امام محمدِ باقر (ع)

محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام محمدِ باقر (ع) پنجمین امام شیعیان بعد از پدرش امام سجاد (ع) است. مشهور ترین لقب او «باقر» به معنای شکافنده است که برپایه حدیث لوح ، این لقب را پیامبر اسلام (ص) پیش از ولادتش به او داد. امام باقر (ع) حدود ۱۹ سال امامت شیعیان (از سال ۹۵ قمری تا ۱۱۴ قمری) را بر عهده داشت که با پنج تن از خلفای بنی‌ امیه همزمان بود: ولید بن عبدالملک ، سلیمان بن عبدالملک ، عمر بن عبدالعزیز ، یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک. امام در ۵۷ سالگی در ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ قمری به شهادت رسید. برخی هشام بن عبدالملک و بعضی ابراهیم بن ولید را عامل شهادت او دانسته‌ اند.

زندگی‌ نامه

امام باقر (ع) فرزند امام سجاد (ع) و فاطمه دختر امام حسن (ع) است. چون نسب او هم به امام حسن (ع) و هم به امام حسین (ع) می‌ رسد ، به او لقب هاشمیٌ بین هاشمیَین ، علویٌ بین علویَین و فاطمیٌ بین فاطمیَین داده‌ اند.

بر پایه حدیث لوح که جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده ، پیامبر اسلام پیش از به دنیا آمدن امام باقر (ع) ، نام او را محمد و لقبش را باقر(شکافنده) گذاشته بود. او ملقب به «باقرالعلم» ، «شاکر» ، «هادی» و «امین» بود ؛ اما مشهورترین لقبش «باقر» (شکافنده) است. یعقوبی می‌ نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت.» به گفته شیخ مفید ، امام باقر (ع) در علم ، زهد و بزرگواری از همه برادرانش برتر و قدر و منزلتش بیشتر بود و همه او را به عظمت می‌ ستودند.

کنیه معروفش «ابوجعفر» است. در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول یاد می‌ شود ، تا با ابوجعفر ثانی (امام جواد (ع)) اشتباه نشود.

ولادت و شهادت

امام باقر (ع):من چهارساله بودم که جدم حسین بن علی کشته شد. من شهادت وی و آنچه در آن وقت بر ما گذشت را به یاد دارم.

امام باقر (ع) در ۱ رجب سال ۵۷ قمری در مدینه به دنیا آمد. برخی ولادتش را ۳ صفر همان سال نقل کرده‌ اند. او در واقعه کربلا در حالی که خردسال بود ، حضور داشت.

شهادت امام باقر (ع) را در ۵۷ سالگی و در ۷ ذی‌ الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری دانسته‌ اند ؛ البته برخی به جای ذی‌ الحجه از ربیع الاول یا ربیع الثانی نام برده‌ اند. همچنین نقل‌ های دیگری مبنی بر شهادتش در سال‌ های ۱۱۵ قمری ، ۱۱۶ قمری و ۱۱۸ قمری وجود دارد.

شهادت امام باقر (ع) در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است : چرا که هشام از سال ۱۰۵ تا سال ۱۲۵ قمری خلیفه بود و آخرین سالی که مورخان در شهادت امام باقر (ع) نقل کرده‌ اند ۱۱۸ قمری است. در اینکه چه فرد یا افرادی در قتل وی دست داشته‌ اند ، نقل‌ های مختلفی وجود دارد. بعضی از منابع ، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت او دانسته‌ اند. و برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت وی معرفی کرده‌ اند.

امام باقر (ع) وصیت کرده بود در لباسی که در آن نماز می‌ خوانده دفن شود. وی در قبرستان بقیع ، کنار مرقد پدرش امام سجاد (ع) و عموی پدرش امام حسن (ع) دفن شد. امام وصیت کرد ده سال در منا برای وی مراسم عزاداری بر پا کنند.

همسران و فرزندان

بر اساس منابع تاریخی امام باقر سه همسر و هفت فرزند داشت:

همسرنسبفرزندانام فروهدختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکرامام صادق (ع) و عبداللهام حکیمدختر اسید ثقفیابراهیم و عبیداللهام ولدکنیزعلی ، زینب و ام سلمه

دوره امامت

امام باقر در سال ۹۵ قمری پس از شهادت پدرش به امامت رسید و تا زمان شهادت (سال ۱۱۴ قمری) امامت را بر عهده داشت. احادیث برجا مانده از پیامبر (ص) که در آنها به امامت وی پس از امام زین العابدین اشاره شده ، از دلایل امامت او به شمار می‌ آید. امام سجاد (ع) نیز به وی زیاد اهمیت می‌ داد و در پاسخ سؤالی در این باره فرمود: «این بدان سبب است که امامت در فرزندان او باقی خواهد ماند تا روزی که قائم ما قیام کند و دنیا را پر از عدل و قسط نماید. پس او هم امام است و هم پدر امامان».

خلفای معاصر

دوران امامت وی همزمان با پنج تن از خلفای بنی امیه بود:

1. ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ قمری)
2. سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹ قمری)
3. عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ قمری)
4. یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵ قمری)
5. هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵ قمری)

در اعیان الشیعه‌ آمده است که عبدالملک بن مروان به پیشنهاد امام باقر ، اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد. پیش از آن معاملات با سکه‌ های رومی انجام می‌ شد. از آنجا که این ماجرا در زمان امام سجاد (ع) رخ داده ، برخی پیشنهاد ضرب سکه را به امام سجاد (ع) نسبت داده و برخی گفته‌ اند امام باقر (ع) به دستور امام سجاد (ع) این پیشنهاد را مطرح کرده است.

نهضت علمی

امام باقر (ع) جنبش علمی به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق (ع) به اوج خود رسید. وی در علم ، زهد ، عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین ، آثار و سنت نبوی ، علوم قرآن ، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به جا نمانده بود. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد. پیش از امام باقر (ع) ، نظرات فقهی شیعه ، محدود بود. سستی پایه‌ های حکومت امویان ، برای امام باقر (ع) و نیز امام صادق (ع) زمینه‌ ای را فراهم آورد که برای سایر ائمه (ع) فراهم نشد. این زمینه ، و نیز درایت و برنامه ریزی و ذکاوت آنان سبب شد تا امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بیشترین آرای فقهی ، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند. از این رو راویانی چون محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث و جابر جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر نقل کرده‌ اند. شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز ، بلکه در عراق و خراسان نیز فراگیر شده بود ، چنان‌ که راوی می‌ گوید: مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌ پرسند.

سال‌ های ۹۴ تا ۱۱۴ قمری زمان پیدایش مسلک‌ های فقهی و اوج‌ گیری نقل حدیث درباره تفسیر بود. در این دوران گروه‌ هایی مانند خوارج ، مرجئه ، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش می‌ کردند. امام باقر (ع) استدلال‌ های اصحاب قیاس را رد می‌ کرد و میان عقاید اهل بیت با سایر فرق اسلامی مرز بندی کرد. او درباره خوارج فرمود: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌ اند ، دین ملایم‌ تر و قابل انعطاف‌ تر از آن است که آنان می‌ شناسند.

تفسیر

امام باقر بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و مردم از جمله آنهاست. گفته شده امام باقر کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب الفهرست ، از آن نام برده است.

امام باقر ، شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌ دانست. چرا که آنان‌ اند که می‌ توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ را تشخیص دهند و چنین علمی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد.

حدیث

امام باقر (ع) به احادیث رسول اکرم (ص) اهمیت می‌ داد ، تا جایی که جابر بن یزید جعفی از شاگردان امام باقر ، ۷۰ هزار حدیث از پیغمبر اکرم نقل کرده است. حضرت تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده ، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌ خواند. ایشان فرمود:

مراتب شیعیان ما را با میزان روایت‌ کردنِ آنان از احادیثِ اهل بیت و معرفتشان به آن احادیث بشناسید ، و معرفت ، همان شناخت روایت و درایة الحدیث است ، و با درایت و فهم روایت است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان می‌ رسد.

کلام

در زمان امام باقر (ع) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف بوجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد ، در این شرایط امام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل ، شبهات مربوطه را پاسخ می‌ داد. او بحث‌ های کلامی خود را ناظر به این امور مطرح می‌ کرد. از جمله این مباحث عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند ، ازلی بودن واجب الوجود و وجوب اطاعت از امام (ع) بود.

مناظرات

از فعالیت‌ های علمی امام باقر (ع) ، مناظره با افراد مختلف است. برخی از مناظرات وی از این قرار است:

• مناظره امام با اسقف مسیحیان
• مناظره با حسن بصری
• مناظره با هشام بن عبدالملک
• مناظره با محمد بن منکدر
• مناظره با نافع بن ازرق
• مناظره با عبدالله بن معمر لیثی
• مناظره با قتادة بن دعامة

از امام باقر (ع) نقل شده است:روزی جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله را دیدم و به او سلام دادم. او سلامم را پاسخ گفت و سپس به من گفت:تو کیستی؟ (در این هنگام ، جابر بینایی خود را از دست داده بود)گفتم: محمد بن علی بن حسین.گفت: پسرم به من نزدیک شو.وقتی نزدیک شدم ، دستم را بوسید و سپس خم شد که پایم را ببوسد ولی من مانع این کارش شدم.سپس جابر گفت: همانا رسول خدا (ص) به تو سلام می‌ رساند.پس گفتم: و سلام و رحمت و برکات خدا بر رسول خدا باد. ولی چگونه‌ ای جابر؟گفت: روزی با او [یعنی با پیامبر] بودم که به من گفت:‌ ای جابر! امید است که تو باقی بمانی تا اینکه مردی از فرزندان مرا ببینی که به او محمد بن علی بن حسین گفته می‌شود و خدا به او نور و حکمت می‌ بخشد. پس ، از سوی من به او سلام برسان.

مبارزه با اسرائیلیات

یکی از گروه‌ هایی که در دوره امام باقر (ع) در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند ، یهودیان بودند. شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی گروهی را به عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی و انکار مطالبی که باعث خدشه‌ دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌ شد و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان ، از فعالیت‌ های فرهنگی پنجمین امام بود. امام باقر (ع) با رواج اسرائیلیات مبارزه می‌کرد، از جمله زراره بن اعین نقل کرده که امام باقر در حالی‌که مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان لحظه عاصم بن عمر ، نزد امام باقر آمد و گفت: کعب الاحبار می‌ گوید: "انّ الکعبة تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداة" یعنی کعبه هر صبحگاهان برابر بیت‌ المقدس سجده می‌ کند. امام باقر (ع) فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است. امام باقر (ع) فرمود: تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می‌ گویید. آن‌ گاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: خداوند بقعه‌ ای محبوب‌ تر از کعبه روی زمین نیافریده است.

اصحاب و شاگردان

گفته شده ، شیخ طوسی شمار اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را که از او نقل حدیث کرده‌ اند ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است. باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الامام محمد الباقر اسامی ۴۷۷ تن و عزیزالله عطاردی در مسند الامام الباقر ۶۵۴ تن را به عنوان اصحاب و راویان امام نام برده‌ اند.

شش تن از اصحاب امام باقر (ع) را جزو اصحاب اجماع دانسته‌ اند: زُرارَة بن اَعین ، مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ ، بُرَید بن معاویه ، فُضَیل بن یسار ، محمد بن مُسلِم و ابوبصیر اَسَدی. از دیدگاه علمای شیعه ، این شش تن از فقیه‌ ترین فقیهان صدر اسلام از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بوده‌ اند.

جایگاه امام نزد اهل سنت

بزرگان اهل سنت ، شخصیت علمی و معنوی امام باقر (ع) را ستوده و مورد احترام دانسته‌ اند. عبدالله بن عطاء مکی ، از محدثان اهل سنت و از یاران امام باقر (ع) ، گفته است: «من علما را در نزد هیچ کس به لحاظ علمی پایین‌ تر و کوچک‌ تر ندیدم ؛ چنانکه در نزد محمد بن علی دیدم. حَکَم بن عُتَیبه (از فقهای بزرگ کوفه) را نزد او ، بسان شاگردی در مقابل استادش دیدم».

شمس الدین ذهبی ، محدث و مورخ اهل سنت در قرن هفتم و هشتم قمری ، امام باقر (ع) را ستوده و او را از کسانی دانسته که بین علم و عمل ، سیادت و شرافت ، وثاقت و متانت جمع کرده بود. وی ، امام باقر را امام و فقیه و شایسته خلافت می‌ دانست.

ابن حجر هیتمی ، از فقهای شافعی مذهب قرن دهم قمری ، نیز می‌ نویسد: ابوجعفر محمد باقر ، به اندازه‌ای گنج‌ های پنهان علوم ، حقایق احکام و حکمت‌ ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی‌ بصیرت یا بد نیت ، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده‌ اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفین بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.

· Aparat => aparat.com/risxtor

· Blogfa => risxtor.blogfa.com

· Virgool => virgool.io/@Risxtor