آنچه که یک شهروند باید راجع به بودجه کشور بداند!

همه کسانی که پادکست دایجست را می‌شناسند می‌دانند که ما همیشه سعی بر این داشتیم که مسائل پیچیده را به زبانی ساده با شما در میان بگذاریم. متنی که می‌خوانید بخشی از قسمت بیستم پادکست دایجست است که مربوط به بودجه ۱۳۹۸ است!

مقدمه:

آیا به عنوان یک شهروند باید بدانیم که بودجه کشوری که در آن زندگی می کنیم چگونه تنظیم می شود؟ روند بررسیش چه شکلی است؟ اصلاً بودجه ی یک مملکت از چه اجزایی تشکیل شده است؟ پول نفت چه می شود؟ برای هر کدام از ما چه قدر هزینه می شود و چه قدر از ما بابت مالیات گرفته می شود؟ و در نهایت سالی که در حال شروع کردن آن هستیم بودجه ی آن به صورت اجمالی چگونه برنامه ریزی شده است؟

حالا ممکن است که بگویید اصلاً من چرا باید راجع به بودجه بدانم؟ جوابش در این جمله ی قدیمیه که " بودجه کشور خود را به من نشان بده تا به شما بگویم چگونه کشور خود را اداره می کنید" در حقیقت بودجه آینه ای مدل حاکمیتی کشور شماست. دیدید احیاناً وقتی می شینید در تاکسی و آرایشگاه و این ور آن ور صحبت می شود از اینکه آی آقا حقوق چه قدر کمه امسال ، تورم فلان درصده، چه قدر ما پول مالیات می دهیم آخه، پول نفت نمی دانیم چه شده و و و و .... و در بیشتر مواقع هم جواب های ناآگاهنه دریافت می کنیم؟ و دقیق هیچ وقت برای ما روشن نیست که در سطح کلان چه می شود؟

خب من به شما می گویم یکی از دلایل است که ما به اندازه ی کافی از بودجه مملکت مان خبر نداریم.فرق یک کشوری مثل سویس و ایران شاید در یه جاهایی در همین ها مستتر باشد. اینکه سرانه مطالعه ما چه قدر از آنها کمتره و اینکه چه قدر در واقع سعی میکنیم از این جزییات مطلع باشیم.

همه ی مشکلات همیشه از سمت دولت و حکومت الزاماً نیست و خود ما هم در هر وضعیتی که هستیم نقش داریم. اینکه نخواهیم وقت بگذاریم تا بفهمیم پول این ملت چگونه هزینه می شود، تقصیر خود ماست و نه کس دیگه. یک عادت بدی که ما پیدا کردیم این است که هی از دور بشینیم بگیم فلان است و بسان بدون اینکه واقعاً اشراف به موضوع داشته باشیم.

برای همین از خودم این سوال و پرسیدم که فرشاد تو از بودجه کشورت دقیقاً چی میدونی. دیدم که تقریباً هیچی. و طبق روال همیشه این موضوع را در دستور کار دایجست قرار دادم تا مثل تمام مسائل نسبتاً پیچیده ی دیگه این هم دایجست بشه. امیدوارم توانسته باشم اهمیت این قسمت را برای همه ی ما و نه تنها فقط برای یک سری از افرادی که اهل روزنامه خواندن و اقتصاد و غیره هستند را روشن کنم. همه یعنی هر یک شهروند. چون که در قبال ممکلتی که در آن زندگی میکنیم مسئولیم و این مسئولیت در وهله اول با آگاهی انجام می شود.

خب قبل از اینکه وارد بحث این قسمت بشویم، بعضی ازنتایج نظر سنجی که در قسمت قبل توسط اسپانسر دایجست یعنی شرکت EMRC در رابطه با این موضوع مطرح شده بود را برای شما بگم که شاید براتون جالب باشد تا ببینید که باقی دوستان در مورد سالی که گذشت و روبروست چه نظری داشتند.

خب این تحقیق را ۴۳۰ نفر در آن شرکت کردند که حدود ۷۵% از آنها مرد بودند.از نتایج کلی میتوانم به شما بگویم که آگاهی کلی نسبت به موضوع بودجه بسیار پایین بوده است. اما یک سری از جواب ها که مربوط به نظرات شما بوده شاید برایتان جالب باشد. مثلاً ۸۰ درصد دوستان نظرشان این بوده که بودجه مملکت براساس برنامه ریزی صحیحی ریخته نمی شود یا حدود۶۵% بر این باور بوده اند که نظارت دقیقی بر بودجه وجود ندارد.. جواب باقی سوالات در سایت EMRC گذاشته می شود که اگر دوست دارید آنها را بخوانید به سایتشان مراجعه کنید.

اما از این قسمت نظرات که بگذریم به شما بگویم که برای این قسمت از چه منبعی استفاده شده. منبع اصلی این قسمت از پادکست گزارشیه که مرکز پژوهش های مجلس هر سال بعد از دریافت لایحه بودجه از طرف دولت در وبسایت خودش منتشر می کنه که اسمش هست "بودجه به زبان ساده". خیلی گزارش روان و خوبیه. یعنی آن بهانه ای که شاید هم داشته باشیم از باب اینکه ادبیات خواندن بودجه سخت است با گزارش هایی از این قبیل دیگه واقعاً راحت شده اند.

فقط یه نکته ای دیگری را اضافه کنم و آن هم اینکه این گزارش دردی ماه منتشر شده و بر اساس پروپوزال اولیه دولته ولی خب میدونیم بحث بودجه تا روز های آخر اسفند کماکان در حال بررسیه و ممکنه اصلاح بشه. من سعی کردم آنجاهاییش که حساس هست را آپدیت کنم ولی در باقی موارد نسبت و درصد ها را براساس همین گزارش اولیه ارائه میکنم که بیشتر کلیت ماجرا دستمان بیاید تا اینکه الان بخواهیم ریز بشویم در اعداد که اون جاش در این پادکست نیست و نیازمند مطالعه شخصی شماست.

اهمیت آگاهی نسبت به بودجه:

مثل صحبت اول ما این گزارش هم با این قضیه شروع می کنه که چرا باید همه بودجه را بدانند و از این صحبت ها و بعد یک مثال آورده از کشور اوگاندا. گویا دولت اوگاندا در بودجه سال ۲۰۱۸ خودش تصمیم گرفته بود که با هدف کاهش "حرف مفت" یا همان " Idle Talk" در شبکه های اجتماعی، بر استفاده از حدود ۶۰ شبکه اجتماعی، مالیات استفاد از شبکه وضع کند و منابع جمع آوری شده را صرف تامین منابع بودجه عمرانی و توسعه زیر ساخت کشور کند. یعنی مثلاً اگر از اینستاگرام یا فیسبوک استفاده می کنید باید مالیات اش را پرداخت کنید. این طور هم بوده که این مالیات حدود پنج صدم یک دلار بوده البته که متوسط درآمد روزانه در اوگاندا دو دلار هستش.

گزارش های بودجه اوگاندا نشان می دهد که پولی که از بابت این مالیات از مردم گرفته می شود حدود سالی ۲۰ تا ۲۵ میلیون دلار است اما تحلیل های اقتصادی حاکی از آن هستند که این درآمد در مقابل حدود ۷۵۰ میلیون دلار به اقتصاد اوگاندا ضربه می زند. در عین حال استفاده از شبکه های مجازی غیر مجاز برای فرار از پرداخت مالیاتی هم افزایش پیدا کرده و این تصمیم خودش عامل خیلی از تنش های اجتماعی شده. همه ی این آسیب ها، مسئولین اوگاندا را به جایی رسانده که برای اصلاح این داستان برای سال های آتی تصمیم بگیرند. این از این باب که پس در بودجه چه مسائلی را می توان دید.

در ضمن آگاه بودن از بودجه باعث میشود که شما در زندگی شخصی خودتان بهتر بتوانید پیش بینی های اقتصادی انجام دهید.اما گزارش بعد از این می رود سراغ این که خب اول از همه بودجه خوب چه نوع بودجه ایه؟

ویژگی های یک بودجه خوب:

برای بودجه خوب چند تا معیار اصلی دیده و چند معیار فرعی . معیارهای اصلی بودجه خوب این هاهستند که اول با دقت تنظیم شده باشه. یعنی سرکاری نباشه. فرایضی که پشت درآمد ها و هزینه هاست چه طوری محاسبه شده اند. دوم، تدبیر پشتش باشه. یعنی اصلا بر اساس برنامه ی و استراتژی خاصی تدوین شده یا نه. سوم، روزمره نبودنشه. یعنی چه قدر به برنامه های توسعه ای پرداخته شده، یا همش رفته بابت هزینه های جاری مملکت. وقتی رکود بشه، چه قدر در این بودجه جا دیده شده تا اقتصاد و به تحرک واداره و چهارم، اولویت بندی بودجه است که تا چه حد نشان دهنده اولویت و ترجیحات دولت است و تا چه حد انعطاف برای آن دیده شده. این چهار تا از عوامل اصلی بودجه خوب هستند که گزارش به آنها اشاره کرده یعنی دقت، تدبیر، استراتژیک بودن و اولویت و انعطاف داشتن.

اما یک سری از موارد دیگه هم هست که یک بودجه خوب باید رعایت کنه. این که تا چه حد بالش شوک می تواند باشد. یعنی اینکه درمقابل شوک چه قدر ظرفیت و فضا در آن دیده شده. تا چه حد بلند مدت دیده شده یا به اصطلاح انگلیسیش چه قدر " Sustainable" هست. اگه الان فلان قدر قرض بگیرد دولت آیا سال های بعد به راحتی می تواند که آن را به راحتی باز پرداخت کند؟

مورد بعدی سهم نسل های بعدیه. این پولی که الان دخل و خرج می شود آیا در نظر گرفته است که بعد از ما هم یه نسلی قراره در این کشور زندگی کنند و آنها هم یه سهمی دارند از این منابع. نکته بعدی محیط زیسته. تا چه حد منافع خانه ی پدری ما در نظر گرفته شده. یا اینکه چون که دخل و خرجمان نمی خوانده فشارمان را به محیط زیست آوردیم؟

بودجه تا چه حد عدالت منطقه ای را در نظر گرفته. آیا یک منطقه با رفاه نسبی به همان میزان منابع می گیرد که یک منطقه محروم؟ بحث عدالت درآمدی چه طور؟ رویکرد بودجه به فقیر و غنی یک شکل است یا تفاوت قائل شده... و اینکه در نهایت چه قدر شفافیت در بودجه دیده شده و اینکه از لحاظ پوشش دهی آیا تمام بخش های عمومی را کامل در رادار مالی قرار داده یا خیر؟

جمیع این ملاحظات همگی از عواملی هستند که در نهایت منتج به یک بودجه درست و درمان می شود. اما حالا که فهمیدیم بودجه ی خوب باید چه ویژگی های را داشته باشد بریم ببینیم که آشپزی بودجه چه طوریه و در ایران چه طوری انجام می شود.

نحوه تدوین و تصویب بودجه در ایران:

تدوین بودجه به قول این گزارش شبیه به پخت و پز می ماند. به این صورت که در ابتدا توسط دولت دستورالعمل این غذا به اسم بخشنامه بودجه آماده می شود که در این بخش نامه فرایض اصلی و جهتگیری های سال بعد گنجانده شده، اینکه کلاً خط مشی چی هست و از این صحبت ها. بعد این بخش نامه رو میفرستن به همه بخش های دولت، وزارتخانه ها و سازمان ها که در نهایت آنها برای این غذا، مواد اولیه خودشان را اعلام کنند، یعنی برآورد ها، هزینه ها و فعالیت ها. به طور ساده یعنی هر وزارت خانه بیاد بگه سال بعد چه قدر پول در می آورد و چه قدر باید خرج کند و همه ی این ها بابت چی. حالا اینها در این برآورد باید به آن بخشنامه دولت هم توجه کنند، مضاف بر اینکه دستورالعمل های توسعه ای را هم زیر نظر داشته باشند.مثل برنامه های توسعه و سند چشم انداز. حالا شاید در آیند من در رابطه با سند چشم انداز ایران یک قسمت آماده کنم.

همه ی اینها که آماده شد، برآورد ها جمع می شود در سازمان برنامه و بودجه و آخرش دولت یک نمک فلفلی هم از جنس ملاحظات سیاسی و غیره و ذالک بهش اضافه می کند و بودجه سال بعد را آماده شده در اختیار مجلس قرار می دهد تا نمایندگان آن را تصویب کنند.حالا از اینجا به بعد چه می شود؟

مجلس که لایحه ی بودجه را تحویل می گیرد، قبل از اینکه بیاد در صحن علی آن را مورد بررسی قرار دهد، آن را تحویل کمیسیون های تخصصی می دهد که به صورت دقیق مورد بررسی قرار بدهند. مجلس چندین کمیسیون تخصصی دارد که از افراد متخصص در آن حوزه تشکیل شده است. مثلاً کمیسیون مسکن، بهداشت، اقتصادی و غیره....

بعد از اینکه لایحه در کمیسیون های تخصصی بررسی شد، آن را دوباره وارد یک کمیسیون دیگه می کنند که اسم آن کمیسیون تلفیق هست. از اسمش هم معلومه دیگه که این کمیسیون تلفیقی از گروه های مختلفه. یعنی از هر کمیسیون تخصصی ۳ نفر می آیند و ۹ نفر هم از کمیسیون برنامه و بودجه با هم ترکیب می شوند و یک بار دیگه باهم بودجه را بررسی می کنند. دلیلش این هست که آن افراد تخصصی ممکن است که از نظر حوزه تخصصی خودشان یعنی فرض بگیریم بهداشت وارد و اشراف داشته باشند ولی نیاز هست کسانی که به امر خود بودجه نویسی هم اشراف دارند کنار هم بیایند و نظرات را جمع بندی کنند. چرا که ممکن است طرف در کمیسیون بهداشت در مورد یک ردیف درآمدی نظر متفاوتی با دولت داشته باشد و مثلاً بگوید که این عدد باید بیشتر شود ولی آن دسته از متخصصانی که از کمیسیون برنامه و بودجه می آیند چون کار اصلی آنها بودجه نویسی است، ممکن است که جلوی ایده آل گرایی کسی که فقط به یک بعد از بودجه یعنی بهداشت فکر میکند را بگیرند که برای مثال آقا جان این حرفی که شما میزنید با کلیت بودجه در ابعاد دیگه هم خوانی ندارد و از این حرفها.... در حقیقت کار کمیسیون تلفیق چکش کاری نهایی برآیند کمیسیون های تخصصی هست. بررسی های این دو کمیسیون از آغاز تا انتها حدوداً بین ۳۰ تا ۴۵ روز طول میکشد.

خروجی لایحه به همراه گذارشات کمیسیون های مختلف در نهایت وارد صحن علنی مجلس می شود تا اینکه بالاخره نمایندگان آن را مورد بررسی قرار دهند و تصویبش کنند. یعنی به دولت بگویند که پیشنهادت قبول و سال بعد را با این برنامه شروع کن.

اینجا، طبق آیین نامه های داخلی مجلس محدودیت زمانی برای این بررسی وجود ندارد، اما خب نمایندگان باید قاعدتاً تا قبل از آغاز سال جدید بودجه را تصویب کنند و اگر توافقی در این مدت حاصل نشه یعنی بودجه کشور در سال بعد غیر قانونیه. در این حالت کاری که می کنند این است که برای یکی دو ماه تنخواه تصویب می کنند برای دولت. یعنی اینکه فعلاً بودجه این دوماه را تصویب داشته باش تا ما تصمیم بگیریم که چه کنیم.... معمولاً بهش می گویند بودجه های چند دوازدهم.....

اگر این وسط دولت و مجلس سر بودجه به توافق نرسند حتی کار می تواند به تعطیلی دولت هم بکشد. در آمریکا همین چند ماه پیش همین اتفاق افتاد که دولت یعنی ترامپ سر بودجه دیوار بین مکزیک با کنگره به توافق نمیرسید و درنهایت دولت و تعطیل کرد و گفت تا زمانی که این تصویب نشه، من هم دولت را تعطیل نگه می دارم. آخر هم تصویب نکردن و ترامپ مجبور شد که دولت را باز کند ولی بعد کار های دیگه کرد. ماجراش را در قسمت نوزدهم تعریف کردم.

خلاصه که این روش تهیه و تدوین بودجه و به تصویب شدنش هست. حالا سوال این است که خود این لایحه بودجه از چه اجزایی تشکیل شده است؟

ساختار لایحه بودجه:

لایحه بودجه در ۵ کتابچه آماده و تقدیم مجلس می شود.اولین و مهم ترین جلدش را می گویند ماده واحده و جداول کلان. ماده واحده یعنی متن یک ماده قانونی که داخل آن بندهای مختلف گنجانده شده است. در اصل کار جلد اول توضیح کلیات بودجه است.

بعد از این، جلد دوم یا اولین پیوست مربوط به اعتبارات طرح های عمرانی است. یک چیزی را ما در همین ابتدای این قسمت روشن کنیم که در ادبیات بودجه هرجا گفتیم عمران، منظور ساختمان سازی نیست الزاماً بلکه هر کار سرمایه گذاری و توسعه ایه که منجر به یک دارایی سرمایه ای ملموس یا غیر ملموس برای کشورشود. این دارایی حتی می تواند میز و صندلی خریدن برای یک اداره دولتی باشد یا نوشتن یک اپلیکیشن برای اداره های دولتی. وقتی میگوییم جلد دوم در مورد اعتبارات طرح های عمرانی هست یعنی اینکه اگر خواستید بدانید مثلاً برای توسعه شبکه فیبر نوری کشور، آب رسانی به بیرجند، حفاظت از بافت های تاریخی یزد، سد نمرود، موزه فلان جا و سیستم فاضلاب فلان شهر چه قدر اعتبارات در نظر گرفته شده است شما باید به این پیوست مراجعه کنید.

جلد سوم یا پیوست دوم، مربوط هست به جزییات درآمد های دولت اعم از مالیات و نفت و اوراق مشارکت. مثلاً اگر مایلید بدانید که دولت از محل مالیات سرقفلی، شرکت ملی نفت، پژوهشگاه ژنتیک، دانشگاه شهید بهشتی و باشگاه استقلال چه قدر در می آورد باید این پیوست را بررسی کنید.

جلد چهارم یا پیوست سوم، دخل و خرج شرکت های دولتی را نشان می دهد. برای پی بردن از دخل و خرج شرکت برق اصفهان،شرکت گاز گیلان یا بانک کشاورزی باید به این جلد مراجعه کنید. جالب اینکه مجلس برای تصویب بودجه معمولاً وارد جزییات این پیوست نمی شود. این قسمت از بودجه یک نکته ای دارد که حالا جلوتر بهش می پردازیم.

و در نهایت جلد پنجم یا پیوست چهارم مربوط به جزییات هزینه های جاری و عمرانی دولت است. مثلاً برای اینکه بدانید بهنگام سازی نقشه های جغرافیایی، تربیت هر دانشجوی دکتری، تدوین قوانین و برگزاری نشست ها و همایش ها چه قدر برای دولت خرج بر می دارد به این پیوست رجوع باید کرد.

برای خواندن ادامه مطلب و یا گوش دادن به پادکست به وبسایت ما رجوع کنید!