هوش مصنوعی و تحریم‌های هوشمند نفتی

بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران، در ۱۸ خرداد ماه در گفت‌وگویی با خبرگزاری خانهٔ ملت دربارهٔ تحریم نفت ایران از سوی آمریکا گفت «آمریکا در دورهٔ جدید راه‌های دور زدن تحریم‌ها را سخت‌تر کرده است و ما برای گذر از این شرایط مبارزه سنگینی می‌کنیم» و «در حال حاضر اگر یک کشتی به سمت بنادر ایران حرکت کند از سوی بنادر کشورهای دیگر تحریم می‌شود». به گفته وزیر نفت «آمریکایی‌ها در این پنج-شش سال اخیر در موضوع تحریم‌های به اصطلاح هوشمند به بلوغی شیطانی رسیده‌اند».

پرسشی که به ذهن می‌آید این است که جدا از ارادهٔ سیاسی، به‌لحاظ فنی چه چیزی تغییر کرده است، که مدیر توانمندی که در نوک پیکان مبارزهٔ عملیاتی با تحریم‌های نفتی است، چنین گزاره‌ای را بیان می‌کند؟ در سال‌های گذشته، برای گریز از تحریم‌ها، کشتی‌های ایران در صورت لزوم با خاموش‌کردن شناساگرهای (AIS) خود، از دید سیستم‌های ردگیری پنهان می‌شدند. اما چرا به‌نظر می‌رسد کارایی فنی این حربه کم‌تر شده‌است؟

پاسخ در پیشرفت فناوری «هوش مصنوعی» نهفته است، که شاید وزیر نفت آن را دارای «بلوغ شیطانی» دانسته است. سرویس جهانی بی‌بی‌سی در گزارشی در فوریهٔ ۲۰۱۹ (به‌قلم کریس بارانویک) توانمندی‌های فنی جدید «ردگیری کشتی‌های تحریم‌شکن در دریاهای آزاد» را شرح داده است، که چگونه «در دریا بودن» دیگر به معنای خارج از دید و دسترس بودن نیست. زیرا به‌کارگیری هزاران ماهواره تجسسی و اعمال فناور‌ی‌های هوش مصنوعی بر عکس‌هایی که می‌گیرند، دیگر جایی برای پنهان‌شدن در آب‌های آزاد نمی‌گذارد.
TankerTrackers.com یکی از شرکت‌هایی است که چنین خدماتی ارایه می‌دهد و تانکرهای ایرانی را هنگام ورود و خروج از بندرها شکار کرده است. این فناوری‌ها حتی می‌توانند نوع بار کشتی را تخمین بزنند، از جمله با پردازش میزان فرورفتن کشتی در آب (در اثر وزن بار) و اندازهٔ سایهٔ آن بر آب؛ ارتفاع بار مایع این کشتی‌ها نیز با توجه به متحرک‌بودن سقف آن‌ها مشخص می‌شود (سقف مخازن برحسب فرّار بودن مایع تنظیم می‌شود). Planet Labs شرکت تجاری دیگری است که سال گذشته بیش از ۳۰۰ ماهواره را با چنین هدفی روانهٔ جو زمین کرده است.

جدا از این کاربرد «شیطانی»، این فناوری‌ها می‌توانند برای تخمین اقتصاد جهانی استفاده شوند. مثلا کمک کنند بفهمیم که با بالا گرفتن جنگ تجاری بین آمریکا و چین، چه‌اندازه جریان کالا از سمت چین به آمریکا یا برعکس کاهش یافته است؛ یا این‌که عربستان سعودی برای افزایش قیمت نفت، چه‌قدر صادرات خود را کم می‌کند، یا برعکس.

پیش از این دست‌اندرکاران صنعت نفت، هفته‌ها صبر می‌کردند که مشخص شود تولید نفت کاهش یافته است. اما امروزه می‌توانند بی‌درنگ ببیند که چه کالاهایی، چه‌اندازه و از کجا بارگیری می‌شوند و چه زمانی به کجا می‌رسند. به‌این‌ترتیب می‌توانند به تغییرات قیمت و تقاضا سریع‌تر پاسخ دهند. این اطلاعات برای سال‌ها از سلاح‌های تاکتیکی محرمانهٔ بسیاری از کشورهای صادرکنندهٔ نفت بوده است.

بسیاری از ما پیش از این با مفهوم «فناوری برهم‌زننده» یا تحول‌آفرین (disruptive) آشنا بودیم. اما مثال‌هایی که از آن به ذهن می‌آمد در سطح کسب‌وکارها بود. امروزه می‌بینیم که توسعهٔ فناوری‌های نفت شِیل (سنگ‌نفت) از سوی آمریکا (در سایهٔ بالا ماندن چندسالهٔ قیمت نفت در بازار)، چگونه این کشور صنعتی پرتقاضا را به صادرکنندهٔ عمدهٔ نفت بدل کرده است و هم‌چنان می‌رود که بزرگ‌ترین صادرکنندهٔ نفت در جهان شود. همهٔ ما به‌خاطر داریم که پیش از دور اول تحریم‌ها، بسیاری از دست‌اندرکاران عملی‌بودن تحریم نفتی ایران را بعید می‌دانستند؛ اما امروز به‌نظر می‌رسد ثبات خاورمیانه (به‌لحاظ پایداری عرضهٔ نفت) دیگر برای دولت‌مردان آمریکا اهمیت قبل را ندارد. مورد پیش‌گفته نیز نمونهٔ دیگری از فناوری‌های برهم‌زننده است که در فاصلهٔ نه‌چندان بلندی مزیت رقابتی بزرگی را می‌تواند از دست تولیدکنندگان انحصاری نفت بگیرد و انحصار را به بازیگران جدید منتقل کند.