به یاد ماری گلمان، پدر بامزه‌ی کوارک‌های شش‌مزه‌ای!

ماری گل-من (به انگلیسی: Murray Gell-Mann) (متولد ۱۵ سپتامبر ۱۹۲۹ در منهتن در نیویورک – مرگ ۲۴ مه ۲۰۱۹)، فیزیکدان آمریکایی است که به دلیل ارائه فرمولی دربارهٔ الگوی کوارک جهت ارتعاشات ذرات هادرونی در سال ۱۹۶۹ جایزه نوبل فیزیک گرفت.

ماری گلمان یکی از بزرگترین فیزیکدان قرن بیستم است. او به دلیل معرفی مفهوم کوارک، در سال ۱۹۶۹ موفق به کسبجایزه نوبل فیزیک شد و از این رو می‌توان او را پدر کوارک‌ها نامید.

ماری گلمان (Murray Gell-Mann)، فیزیکدان آمریکایی است که در سال ۱۹۲۹ در شهر منتهن نیویورک متولد شد. او در سن ۱۵ سالگی وارد دانشگاه ییل شده و در سن ۱۹ سالگی، موفق به اخذ مدرک لیسانس شد. گلمان در سال ۱۹۵۱، مدرک دکترای فیزیک را از موسسه فناوری ماساچوست (MIT) کسب کرد. رساله‌ی دکترای او که در مورد ذرات زیراتمی بود، تاثیر زیادی بر فیزیکدان نظری آمریکایی-مجارستانی و برنده‌ی جایزه نوبل، یعنی یوجین ویگنر گذاشت.

ماری گلمان در سال ۱۹۵۲، کار خود را در موسسه مطالعات هسته‌ای دانشگاه شیکاگو آغاز کرد و سپس عضو موسسه فناوری کالیفرنیا شد. وی در سال ۱۹۶۱، طرحی برای دسته‌بندی ذرات با برهمکنش‌ قوی که قبلا کشف شده بودند، پیشنهاد کرد. او فرض کرد ویژگی ذرات شناخته‌شده را می‌توان به کمک ذرات بنیادی‌تری توصیف کرد. گلمان، این ذرات بنیادی را کوارک نامید که دارای شش مزه هستند. او به خاطر این کشف مهم خود در سال ۱۹۶۹، یعنی در سن ۴۰ سالگی موفق به کسب جایزه نوبل شد.

تا مدتی گل-مان در مورد نحوه نوشتن واژه‌ای که قصد داشت ابداع کند، دودل بود، تا اینکه واژه quark را در کتاب «شب‌زنده‌داری فینگن‌ها»، نوشته جیمز جویس، پیدا کرد:

Three quarks for Muster Mark!
Sure he has not got much of a bark
And sure any he has it's all beside the mark.— James Joyce, Finnegans Wake

گل-مان جزئیات بیشتری در مورد نامگذاری کوارک در کتاب خود با نام «کوارک و جگوار» آورده‌است:

در سال ۱۹۶۳، وقتی نام کوارک را برای اجزای بنیادین تشکیل‌دهنده هسته اتم برگزیدم، ابتدا آوای آن در ذهنم بود و املایی برایش در نظر نداشتم و می‌توانست به شکل Kworkنوشته‌شود. سپس در یکی از خوانش‌های گاه‌گدار کتاب «شب‌زنده‌داری فینگن‌ها»، نوشته جیمز جویس، به واژه quark در عبارت "Three quarks for Muster Mark" برخوردم. از آنجا کهquark می‌بایست با Mark و همچنین bark هم‌قافیه باشد، باید بهانه‌ای می‌یافتم که آن را به شکل "kwork" تلفظ کنم.
اما کتاب رؤیای می‌فروشی به نام هامفری چیمپدن اییرویکر را نمایش می‌دهد. واژه‌ها در کتاب عموماً هم‌زمان از چند منبع مختلف گرفته‌شده‌اند، مانند واژه‌های تک‌واژ چندوجهی در «آنسوی آینه». هر از گاهی عبارتهایی در کتاب دیده می‌شوند که تا حدودی توسط درخواست‌های نوشیدنی در بار تعیین می‌شوند. من چنین استدلال نمودم که با توجه به این موضوع شاید یکی از منابع مختلف فریاد "Three quarks for Muster Mark" ممکن است "Three quarts for Mister Mark" بوده‌باشد که در این صورت تلفظ kwork خیلی توجیه‌ناپذیر نیست. در هر صورت عدد ۳ کاملاً با شکلی که کوارکها در طبیعت دارند، هماهنگ بود.

زویگ نام ace (آس) را برای ذره‌ای که نظریه‌پردازی کرده‌بود، ترجیح می‌داد اما وقتی مدل کوارک مورد پذیرش همگانی قرار گرفت نام پیشنهادی گل-مان بیشتر مورد توجه قرارگرفت.

نام‌های مزه‌های کوارک‌ها به دلایل مختلفی به آن‌ها داده‌شده‌است. نام کوارک‌های بالا و پایین برگرفته از اجزای بالا و پایین ایزواسپینی است که حمل می‌کنند. کوارک‌های شگفت نامشان را از آنجا گرفته‌اند که کشف شده‌بود این کوارک‌ها اجزای تشکیل‌دهنده ذره‌های شگفتی بودند که در پرتوهای کیهانی سال‌ها قبل از مطرح شدن مدل کوارک، کشف شده‌بودند. این ذره‌ها را از آن جهت شگفت نامیده‌بودند که طول عمر بالایی داشتند. از گلاشو که به همراه بجورکن وجود کوارک افسون را پیشنهاد داده‌بودند، چنین نقل شده‌است که «ما نام سازه‌مان را کوارک افسون گذاشتیم، زیرا ما مسحور و خرسند از تقارنی بودیم که به دنیای زیراتمی می‌آورد» نام‌های ته و سر هم به این دلیل توسط هراری برگزیده شدند که «همراهان منطقی برای کوارک‌های بالا و پایین» هستند. در گذشته از کوارک‌های سر و ته، گاهی با نام‌های «زیبایی» و «حقیقت» یاد می‌شد اما کم‌کم این نام‌ها از کاربرد خارج شدند. با وجود اینکه نام حقیقت دوام نداشت، مجتمع‌های شتاب‌دهنده اختصاص‌یافته به تولید انبوه کوارک‌های ته را گاهی «کارخانه زیبایی» یا «کارخانه بی» می‌خوانند.