید و حل کنید. دروس داده محور نیز به شما روش‌های آماری‌ای را یاد می‌دهند که به کمک آن‌ها می‌توانید بهتر بهینه‌سازی کنید.

تابستان سالِ سوم: حالا چرا تابستان؟ چون تابستان معمولا بهترین موقع است برای کارآموزی. کارآموزی دوره‌ای است که هر آن چه که یاد گرفته‌اید، در بوته آزمایش می‌گذارید و برای مدتی در یک شرکت مشغول به کار می‌شوید. بنابراین سعی کنید خیلی خوب به این قسمت بچسبید. البته در تابستان بعد از فارغ التحصیلی هم می‌توانید کارآموزی بروید.

سال چهارم: از میان دروس تخصصی و اجباری رشته صنایع دسته سومی هم وجود دارد که می‌توان آن را دروس تحلیل سیستم محور در نظر گرفت. در سال چهارم شما این دروس را برمی‌دارید. در این دروس شما با استفاده از مدل‌های ریاضی و دیفرانسیلی مسائل را مدل کرده و حل خواهید کرد. تحلیل سیستم یکی از شیرین‌ترین درس‌های صنایع است. البته در سال چهارم باید پروژه کارشناسی‌تان را نیز تعیین کنید و جلو ببرید؛ پروژه‌ای که معمولا تا پایان تابستان بعد از فارغ‌التحصیلی‌ شما طول خواهد کشید. دقت کنید در طول 4 سال تحصیل باید علاقه‌تان را پیدا کرده باشید تا بتوانید موضوعی را انتخاب کنید که به آن علاقه داشته باشید و به کارتان بیاید.

این راه چقدر روشن است؟

شاید تحصیل در مقطع ارشد برای رشته صنایع بیش از بقیه رشته‎‌های مهندسی ضروری باشد، به خصوص به خاطر گرایش نداشتن آن در مقطع کارشناسی. تحصیل مقطع کارشناسی در این رشته محل مناسبی برای یافتن علایق و مسیر است اما به هیچ عنوان کافی نیست و حتی اگر قصد ادامه تحصیل نداشته باشید، باید بسیار بخوانید و کار کنید تا در زمینه مورد علاقه‌تان بتوانید حرفی برای گفتن داشته باشید و عرضه کنید.

بچه‌های صنایع اگر بخواهند در ایران ادامه تحصیل بدهند دو انتخاب دارند: یا رشته صنایع را در مقطع ارشد ادامه بدهند و یا به سراغ رشته MBA بروند. برای ادامه در رشته ارشد صنایع گرایش‌های متنوعی مانند بهینه‌سازی سیستم‌ها، مدیریت مهندسی، بهینه‌سازی سیستم‌های سلامت، سیستم‌های کلان اقتصادی اجتماعی و... وجود دارد. رشته MBA نیز گرایش‌های متنوعی مانند مالی، بازاریابی، استراتژی و منابع انسانی دارد.

ادامه تحصیل برای دانشجویان صنایع کمتر ساختار یافته است. معمولا گرفتن پذیرش از رشته صنایع برای رشته MBA کار سختی است، برای همین دانشجویان صنایع یا به سراغ رشته‌های ریاضی محور مانند تحقیق در عملیات، آمار و یا Machine Learning می‌روند و یا رشته خودشان را تحت دو عنوان مهندسی صنایع و یا مهندسی سیستم‌ها ادامه می‌دهند. امروزه البته رشته‌های دیگری هم مانند مدیریت عملیات (Operation management) یا تحلیل کسب و کار (Business Analytics) وجود دارد که برای دانشجویان صنایع مناسب است. به طور کلی شرط انتخاب مسیر مناسب برای ادامه تحصیل، شناخت درست علایق در کارشناسی و تلاش مضاعف است.

نانم توی روغن است؟

اگر یک بار به نمایشگاه‎های کار و یا سایت‌های کاریابی سر بزنید، متوجه می‌شوید که بعد از مهندسی کامپیوتر و علوم کامپیوتر، مهندسی صنایع در بین رشته‌های دانشگاه‌های صنعتی از بقیه رشته‌ها در ایران بازار کار مناسب‌تری دارد. به دلیل گستردگی این رشته شما می‌توانید کارهای مختلفی انجام دهید و در مکان‌های مختلفی کار کنید؛ از مدیر تولید محتوای یک وب سایت گرفته تا مهندس طراحی و بهینه‌سازی فرآیند یک کارخانه پست‌هایی است که به شما نیاز دارند. البته این تنوع شاید کمی برایتان دردسر ایجاد کند و کمی گمراه‌تان کند. این موضوع هم بسته به هدف گذاری شما کاملا قابل حل است. به طور کلی کسبِ مهارت‌های شغلی برای یک مهندس صنایع در اولویت بالایی قرار دارد و بسیار مهم است.

مدیرانی که خوب می‌بینند

مهندس صنایع، مانند بسیاری از مهندسین دیگر باید مهارت‌های بالایی در حوزه ریاضیات و به خصوص آمار و احتمالات داشته باشد. از طرفی مهندس صنایع علاوه بر جزئی‌نگر بودن باید بتواند کل‌نگر هم باشد، یعنی شهود خوبی داشته باشد و بتوانند مسائل را با هم ببیند.

کارِ یک مهندس صنایع همان طور که تا اینجا توضیح داده شد، کمک به بهبود و بهینه‌سازی در یک سازمان، کارخانه و یا یک بنگاه اقتصادی است، یکی از مهم‌ترین بخش‌های بهبود Benchmarking و یا الگوبرداری از سازمان‌های مختلف است، یعنی مهندس صنایع باید ببیند بقیه سازمان‌ها چه کردند؛ مثلا مهندس صنایعی که در حوزه نفت و گاز کار می‌کند، باید ببیند شرکت‌های موفق در این حوزه چه کرده‌اند که موفق شده‌اند. بنابراین یک مهندس صنایع موفق باید توانایی خوبی در زمینه تحقیق و زبان انگلیسی داشته باشد. از طرفی یک مهندس صنایع باید با بقیه اجزاء سیستم ارتباط داشته باشد، برای همین تعامل داشتن با سایر اجزاء و افراد بسیار کلیدی است، بدین منظور مهندس صنایع باید خجالتی نباشد، روابط عمومی بالایی داشته باشد و بتواند با طرف مقابلش خوب مباحثه و گفتگو کند.

نکته دیگر درباره مهندس صنایع وجوه مدیریتی اوست. مهندس صنایع باید توانایی رهبری داشته باشد. در دروس مهندسی صنایع می‌خوانید بخشی از این مهارت‌ها ارثی و بخشی از این مهارت‌ها (بخش مهم‌تر و بزرگ‌تر) اکتسابی است. پس اگر این رشته را انتخاب کردید، زود برای تقویت این نوع از مهارت‌ها دست به کار شوید.

صالح رستمی