گیاه پزشکی

آسیب‌شناسی گیاهی(به انگلیسی plant pathology ) بیماری‌شناسی گیاهی(به انگلیسیphytopathology)

یا گیاه‌پزشکی شاخه‌ای از علوم مرتبط با کشاورزی است که به دنبال جمع‌آوری دانش و اطلاعات مربوط به عوامل بیماری‌زا گیاهی و بیماری‌های گیاهی و مدیریت یا کنترل بیماری‌های گیاهی. معادل انگلیسی گیاه‌پزشکی Plant protection بوده در برخی منابع Plant medicine نیز بکار می‌رود. در ایران سابقاً تحت عنوان حفظ نباتات نیز شناخته می‌شد و سازمانی نیز تحت همین عنوان وجود داشت. در سال ۱۳۰۰ برای اولین بار در مدرسه فلاحت مظفری (دانشکده کشاورزی کرج) این رشته توسط دکتر فرشید ارائه گردید این شاخه از کشاورزی خود شامل سه بخش حشره‌شناسی کشاورزی، بیماری‌شناسی گیاهی و علوم علفهای هرز می‌باشد که به ترتیب بطور تخصصی مسایل مربوط به آفات، بیماری‌ها و علفهای هرز را مطالعه می‌نمایند.

سلامت و بهبود رشد گیاهان در درجه اول مورد توجه کسانی است که به کاشت گیاهان، تهیه و توزیع فراورده‌های گیاهی اشتغال دارند. میزان رشد و باروری گیاهان به فراهم بودن آب و مواد غذایی در خاک و تأمین محدوده‌هایی از شرایط مناسب جوی مانند حرارت، رطوبت و نور بستگی دارد. هر عاملی که سلامت گیاهان را به مخاطره اندازد، ممکن است در میزان رشد و باروری آن‌ها تأثیر منفی بگذارد و از ارزش آن‌ها و فراورده‌هایشان بکاهد.

بیماری‌ها و آفات گیاهی و علفهای هرز از جمله عوامل زنده و بیماری‌های فیزیولوژیک که ناشی از کمبود مواد مورد نیاز گیاه و خسارات ناشی از شرایط جوی نامناسب عمده‌ترین عوامل تقلیل محصول یا نابودی گیاهان بشمار می‌روند.

گیاهان از بیماری‌هایی آسیب می‌بینند که عوامل آن‌ها به عوامل بیماری‌ها در انسان و جانوران شباهت دارند گرچه احساس درد و ناراحتی در گیاهان در اثر بیماری‌ها از نظر انسان مکتوم است، لیکن نحوه ایجاد و توسعه بیماری در گیاهان و حیوانات تقریباً مشابه بوده و معمولاً به همان اندازه پیچیده و بغرنج است.

آفات گیاهی نیز مشتمل بررده بند پایان می‌باشند که مهم‌ترین آفات گیاهی که حشرات می‌باشند در این رده قرار دارند و بعد از آن‌ها کنه‌ها و سایر بندپایان به گیاهان خسارت وارد می‌سازند. بعضی از مهره داران نیز مانند جوندگانی مثل موش‌ها و خرگوش‌ها نیز جزء آفات گیاهی بحساب می‌آیند.

رشته گیاه‌پزشکی

رشته گیاه‌پزشکی در ارتباط با آفات و بیماری‌های گیاهی است.

اولین گیاه‌پزشکان در ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌زیسته‌اند، به عنوان مثال تئو استراوس. با آنکه نظریات آنان بسیار ابتدایی بود ولی سنگ بنایی برای تحقیقات آیندگان بود. با کشف میکروسکوپ توسط وان لیون هوک تحولی در علم بیماری‌شناسی گیاهی روی داد. با هر بار تلفات مردم از گرسنگی بعلت خسارت دیدن محصولات آن‌ها این علم اهمیت خود را بیشتر آشکار می‌کرد و بعد از فاجعه ی قحطی سیب‌زمینی در ایرلند که ناشی از یک بیماری گیاهی مهلک بود و منجر به مرگ یک میلیون نفر و آوارگی ۵/۱ میلیون نفر دیگر شد علم گیاهپزشکی بیش از پیش محبوب گشت و دانشمندان زیادی در جهان در این رشته کار کردند.

کارشناسان این رشته در ایران در وزارت جهاد کشاورزی تحت نظر سازمان حفظ نباتات مشغول به کار می‌باشند. مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مراکز پژوهشی در کشور به‌طور تخصصی در زمینه شاخه‌های مختلف گیاه‌پزشکی شامل حشره‌شناسی، قارچ‌شناسی، ویروس‌شناسی، باکتری‌شناسی، نمادشناسی، جانورشناسی، بیماری‌شناسی، علف‌های هرز و آفت کش‌ها فعالیت می‌نماید. گیاه‌پزشکی در کارشناسی ارشد به دو رشته حشره‌شناسی و بیماری‌شناسی تقسیم می‌شود. رشته حشره‌شناسی بسیار گسترده‌تر است چرا که بیشترین جمعیت جانداران را حشرات دارند. علم گیاه پزشکی در زمینه ی علومی مانند بیوتکنولوژی پزشکی و علوم سلولی نیز فعالیت دارد. برای مثال تولید انسولین در درختان بااستفاده از باکتری مولد غده در درختان نشان از کاربرد این علم در زمینه بیوتکنولوژی می‌باشد. همچنین مطالعه قارچ‌ها از جمله قارچ‌های فرصت طلب که در جانوران و گیاهان ایجاد بیماری می‌کند نشان از اهمیت این علم دارد. اکنون در ایران پروفسور غلامحسین شهیدی به واسطه خدماتی که در زمینه پیشبرد این علم در ایران انجام داده به عنوان چهره مطرح این علم شناخته می‌شود.

اهمیت و جایگاه در جامعه

با توجه به اهمیت محوری بخش کشاورزی در امر تغذیه و اقتصاد کشور و از آن جا که رسیدن به خودکفایی و استقلال اقتصادی در این عرصه، تضمین کننده استقلال سیاسی ما نیز خواهد بود. هر گونه تلاش برای افزایش تولیدات کشاورزی، بسیار ارزشمند و حیاتی است. یکی از راههای افزایش محصول، جلوگیری از زیانهای آفات و بیماریهای مختلف گیاهان و فرآورده های گیاهی است که هر سال، ضرر و زیان قابل توجهی را بر کشور تحمیل می کند. با توجه به دانش و فن آوری روز، لازم است روشهای علمی جدید، جایگزین شیوه های سنتی مبارزه با آفات و بیماریهای گیاهی شود، تا با افزایش سطح تولیدات از ورود محصولات کشاورزی خارجی بی نیاز شویم.

گیاه پزشک

در سال های گذشته در ایران گیاه پزشک به معنای پزشکی که با گیاهان دارویی به درمان بیماری های انسان می پردازد، مطرح بوده که با آنچه امروزه مورد نظر است تفاوت اساسی دارد. لذا گیاه پزشک را نباید یک داروشناس یا متخصص درمان انسان ها به شمار آورد. در واقع یک گیاه پزشک به شناخت و تشخیص علمی و دقیق عوامل زیان آور و مؤثر بر رشد و نمو گیاهان می پردازد. هدف اساسی گیاه پزشک، کاهش میزان خسارت کمی و کیفی عوامل خسارت زای کشاورزی (آفات، بیماری های گیاهی و علف های هرز) و تأمین بهداشت تولیدات گیاهی است.

به عنوان مثال یک مهندس کشاورزی که دارای تخصص گیاه پزشکی است با آفاتی که‌ در مزرعه‌ها، انبارها و سیلوها به‌ بخش‌های‌ مختلف‌ گیاه‌ صدمه‌ می‌زند مقابله می کند. یک گیاه‌ پزشک در ایران‌ باید از یک‌ سو با گونه‌های‌ گیاهی‌ و جانوری‌ طبیعی‌ ایران‌ آشنا باشد و از سوی‌ دیگر با موجودات‌ زنده‌ (آفات‌، بیماری‌ها و علف‌های‌ هرز قرنطینه‌ای‌) که‌ دائم‌ از مبادی‌ ورودی‌ رسمی‌ یا از مرزهای‌ کشور به‌ صورت‌ غیرقانونی‌ وارد می‌شوند، آشنا بوده‌ و با آنها مبارزه‌ کند. در واقع‌ مهندس‌ گیاه‌پزشکی‌ کاری‌ دشوار، پیچیده‌ و پر مسؤولیت‌ را بر عهده‌ دارد و باید از بیوشیمی‌، بیولوژی‌ و آمار، اطلاعات‌ وسیع‌ و گسترده‌ای‌ داشته‌ باشد. همچنین متخصص‌ گیاه‌پزشکی‌ نیاز به‌ حافظه‌ قوی‌ دارد چون‌ باید اسامی‌ لاتین‌ حشرات‌ و قارچ‌ها و رده‌ آنها را به‌ خاطر بسپارد و باید به‌ کشاورزی‌ و بخصوص‌ حشره‌شناسی‌ علاقه‌مند باشد زیرا بخش‌ عمده‌ای‌ از وقت او صرف بررسی و دفع آفات‌ گیاهی‌ می‌شود.