مهندس و مهندسی در ادبیات فارسی و تاریخ ایران زمین: به مناسبت روز مهندس / مهندسی

مهندس و مهندسی :

مهندس &quotengineer&quot و مهندسی در جهان امروز مفهوم گسترده ای دارد. بطور خلاصه: 
مُهَندِسی استفاده از روش‌های علمی برای طراحی و ساخت است. مهندسی به‌ کارگیری علوم با استفاده از قوانین جهان هستی (طبیعت) برای ساخت و طراحی مواد، ساختارها، ماشین‌ها، ابزار و سامانه‌ها یا پردازش‌ها است. 

مهندس کسی است که کار ایده پردازی، طراحی، نقشه کشی و محاسبه یا مدیریت بر ساخت یا نظارت بر اجرای یک وسیله، ابزار، سازه یا سامانه را بر اساس دانش و مهارت مهندسی انجام میدهد.

امروزه مهندس به کسی اطلاق می‌شود که در یکی از رشته های مهندسی تحصیل کرده باشد و علم و مهارت کافی برای کار در آن رشته را داشته باشد. مهندسی به مفهوم به‌کارگیری علوم با استفاده از قوانین طبیعی و فیزیکی به منظور ساخت و طراحی مواد، ساختارها، ماشینها، ابزار، سامانه‌ها یا پردازشها است. از رشته‌های مهندسی می‌توان به: مهندسی عمران، ساختمان، معماری، مهندسی مکانیک ( طراحی جامدات، طراحی سیالات، اتومکانیک، تولید)، مهندسی کامپیوتر( سخت افزار، نرم افزار ، آی تی )، مهندسی برق ( قدرت، الکترونیک، مخابرات، کنترل، رباتیک ) مهندسی صنایع، مهندسی مواد، مهندسی کشاورزی، مهندسی شیمی، مهندسی نفت، پتروشیمی، مهندسی معدن، مهندسی انرژی، مهندسی مکاترونیک، مهندسی پزشکی، مهندسی هوافضا و بسیاری زیر شاخه های دیگر مهندسی اشاره نمود.

در طول تاریخ، دانشمندان، معماران، صنعتگران و مخترعان بسیاری در رشته های مختلف فنی و مهندسی، با طراحی و ساخت سازه ها، ابزارها، ادوات و ایجاد روشهای جدید در امور مختلف تأثیر زیادی در زندگی بشر داشته اند.

لباسی که می‌پوشیم، خانه ای که در آن آرام می‌گیریم، چراغی که روشن می‌کنیم، خودرویی که سوار میشویم، گوشی همراهی که با آن با دیگران ارتباط برقرار میکنیم و از نقاط مختلف جهان باخبر میشویم و هزاران وسیله و سازه دیگر نتیجه کار مهندسان هستند.

تاریخ تعدادی از اختراعات بشر

• مهندس هندسه میداند و اندازه نگه میدارد.
• مهندس علم و عمل را باهم دارد.
• مهندس می داند و میتواند پس می سازد.
• مهندس از آنچه هست درست استفاده میکند و آنچه را نیست بدست می آورد.
• مهندس ایده های ذهنی را به واقعیت عینی تبدیل میکند.
• مهندس می‌بیند، می‌شنود، ایده می‌گیرد سپس دست به کار می‌شود.
• مهندس نیاز و مشکل را حس می‌کند، راه حل را جستجو می‌کند، تحقیق می‌کند فکر می‌کند، می‌نویسد و نقشه می‌کشد و آن را می‌سازد.

پنجم اسفند روز مهندس یا روز مهندسی و روز بزرگداشت دانشمند ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی فرصتی است برای قدردانی از مهندسان، صنعتگران و فناورانی که با استفاده از فنون و دانشهای کاربردی می‌­کوشند تا مشکلی را از مردم حل کنند، نیازی را برطرف کنند، و آسایشی یا حال خوشی برای انسانها فراهم آورند.

واژه مهندس از دیرباز در فارسی و عربی به معانی کسی که هندسه میداند، اندازه‌گیرنده، غیاث، محاسب ، و شماردار بکار می‌رفته.

همچنین به طراحان سازه‌هایی مانند کاخها ، مساجد، کاروانسراها، پلها و سدها و کسانی که مدیریت اجرا و نظارت بر ساخت آنها را داشته‌اند؛ مهندس گفته شده است.

در متون ِ ایرانى فارسى و عربى سده هاى نخست اسلامى، مهندس با اندازه و اندازه گیرى و طرح (معادل عربى «انداختن») سروکار دارد و مهندسان دانشمندان و صنعتگرانی هستند که کارشان اندازه گیرى آب و زمین، مسّاحى، معمارى بناهاى دشوار، و فنون حیل ( شگردها و ترفندهای فنی معادل مهندسی مکانیک ) است.

همین معناى مهندس تا اوایل دوره قاجاریان کمابیش تداوم یافت؛ گاهى رنگ هندسه دانى در آن قوت میگرفت و گاهى رنگ عملى و معمارى؛ یعنى مهندس در طیفى از هندسه دان نظری تاهندسه دان عملى، از قبیل مساح و معمار برجسته و داننده فنون حیل ( به زبان امروزی مهندس مکانیک و  تکنولوژیست یا فناور آشنا به اهرمها و ماشینها ) ، در تردد بوده است. حافظ ابرو مى گوید: در ساختن بناى باغ سفید و عمارت کوشک به امر تیمور در 813ق/ 1410م، مهندسان استاد و بنایان حاذق و معماران دانا به مشورت و صوابدید یکدیگر، طرح آن به نوعى افکندند که تا بنیاد جهان و نهاد عالم است، کسى مثل آن نشان نداده است. در دوره صفویان، اسکندربیگ ترکمان در عالم آراى عباسى مى گوید طرح میدان نقش جهان و عمارتهاى عالى آن را شاه عباس طرح انداخته است و مهندسان و معماران در اتمام آن مى کوشند. در کتیبۀ احداثیۀ مسجد شاه اصفهان آمده است بناى این مسجد به معمارى کسى به پایان رسید که در عمل مانند مهندسان است؛ یعنى یگانۀ دوران استاد على اکبر اصفهانى. پیداست که مهندس شأنى چندان والا داشته که بزرگترین معمار ممالک صفوى را تازه در عمل مانند مهندسان شمرده اند. این را مقایسه کنید با سخن بیهقى که ششصد سال پیش از اسکندربیگ دربارة معمارى کردن مسعود غزنوى گفته بود: «چنان دانستى در بناها که هیچ مهندس را به کس نشمردى». 

( مأخذ: تاریخ مفهومی مهندس در نیمه نخست قاجاریان. ۱- مهردادقیومی بیدهندی دانشیار دانشکدة معمارى و شهرسازى، دانشگاه شهیدبهشتى ۲- زهراگلشن )

با رشد و توسعه ریاضیات و علوم تجربی در غرب و اختراعات متعدد، معنای مهندسی نیز توسعه یافت. در دوره قاجار عده‌ای از ایران برای تحصیل به فرنگ رفتند و مدارس علوم و فنون به سبک جدید در ایران تاسیس شد. ایرانیان واژه مهندس را برای اینجینیر Engineer انگلیسی بکار بردند. شاید نتوان تعریفی دقیق و جامع از مهندس ارائه نمود و آن را دقیقاً به تحصیلات دانشگاهی در رشته‌های مهندسی و یک حوزه کاری خاص خلاصه کرد. اما با مسامحه، مختصراً و بر اساس مبحث دوم مقرّرات ملّی ساختمان: "مهندس فردی است حرفه‌ای که با دارا بودن مدرک دانشگاهی معتبر در یکی از رشته‌های ساختمان و تأسیسات برقی و مکانیکی به ارائهٔ خدمات امور مهندسی در یکی از ابعاد ۱- طرّاحی و محاسبات ۲- نظارت بر اجرا و ۳- اجرای پروژه (مجری) مبادرت می کند."

امروزه مهندسی بسیار گسترده شده و شامل رشته های متعددی است. انجمن مهندسین آمریکایی برای پیشرفت حرفه‌ای، مهندسی را به صورت زیر تعریف کرده است: به کارگیری موارد مشابه با آگاهی کامل از طراحی آن‌ها یا پیش‌بینی عملکرد آن‌ها تحت شرایط عملیاتی خاص و به عنوان یک نقش اقتصاد عملیاتی یا امنیت زندگی یا دارایی به آن‌ها احترام گذاشته می‌شود. کسی که کارهای مهندسی انجام می‌دهد را مهندس گویند و کسی که پروانهٔ انجام کارهایی برای اهداف رسمی مثل مهندسی حرفه‌ای، نمایندهٔ مهندسی طراحی، مهندسی دارای پروانه، مهندسی شرکت ثبت شده یا مهندسی اروپایی را دارد.

وظایف مهندسی بدین گونه اند که یک مهندس می بایست ضمن شناخت مسئله یا موضوع کاری، علوم و فنون لازم، محدودیت های مربوطه را تشخیص دهد تا بتواند به دستاوردهای لازم برسد. محدودیت ها شامل منابع در دسترس، محدودیت‌های جسمانی یا فنی، آمادگی برای پیرایش‌ها یا افزایش‌های آینده و دیگر عامل ها مانند نیازهای هزینه ای، ساخت پذیر بودن، اقتصادی و کاربردی بودن می باشد.

با درک این محدودیت ها، مهندس، شناسه ها و مشخصات حدودی که یک شیء یا سامانه می تواند در چارچوب آن ساخته یا بهبود داده شود را مشخص کرده و ارائه نماید. از اینرو ملاحظات بسیاری بر روی کار مهندسی تأثیر دارند؛ که از آن دسته ملاحظات دقت بالا توانای تحلیل کنش‌ها و واکنش‌ها می باشد.

یک مهندسی موفق در بالا رفتن سطح زندگی بشر تاثیر بسزایی دارد، بنابراین یک مهندس علاوه بر دانستن قوانین فیزیکی و شیمیایی جهان هستی باید از قوه تخیل بالایی بر خوردار باشد که موجب گسترش دانش بشر می شود.

یک مهندس با در نظر گرفتن قوانین و استفاده بجا از آنها و ترکیب موثر برخی از آنها قادر خواهد بود نیازهای اجزای نسل بشر را با کیفیت مناسب و در کمترین زمان و با بالاترین بازده بر طرف سازد.

مهندس با درک بهتری که از قوانین هستی دارد علاوه بر طراحی، تولید و راه‌اندازی در زمینه نیازهای حال و آینده بشر، باید از قدرت تحلیل خود در رسیدن به بهترین بازده تلاش کند و بهره‌وری را افزایش دهد.

مهندس کسی است که ضمن شناخت دقیق روابط حاکم بر موضوع بتواند مساله را به شکل فرمول درآورد.

روز مهندس (مهندسی) در گاهشمار (تقویم) رسمی ایران روز پنجم اسفندماه می‌باشد. این روز به یاد دانشمند بزرگ ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی به ثبت رسیده است.

مهندس در لغت‌نامه دهخدا:

مهندس . [ م ُ هََ دِ ] (معرب ، ص ، اِ) (معرب از اندازه ٔ فارسی ) مهندز. اندازه گیرنده . (غیاث ). تقدیرکننده . (مهذب الاسماء) محاسب . شماردار. مقدر

ز دینار و گوهر هزاران هزار
که آن را مهندس نداند شمار.

فردوسی .

گهر دادش و چیز چندین ز گنج
که ماند از شمارش مهندس برنج .

اسدی .

و گر برگرفتی ز مردم شمار
مهندس فزون آمدی صدهزار.

فردوسی .

نداند مشعبد ورا بند چون
نداند مهندس مرا درد چند.

منجیک .

نشمرد احوال او مهندس اگر
چند به صد سالیان شمار کند.

ناصرخسرو.

قصه به هر که می برم فایده ای نمی دهد
مشکل درد عشق را حل نکند مهندسی .

سعدی .

|| کسی که در علم هندسه و اشکال عالم باشد. (غیاث ). عالم هندسه .هندسه دان : این پادشاه ... هیچ مهندس را به کس نشمردی . (تاریخ بیهقی ). || مساح . زمین پیما. اندازه گیرنده ٔ زمین و بنا و غیره : مهندسان آن را مساحت کرده اند، برابر شهر میافارقین است . (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص ۷۷). || اندازه گیر در کاریز و بنا و زمین و جز آن و سنگ تراشی و نجاری و معماری و غیره . آنکه اندازه گیرد مجاری قناتها و ابنیه را. مقدر مجاری میاه و قنی . (قاموس ). معمار. متخصص در امور ساختمان . کار نمای بنایان .راهنمای بنائی :
یکی در ز آهن برو ساخته
مهندس بر آن گونه پرداخته .

فردوسی .

مهندس پذیرفت ایوان شاه
بدو گفت من دارم این دستگاه .

فردوسی .

آن ستاند مهندس دانا
به یکی دم که پنج مه بنا.

سنائی .

عالم نو بنا کند رأی تو از مهندسی
کشور نو رقم زند فر تو از موفری .

خاقانی .

ادریس و جم مهندس، موسی و خضر بنا
روح و فلک مزوق، نوح و ملک دروگر.

خاقانی .

زانکه چون نحل این بنا را خود مهندس بود شاه
آب چون آئینه ، شان انگبین گشت از صفا.

خاقانی .

مهندس گفت کردم هوشیاری
دگر اقبال خسرو کرد یاری .

نظامی .

مهندس دسته ٔ پولاد تیشه
ز چوب نارتر کردی همیشه .

نظامی .

طرب سرای محبت کنون شود معمور
که طاق ابروی یار منش مهندس شد.

حافظ.

|| متخصص ایجاد طرحها و کارهای ساختمانی و معماری یا راهسازی یا کشاورزی و یا ساختن انواع ماشین .
- سرمهندس ؛ رئیس مهندسان ... || منجم . (آنندراج ).
|| کارساز. (یادداشت مؤلف ). کارسازنده . (دستور الاخوان ).

است. هنداس معرب هنداز/ هندازه/ انداز فارسى « هِنداس

است. این واژه به « انداختن » است، که خودْ بنِ مضارع مصدر

دو معناست: 1) اندیشیدن، برنامه ریزى کردن، نقشه کشیدن؛

مهندس و مهندسی در ادبیات فارسی و تاریخ ایران زمین:

واژه مهندس مکررا در ادبیات فاخر فارسی به کار رفته است و مهندسان بسیاری در تاریخ ایران زمین بوده اند. که نشانه هایشان از نتیجه های کارهایشان در بناها ، سدها ( آب بندها ) ، قناتها و غیر آنها پیداست.

ملک الشعراء بهار آفریدگار جهان را با صفت مهندس وصف نموده است:

آن مهندس که این بنا پرداخت ... کس نداند که از برای چه ساخت

دانم این مختصر که در این کار ... رمزهایی بود فزون ز شمار

و شاعران و ادیبان دیگر نیز پروردگار جهان آفرینش را با صفت مهندس ذکر کرده اند:

این چه رسمیست بیکران وسعت ... وین چه نقشیست آسمان کردار

عقل کل یا مهندس فلکست ... بر زمین گشته بر چنین پرگار

عبید زاکانی

گویا حافظ مهندسان را گره گشا می‌داند که چنین می‌سراید:

گره ز دل بگشا و از سپهر یاد مکن ... که فکر هیچ مهندس چنین گره نگشاد

و از آنجایی که مهندسان کارشان عمران و آبادی و ساخت سقفهای کمانی و غیر آن بوده میگوید:

طربسرای محبت کنون شود معمور ... که طاق ابروی یار منش مهندس شد

( دیوان حافظ )

یعنی اکنون خانه سرور و شادی آباد می شود . زیرا طاق ابروی یار من معمار و سازنده آن خانه شد.

مهندس در جهان آفرینش نظر میکند و به فکر فرو می‌رود و از آن ایده میگیرد:

چو کاخ آسمان فیروزه خشتی ... زمین از لطف و صنع او بهشتی

پر از نقش و نگار از فرش تا سقف ... مهندس را بر او فکر و نظر وقف

جامی » هفت اورنگ » یوسف و زلیخا »

گویا فرهاد عاشق نیز مهندس بوده است:

که هست اینجا مهندس مردی استاد ... جوانی نام او فرزانه فرهاد

آری مهندسان اهل کار و تلاش و پشتکارند مانند فرهاد کوهکن.

و گویا از گذشته های دور مهندسان ایرانی بسیار بوده اند که فردوسی سروده است:

اگر برگرفتی ز مردم شمار ... مهندس فزون آمدی صد هزار

(شاهنامه فردوسی)

مهندسان ایده های ذهنی را به واقعیت عینی بدل میکنند.

مهندسان ابتدا طرحهایی در نظر دارند و سپس آنچه را در خاطر و دل ( ذهن ) داشته اند به تصویر میکشند یعنی نقشه ها را می کشند و طرح ها را مدون میکنند سپس پیاده سازی میکنند.

چندین هزار خانه کی گشت از زمانه ... تا در دل مهندس نقشش نشد نهانی

سِرّی است زان نهانتر صد نقش از آن مصور ... در خاطر مهندس و اندر دل فلانی

( دیوان شمس غزل شمارهٔ ۲۹۵۸ – مولوی )

و مهندسان با هندسه و صنعت و آهن سر و کار دارند:

به وقت هندسه عبرت نمائی ... مجسطی دان و اقلیدس گشائی

به تیشه چون سر صنعت بخارد ... زمین را مرغ بر ماهی نگارد

به صنعت سرخ گل را رنگ بندد ... به آهن نقش چین بر سنگ بندد

نظامی / پنج گنج / خسرو و شیرین

و باز نظامی گوید: (نظامی » خمسه » اسکندرنامه - بخش اول: شرف‌نامه »)

جهانی بدین خوبی آراستی ... برون زان که یاریگری خواستی

ز گرمی و سردی و از خشک و تر ... سرشتی به اندازه یکدیگر

چنان برکشیدی و بستی نگار ... که به زان نیارد خرد در شمار

مهندس بسی جوید از رازشان ... نداند که چون کردی آغازشان

یعنی مهندس چه بسیار از رازهای هستی جستجو میکند.

در این شعر مولوی، چهار عمل اصلی و جبر و مقابله و مهندس ذکر شده اند:

ز جمع کردن و تفریق او شدم حیران ... به ثبت و محو چو تلوین خاطر شیدا

دل‌ست تخته پرخاک او مهندس دل ... زهی رسوم و رقوم و حقایق و اسما

و را چو در دگری ضرب کرد همچو عدد ... ز ضرب خود چه نتیجه همی‌کند پیدا

چو ضرب دیدی اکنون بیا و قسمت بین ... که قطره‌ای را چون بخش کرد در دریا

به جبر جمله اضداد را مقابله کرد ... خمش که فکر در اشکست زین عجایب‌ها

مولوی / دیوان شمس / غزل 216

و گویا معتقد بوده که مهندس بازبینی و اصلاح میکند، کژی ها را راست میکند:

هر چه بگفتم کژ و مژ راست کن ... چونک مهندس تویی و من مشاق

غزل 1313 دیوان شمس مولوی

گر چه دل را ز لقا بر جگرش آبی نیست ... متصل با کرم دوست چو آب و جگریم

چو مهندس جهت جان وطن غیبی ساخت ... با مهندس ز درون هندسه‌ای برشمریم

امیر معزی:

نهد اندازهٔ عالم مهندس ... ز مرز قیروان تا چین و ماچین

و این کارگاه آفرینش چه زیبا مهندسی شده:

مهندسان طبیعت ز جامه خانهٔ غیب ... هزار حله برآرند مختلف الوان

ز کارگاه قضا در درخت پوشانند ... قبای سبز که تاراج کرده بود خزان

به کلبهٔ چمن از رنگ و بوی باز کنند ... هزار طبلهٔ عطار و تخت بازرگان

مهندس فکر میکند و خط میکشد:

بگذر از وهم فلک‌تازی‌که فکر آدمی ... می‌کشد خط بر زمین هرگه مهندس می‌شود

به راستی مهندسان نیز از این قلم صنع در شگفتند:

پر از نقش و نگار از فرش تا سقف ... مهندس را بر او فکر و نظر وقف

کار مهندس حل مشکل است اما مشکل درد عشق را حتی مهندس هم نمی‌تواند حلش کند:

یار گرفته‌ام بسی چون تو ندیده‌ام کسی ... شمع چنین نیامده‌ست از در هیچ مجلسی

عادت بخت من نبود آن که تو یادم آوری ... نقد چنین کم اوفتد خاصه به دست مفلسی

صحبت از این شریفتر صورت از این لطیفتر ... دامن از این نظیفتر وصف تو چون کند کسی

خادمه سرای را گو در حجره بند کن ... تا به سر حضور ما ره نبرد موسوسی

روز وصال دوستان دل نرود به بوستان ... یا به گلی نگه کند یا به جمال نرگسی

گر بکشی کجا روم تن به قضا نهاده‌ام ... سنگ جفای دوستان درد نمی‌کند بسی

قصه به هر که می‌برم فایده‌ای نمی‌دهد ... مشکل درد عشق را حل نکند مهندسی

این همه خار می‌خورد سعدی و بار می‌برد ... جای دگر نمی‌رود هر که گرفت مونسی

غزل شمارهٔ ۵۸۲ سعدی

و در پایان :

این که یک روز مهندس برود در پی شعر ... سر و سرّی است که با موی پریشان دارد

این هم نوشته ای دیگر از یک مهندس ایرانی که پی شعر رفت.

به هر حال روز مهندس مبارک

روز مهندس را به همه آنان‌که راهی ساخته­‌اند، خانه ای ساخته‌­اند، ابزاری ساخته‌­اند، چراغی روشن کرده‌­اند و دلی شاد کرده‌­اند تبریک عرض میکنم.

عباراتی از اینور و اونور برای تبریک به مهندسان:

دانشمندان آنچه را که هست کشف می‌کنند

و مهندسان آنچه را که نیست خلق می‌کنند…

۵ اسفند ماه زادروز خواجه نصیرالدین طوسی و روز مهندس مبارک.

روز مهندس بر شما بهترین و مناسبترین جانشین پت و مت مبارک!

بهتون بر نخوره من خودمم مهندسم ?

پزشک اول کار، از شما امضا می‌گیرد که هیچ مسئولیتی ندارد.

ولی مهندس اول کار به شما امضا می‌دهد که همه مسئولیت‌ها را می‌پذیرد.

روز مهندس مبارک

روز مهندس به یاد همه مهندسینی است که سختی‌ها و مشقت‌های رسیدن به این جایگاه را لمس کرده اند.

مهندسی در واقع استفاده از علم خدا در طبیعت است. مهندس به قدرت خداوند از این زاویه نگاه می‌کند. مهندس به همه چیز از زاویه علت و معلول نگاه می‌کند.

در نگاه یک مهندس هیچ چیز نمی‌تواند خارج از منطق و قانون افرینش و نظم اتفاق بیفتد.

یک مهندس از زاویه دیگری جهان را می‌بیند.

این روز را به تمام مهندسان زحمت‌کش تبریک می‌گویم.

برای بعضی مهندس یعنی سرکارگر یا هر فرد آچار به دست.

این روزا هر کی دکتر نیست، بهش می‌گن “مهندس”.

اما مهندسی از هندسه و حساب و کتاب میاد.

باید تجسم فضایی بالایی داشته باشی، اعداد و ارقام رو بشناسی،

حل مسئله تفریحت باشه و خلاقیت، ویژگیت

البته ریاضی ١و٢، محاسبات عددی، فیزیک حرارت، مکانیک، الکترومغناطیس، استاتیک، دینامیک و ... از این جور چیزا پاس کرده باشی اون وقت می‌شه بهت گفت:

“مهندس روزت مبارک”

ای مهندس واقعی روزت مبارک

مهندسی یعنی خلق بهترین‌ها

مهندسی یعنی زندگی با فکری باز

پنجم اسفند زاد روز خواجه نصیرالدین توسی و روز مهندس بر تمامی مهندسین عزیز مبارک باد.