بیماری‌هایی که تاریخ را تغییر دادند

مقدمه

شرایط خاص این روزها و ماه‌ها به‌خاطر همه‌گیری کرونا و تمام حرف و حدیث‌های پیرامون آن -از تئوری‌های توطئه گرفته تا ترسی که در جان بسیاری خانه کرده- باعث شد که موضوع این قسمت را به چند بیماری همه‌گیر بزرگ تاریخ اختصاص دهم؛ بیماری‌هایی که تغییرات بزرگی در تاریخ رقم زده‌اند. در واقع اگر به تاریخ نگاه کنیم، می‌بینیم کرونا اولین و بزرگ‌ترین بیماری همه‌گیر در جهان نبوده و نیست و درمی‌یابیم که پس از چنین فجایعی، مدل‌های حاکمیتی دنیا دچار تغییرات چشم‌گیری شده‌اند و شاید اگر این فجایع نبودند، زندگی ما به شکل امروزی نبود.

در ادامه می‌بینیم که بزرگ‌ترین بیماری‌هایی که دنیای انسان‌ها را دگرگون کردند، چه بودند.

طاعون

همان‌طور که احتمالاً حدس زده‌اید، «طاعون» یکی از بزرگ‌ترین بیماری‌های تاریخ بوده که جان میلیون‌ها انسان را گرفته‌است.

طاعون چیست؟

منشأ طاعون باکتری «یرسینیا پستیس» است که بیشتر در بدن جوندگان (مثلاً موش‌ها) دیده می‌شود؛ اما این بیماری از طریق حشراتی که روی پوست این جوندگان زندگی می‌کنند، به انسان‌ها منتقل می‌شود. (صرف نظر از عده‌ای که خود موش را می‌خورند!)

طاعون معمولاً به سه شکل ظاهر می‌شود:

1- حالت ذات الریه‌ای یا ریوی

2- حالت بوبونیک (که در اصطلاح فارسی «خیارکی» نامیده می‌شود.)

3- حالت عفونت خونی

از میان این سه، طاعون خیارکی رایج‌ترین و طاعون ریوی کشنده‌ترین نوع این بیماری هستند. البته طاعون انواع دیگری هم دارد که نادر‌ترند.

پس از آلوده شدن به طاعون خیارکی یا بوبونیک، علائم اولیه‌ای در انسان بروز می‌کند؛ از جمله تب، لرز و کوفتگی. سپس تعدادی خیارک یا التهاب بزرگ (حدوداً به اندازه‌ی یک تخم مرغ) روی غدد لنفاوی ظاهر می‌شود؛ مثلاً زیر بغل، کشاله‌ی ران یا کنار گردن. در واقع این‌ها همان غدد لنفاوی هستند که باکتری در آن‌ها نفوذ کرده و بزرگ شده‌اند. باکتری از آن‌جا شروع به تکثیر بیش از حد می‌کند، تا جایی که تمام ارگان‌های بدن یکی‌یکی از کار می‌افتند و اصطلاحاً بدن وارد شوک سپتیکی می‌شود؛ یعنی فشار خون به شدت کاهش پیدا می‌کند و این اتفاق باعث می‌شود ارگان‌های حیاتی از قبیل سیستم تنفسی، قلب و مغز از کار بیفتند.

در طاعون ریوی معمولاً باکتری مستقیماً از طریق ریه وارد می‌شود. یعنی کسی که در تماس با فرد آلوده است، ممکن است از طریق عطسه یا سرفه باکتری را دریافت کند. در این حالت بیماری به سرعت در بدن فرد پیشرفت می‌کند و علاوه بر علائم قبلی، با استفراغ و سرفه‌های خونی همراه خواهد بود. بعد فضای ریه از مایعات پر می‌شود و فرد آرام‌آرام رو به خفگی می‌رود؛ درست شبیه کرونا و بیماری‌های تنفسی واگیردار دیگر. طاعون ریوی حتی با درمان آنتی‌بیوتیک هم به شدت خطرناک است.

طاعون در تاریخ با انسان چه کرده‌است؟

طاعون در طول تاریخ به کرّات سلامت انسان‌ها را تهدید کرده، اما سه همه‌گیری و شیوع گسترده داشته که منجر به دگرگونی جهان شده‌است.

-   از اولین همه‌گیری خیلی بزرگ این بیماری با عنوان «طاعون جاستینین» یاد می‌شود که در سال 541 بعد از میلاد مسیح رخ داد. این طاعون اولین‌بار در مصر ظاهر شد، بعد وارد فلسطین شد و از آن‌جا امپراطوری روم شرقی را در بر گرفت. اسم این طاعون برگرفته از امپراطور وقت روم شرقی، جاستینین بزرگ است. این اولین دوره‌ی شیوع گسترده‌ی طاعون خیارکی بود. تخمین‌ها می‌گویند این طاعون بین 30 تا 50 میلیون نفر -یعنی حدوداً نصف جمعیت جهان- را کشته‌است.

این بیماری سرنوشت امپراطوری روم شرقی را تغییرداد. یکی از اهداف جاستینین این بود که قدرت امپراطوری روم را احیا کند؛ اما نه تنها این امر میسر نشد، بلکه طاعون عاملی شد برای سقوط این امپراطوری. این بیماری کمرنگ شد، ولی از بین نرفت و تا حدود 3 قرن بعد، هرچند سال یک‌بار با شدت کم‌تری برمی‌گشت. این بیماری تقریباً 800 سال بعد دوباره دنیا را تکان داد.

-   در سال‌های 1347 تا 1350 میلادی، در قرن چهاردهم، جهان با مرگی سهمگین مواجه می‌شود: مرگ سیاه. Black death (مرگ سیاه) دومین همه‌گیری بزرگ و جهانی طاعون بود که این بار از آسیا شروع و از طریق مسیر‌های تجاری وارد سیسیل ایتالیا شد و تمام اروپا را درگیر کرد؛ مرگی که یک سوم جهان را کشت. تخمین‌ها از حدود 50 تا 100 میلیون کشته حکایت می‌کنند. در آن زمان جمعیت جهان و جمعیت شهرنشینی افزایش یافته بود، در صورتی که شهر‌ها از زیرساخت‌های بهداشتی لازم برخوردار نبودند و آلودگی در همه جا موج می‌زد؛ فاضلاب‌ها، خیابان‌ها، خانه‌ها. پزشکان هم ایده‌ای نداشتند که این بیماری چیست. شاید تصویر مردانی با لباس‌های بلند و ماسک‌هایی شبیه به منقار پرندگان را دیده باشید. این تصویر یک پزشک در زمان طاعون قرون وسطی است. آنان تصور می‌کردند که این بیماری از طریق تنفس وارد می‌شود؛ بنابراین گیاهانی را در آن منقار قرار می‌دادند که مانند یک ماسکْ هوا را فیلتر کند. جالب است بدانید که پیشینه‌ی کلمه‌ی Quarantine (قرنطینه) به همان دوره برمی‌گردد. هنگامی که کشتی‌های جدید در ونیز پهلو می‌گرفتند، برای این‌که تازه‌واردها شهر را آلوده نکنند، آن‌ها را 40 روز در کشتی‌هایشان نگه می‌داشتند. در زبان ایتالیایی «کوارانتا جیورنی» به معنی «چهل روز» است که ریشه‌ی همین کلمه‌ی کورانتین یا قرنطینه است.

از آن‌جایی که در آن زمان منشأ این بیماری را نمی‌شناختند، از روی کژفهمی و تعصبات دینی، این فاجعه را عذاب الهی و نتیجه‌ی تنبیه خداوند برای گناه‌کاران می‌دانستند. به همین دلیل کلیسا‌ها سعی می‌کردند با اجرای مراسم مذهبی به دعا بنشینند تا مورد مغفرت الهی قرار بگیرند؛ ولی هیچ‌کدام از این کارها چاره‌ساز نبود و حتی کشیش‌ها و مردان مذهب هم جان می‌داند.

گروه‌های افراطی زیادی در این زمان به وجود آمدند. یکی از بارز‌ترین فجایعی که حتی می‌توان آن را شدید‌تر از خود طاعون دانست، کشتار یهودیان بود. همان‌طور که گفتیم، گروه‌های تندروی مذهبی مسیحی باور داشتند که این بیماری عذاب الهی است و در پی یافتن علت این عذاب الهی بودند. فرصت‌طلب‌ها یهودیان را -به دلیل رو نیاوردن به مسیحیت- مقصر می‌دانستند. در نتیجه بسیاری از یهودیان، حتی پیش از ابتلا به طاعون، می‌مردند.

سایه‌ی مرگ بر تمام اروپا گسترده شده بود، تا جایی که جنگ‌های میان فرانسه و انگلیس متوقف شد. یکی از بزرگ‌ترین اتفاقاتی که طاعون مسبب آن بود، از بین رفتن سیستم فئودالیسم در اروپا، مخصوصاً در انگلستان بود.

ادامه‌ی این مطلب را در این صفحه از سایت پادکست دایجست بخوانید.