ماریجوانا

مقدمه

ما انسان‌ها از روز اول خلقت در شهرهای بزرگ و آسمانخراش‌های سر به فلک کشیده زندگی نمی‌کردیم. برای سفر کردن نه اتومبیل داشتیم و نه قطار و در رستوران‌های چندستاره غذا نمی‌خوردیم. موجودات قدرتمندی بودیم که درست مانند سایر حیوانات در دل طبیعت زندگی می‌کردیم. طبیعتی که سراسر پوشیده از گل و گیاه و درخت و سرسبزی بود. طبیعتی که گاه دوست و گاه دشمن ما بود. اما هر چه بود از دل زمینش گیاهانی روئیده بودند که شماری از آن‌ها سرگذشت ما را به گونه‌ی دیگری رقم زدند. گیاهانی که به‌خاطرشان جنگ‌ها و خشونت‌ها در گرفت. گیاهانی که حتی تاریخ را روی برگ‌هایشان نگاشتند. ما در این قسمت از پادکست دایجست سراغ یکی از این گیاهان تاریخ‌ساز می‌رویم؛ کانابیس یا ماریجوانا.

تاریخچه

اجداد نخستین ما رابطه‌ی دیگری با گیاهان اطراف خود داشتند. از وقتی انسان‌ها در غارها و در گروه‌های خیلی کوچک زندگی می‌کردند، تا زمانی که تصمیم گرفتند زندگی اجتماعی‌شان را گسترش دهند و تبدیل به قوم‌ها، قبیله‌ها، روستا‌ها و شهر‌ها شوند، همواره از گل‌ها و گیاهان اطراف خود به عنوان یک منبع مهم و قابل اطمینان برای تغذیه، پوشاک و دارو بهره می‌بردند.

اینکه انسان‌ها از چه زمانی متوجه تأثیرات مخدر بعضی از گیاهان مانند خشخاش شدند و چه روش‌هایی را امتحان کردند تا نتیجه‌ی دلخواه‌شان را به دست بیاورند، چندان مشخص نیست؛ اما به نظر می‌رسد که «سومری‌ها» در منطقه‌ی «بین النهرین» اولین اجتماع شکل‌گرفته‌ای هستند که در سه هزار و چهارصد سال پیش از میلاد مسیح از مزارع خشخاش خود تریاک را استخراج کردند و آن را «گیاه شادی» نام نهادند؛ زیرا پس از استفاده از آن به حالت نشئگی می‌افتادند. آن‌ها هنر کشت خشخاش و استخراج تریاک را به «آشوری‌ها» دادند و آشوری‌ها هم آن را به «بابِلی‌ها» آموختند تا آنان هم کاشت، داشت و برداشت آن را به مصری‌ها بیاموزند. در مصر با شکوفایی صنعت کشت خشخاش مسیر تجارت آن با یونان و اروپا برقرار شد و در سیصد و سی سال پیش از میلاد، اسکندر کبیر تریاک را به هند و فارس معرفی کرد. در حقیقت اسکندر از تریاک برای سربازانش استفاده می‌کرد تا آن‌ها شجاعانه بجنگند و درد کمتری را حس کنند. گفته می‌شود چیزی شبیه به همین اتفاق در جنگ جهانی دوم نیز اتفاق افتاده است. برخی از ادعا‌ها حاکی از این هستند که سربازان آلمانی در طول جنگ از شیشه استفاده می‌کردند که بی‌خواب شوند و احساس گرسنگی نکنند.

نقش تریاک در سراسر تاریخ بسیار پر رنگ بوده‌است. اگر تاریخچه‌ی جنگ‌های تریاک چین و انگلستان را بخوانیم، متوجه می‌شویم همین هنگ‌کنگی که این روزها در صدر اخبار جهان است، به این دلیل مستعمره انگلستان شد که چین در جنگ‌های تریاک از انگلستان شکست خورد و مجبور شد هنگ‌کنگ را به بریتانیا تقدیم کند.

اما قرار نیست ما در این قسمت مفصلاً به تاریخچه‌ی تریاک بپردازیم. تریاک شاید قدیمی‌ترین ماده‌ی مخدر طبیعی در جهان باشد، اما تنها‌ترین نیست. از چیزی حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح برگ‌های گیاه کوکا هم در مناطق آمریکای جنوبی استفاده می‌شدند. مردمان این مناطق برگ‌های کوکا را می‌جویدند تا ضربان قلبشان بالاتر برود و آن‌ها را برای زیستن در هوای کوهستانی آن مناطق آماده نگه دارد. این گیاه در بسیاری از مراسم مذهبی و فرهنگی اینکاها هم استفاده می‌شد.

کوکائین در سال ۱۸۶۰ توسط یک شیمی‌دان آلمانی به نام «آلبرت نیمان» از برگ‌های کوکا استخراج شد و پس از سال ۱۸۸۰ به عنوان یک دارو وارد دنیای پزشکی شد. در همان سال‌ها ترکیبی از برگ‌ها‌ی کوکائین، آب گازدار، عصاره‌ای از دانه‌های کولا (همان کافئین)، نوشیدنی محبوبی به اسم کوکاکولا را خلق کرد. در اوایل قرن بیستم، هنگامی که اثرات مخرب این ماده‌ی مخدر به تدریج آشکار شد، این ماده نیز از ترکیبات این نوشیدنی حذف شد. البته کوکاکولا هنوز هم برای تولید نوشابه‌هایش به برگ‌های کوکا احتیاج دارد و از آن‌ها استفاده می‌کند؛ ولی بدون ماده‌ی کوکائین آن.

از برگ درختان که بگذریم، در طبیعت حتی قارچ‌هایی با خواص مخدر وجود دارند که قارچ‌های جادویی یا Magic Mushroom نامیده می‌شوند. نقاشی‌های رسم‌شده در غارهایی در استرالیا و آفریقا که ده هزار سال پیش محل سکونت انسان‌ها بوده، نشان می‌دهد که این گیاه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در فرهنگ‌های باستانی آمریکای جنوبی و مرکزی (مثل مایا‌ها) نیز استفاده از این قارچ در مراسم مختلف مذهبی جز رسوم بوده است. در حقیقت درون این قارچ‌ها ماده‌ی روان‌گردانی به نام «سیلوسایبین» وجود دارد که توهم و خیال ایجاد می‌کند.

همه‌ی این‌ها نشانه‌هایی از این گیاهان است که از دیرباز به صورت طبیعی وجود داشته‌اند. اما از آن‌جایی که هر یک از موادی که تا این‌جا نام بردیم یا پیشتر در ذهن داشته‌اید از انواع متفاوتی هستند و تأثیرات متفاوتی روی مصرف‌کننده می‌گذارند، بهتر است قبل از ادامه‌ی تاریخ کمی در مورد انواع مواد اعتیادآور صحبت کنیم.

انواع مواد اعتیادآور

مواد اعتیادآور به روش‌های متعددی دسته‌بندی می‌شوند. در علم پزشکی و داروشناسی، یک ماده‌ی اعتیادآور می‌تواند بر اساس ساختار شیمیایی که دارد و یا بر اساس عملکرد و عوارضی که در اثر مصرف ایجاد می‌کند طبقه‌بندی شود. بر اساس این توضیح مختصر مواد مخدر را بر اساس عملکرد‌شان به چهار گروه مهم تقسیم‌بندی می‌کنیم: آرام‌بخش‌ها (Depressants)، محرک‌‌ها (Stimulants)، افیون‌ها (Narcotics) و توهم‌زا‌ها (Hallucinogens) یا روان‌گردان‌ها (Psychedelic).

همه‌ی این دسته‌ها روی برخی از قوای ذهنی مثل احساسات، افکار، ادراک و... تأثیر می‌گذارند. یعنی هر یک از موادی که ما به‌عنوان ماده‌ی مخدر می‌شناسیم، در یکی از این دسته‌ها قرار می‌گیرند. میزان اعتیادآور بودن هر ماده‌ی مخدر با ماده‌ی دیگر متفاوت است. اگر میزان اعتیادآوری یک ماده بالا باشد، به آن ماده «مخدر سخت» می‌گویند و اگر اعتیادآوری ماده‌ای کم باشد، «مخدر سبک» نامیده می‌شود.

- آرام‌بخش‌ها (Depressants): این مواد -همان‌طور که از اسمشان پیداست- داروهایی هستند که سرعت فعالیت‌های مغز و اعصاب را کاهش می‌دهند و به‌طور مستقیم روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گذارند. به عنوان مثال داروهایی مانند دیازپام و اُگزازپام و البته الکل نیز در این گروه قرار می‌گیرند. از این داروها برای تسکین اضطراب، بهبود خواب و کنترل تشنج استفاده می‌شود.

- محرک‌ها (Stimulants): مواد محرک موادی هستند که برعکس آرام‌بخش‌ها موجب افزایش فعالیت و سرعت سیستم عصبی مرکزی می‌شوند. این مواد باعث می‌شوند که فرد مصرف‌کننده احساس کند که دارای انرژی زیادی‌ست و تمرکز بالایی دارد و خسته نمی‌شود. رایج‌ترین مواد محرک موجود در جهان عبارتند از کوکائین، کراک، آمفتامین و مت‌آمفتامین. از دیگر مواد نام‌آشنای این گروه نیکوتین و کافئین هستند که گرچه جزء مواد اعتیادآور هستند، اما در هیچ کجای دنیا غیرقانونی نیستند و مصرفشان آزاد است. البته ذکر این نکته در خصوص کافئین ضروری‌ست که این ماده در دسته‌ی مواد addictive (اعتیادآور) طبقه‌بندی نمی‌شود و بیشتر در دسته‌ی dependency (وابستگی‌ها) تعریف شده است. دلیل این دسته‌بندی آن است که میزان دوپامینی که در بدن ایجاد می‌کند آنقدر زیاد نیست که از کنترل خارج شود و ترک آن زندگی را مختل کند.

- افیون‌ها (Opioids): این دسته، رایج‌ترین داروهای ضددرد تجویزشده در جهان هستند که تأثیر خود را از طریق گیرنده‌های عصبی اُپیوئید که در بخش‌های مختلف مغز قرار دارند، نشان می‌دهند. وقتی یک پیام درد مخابره می‌شود، مغز انسان هورمونی به نام «اِندورفین» ترشح می‌کند که درد را تسکین دهد. در اصل یکی از وظایف گیرنده‌های اُپیوئید این است که این هورمون را انتقال دهند. با مصرف مخدرها در واقع ترشح اِندورفین و در نتیجه کار این گیرنده‌ها چند برابر شده و فرد مصرف‌کننده درد را کمتر و کمتر حس می‌کند. از این گروه علاوه بر مسکن‌ها، در ساخت داروهایی برای تسکین سرفه هم استفاده می‌شود. هروئین، کدئین، مورفین، فنتانیل و خود تریاک در این گروه قرار می‌گیرند.

- مواد توهم‌زا (Hallucinogens) یا روان‌گردان (psychedelic): این مواد هم روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گذارند. بدین‌صورت که به عملکرد ارتباطات مغزی آسیب می‌زنند و شیوه‌ی انتقال، دریافت و تحلیل پیام‌ها را تغییر می‌دهند. این روند در نهایت موجب آن می‌شود که (مثلاً) فرد واقعیت را از غیرواقعیت تشخیص ندهد و اصطلاحاً توهم شکل می‌گیرد. فرد مصرف‌کننده‌ی این مواد ممکن است چیزهایی را ببیند و یا بشنود که واقعی نیستند. یک مثال در این گروه LSD است که شاید نامش را شنیده باشید و کانابیس یا همان ماریجوانا. پیش از هرچیز لازم است بدانیم که ماریجوانا را در گروه مواد مخدر سبک طبقه‌بندی می‌کنند.

اکنون که به اختصار در جریان قدمت مواد اعتیادآور قرار گرفتیم و کمی با دسته‌بندی‌ها آشنا شدیم، وقت آن رسیده که در ادامه‌ی راه بیشتر با گیاه کانابیس آشنا شویم. گیاهی که در بعضی از کتاب‌های قدیمی از آن به عنوان «گیاه مقدس» یاد شده است.

کانابیس را در گیاه‌شناسی فارسی به نام «شاهدانه» می‌شناسیم. با نگاهی به تاریخچه‌ی پیدایش و موارد مصرف کانابیس به این نکته می‌رسیم که قدمت کاشت و بهره‌وری از آن به حدود پنج هزار سال پیش برمی‌گردد. گرچه شواهد تاریخی دیگری نیز وجود دارد که عمر مصرف این گیاه را حتی طولانی‌تر از این مدت و چیزی حدود ده هزار سال می‌داند.

ادامه‌ی این مطلب را در این صفحه از وب‌سایت پادکست دایجست بخوانید.