طب سنتی یا مدرن؟

راهکارهای کلیدی برای پیشگیری از سرماخوردگی، آنفلوآنزا و کرونا

کوتاه‌‌کردن مدت بهبود و جلوگیری از مزمن‌شدن یا تکرار آن‌ها

نازی عابدی

۱. هیچ چیز به اندازه گرم‌کردن و گرم‌‌نگه‌داشتن بدن مهم و تعیین‌کننده نیست. به‌ طور کلی، پوشش مناسب هر آب‌وهوا، به‌ویژه هنگام تغییر فصل، همچنین بلافاصله پس از بیرون‌آمدن از بستر خواب، راهکار اصلی محافظت در برابر سرماخوردگی است. رعایت همین اصل هنگام رفتن به بستر نیز ضروری است، چون هنگام خواب دمای بدن پایین می‌آید و پوشش بیش‌تری نیاز داریم. لباس کم و نامناسب همواره احتمال سرماخوردگی را زیاد می‌کند. به‌ویژه پوشیده‌بودن ناحیه کمر و شکم و نیز سر و گوش‌ها بسیار مهم است. به هر حال، نباید اجازه داد احساس لرز یا سرما در بدن به وجود آید یا بماند. کم‌ترین احساس لرز هشدار می‌دهد که ممکن است سرماخوردگی در کمین باشد.

۲. خشک‌‌کردن کامل «سر»، «صورت» و «گوش‌ها» پس از حمام‌ در جلوگیری از سرماخوردگی بسیار کمک می‌کند؛ یعنی، بعد از خشک‌کردن معمول با حوله و پارچه نخی تمیز (که لازم است دقیق انجام شود)، خشک‌کردن کامل و اطمینان از نبود «رطوبت» در پوست سر، موها، گوش‌ها و ناحیه سینوس‌های بینی و پیشانی تعیین‌کننده است. استفاده از باد گرم سشوار روشی مناسب برای این منظور است. ‌باقی‌ماندن طولانی‌مدت رطوبت در این نواحی، حتی در صورت استفاده از کلاه یا روسری، می‌تواند بروز یا بازگشت سرماخوردگی را همراه داشته باشد (به‌ویژه هنگام خواب و به‌خصوص برای خانم‌ها که حجم موی بیش‌تری دارند). ازبین‌بردن رطوبت دیگر قسمت‌های بدن به همین شیوه نیز مفید است. از سوی دیگر، فریب احساس گرما و بی‌نیازی به لباس بیش‌تر پس از استحمام را نباید خورد؛ این جا هم پوشش مناسب و گرم، بلافاصله پس از حمام و خشک‌کردن بدن، ضروری است، نگوییم الان که خیلی گرم است و احساس سرما نداریم؛ نکته مهم این است که این گرما باید حفظ شود، حتی اگر تحمل آن دشوار به نظر آید. (برای جلوگیری از آسیب سشوار به سر و موها، توصیه می‌شود، سشوار مدت زیاد رو به یک قسمت از سر ثابت نماند و مرتب حرکت داده شود؛ از سَری‌های جانبی پهن و باریک که روی نوک دستگاه قرار می‌گیرند کمک گرفته شود؛ پیش از خشک‌کردن با سشوار، از اسپری محافظ حرارتی برای موها استفاده شود؛ پس از سشوار، ساقه موها با چند قطره روغن طبیعی مناسب هر فرد چرب شود.)

۳. با مشاهده نخستین علائم سرماخوردگی (از جمله احساس لرز، گلودرد، گوش‌درد، بدن‌درد، احساس خستگی و کوفتگی، خشکی یا سوزش بینی) باید بی‌درنگ لباس کاملا گرم پوشید و سپس در فضا و رختخواب گرم قرار گرفت. منظور از لباس گرم کلاه و شال یا روسری ضخیم است (طوری که سر و گوش‌ها کامل پوشانده شوند)، همچنین ژاکت، شلوار و جوراب ضخیم (اگر شلوار گرم در دسترس نباشد،‌ استفاده همزمان از دو شلوار توصیه می‌شود). توجه به این نکته ضروری است که این گرما باید تا بهبود کامل حفظ شود؛ اگر با کمی احساس گرما یا عرق‌کردن، فرد لباس‌ها را یکباره کم کند یا غیرضروری و کم‌پوشش از بستر بیرون آید، زحمت‌ها هدر خواهد رفت. چنانچه گرما تحمل‌ناپذیر شد، یک راهکار این است که کمی در و پنجره‌ها باز شوند تا ضمن تهویه فضا، نیازی به کم‌کردن یکباره لباس‌ها نباشد. همچنین می‌توان درجه گرم‌کننده‌ها (بخاری، رادیاتور و...) را کم کرد. نگران هدررفت انرژی گرمایشی نباشیم، در حدی که هوای تازه جای هوای آلوده را بگیرد کافی است. هوای پاک برای سلامت همه مفید است. خلاصه، با ظرافت و دقت، می‌توان آرام‌آرام به دمای متعادل رسید و در صورت بهبود، پوشش را «به‌مرور» کم کرد.

۴. در سه بند اول، تأکید فراوان شد بر گرم‌کردن بدن، اما جالب این که، «سرماخوردگی برخلاف ظاهر نام خود چندان ارتباطی با دمای پایین و سرمای هوا ندارد»، «چون عامل بروز سرماخوردگی ویروس‌ها هستند». نکته این جاست که «این ویروس‌ها معمولا سرمادوست هستند و فعالیت و عمر آن‌ها در دمای پایین افزایش می‌یابد». همین خصوصیت «رابطه غیرمستقیم سرماخوردگی و هوای سرد را توجیه می‌کند». بنابراین می‌توان گفت، نقطه‌ضعف اغلب ویروس‌های سرماخوردگی گرماست. از سوی دیگر، باید توجه داشت، چون «سرماخوردگی یک عفونت ویروسی است، نه باکتریایی، آنتی‌بیوتیک‌ها تأثیری در درمان بیماری ندارند. تنها در مواردی که عفونت باکتریایی ثانویه نیز در بیماران ایجاد شود ممکن است به تشخیص پزشک آنتی‌بیوتیک هم تجویز شود». (نقل‌قول‌های این بند برگرفته است از مقاله «ویروس سرماخوردگی پاییز امسال شدید و مقاوم است»، ۷ آذر ۱۳۹۲، سایت‌ ایرنا؛ مقاله «آیا هوای سرد باعث سرماخوردگی می‌شود»، سایت ثمین، [بدون تاریخ]؛ و مقاله « سرماخوردگی چیست؟ علائم و انواع راه‌های درمان آن»، فرزانه پاشایی، سایت دکترتو، ۱۵ آبان ۱۴۰۲، به‌روزرسانی: ۴ دی ۱۴۰۲، تأیید: دکتر یوسف شاهسونی).

۵. بسیاری از محققان به تأثیر منفی هوای سرد بر سیستم ایمنی بدن اذعان داشته‌اند. در هوای سرد، بدن قدرت مقابله کم‌تری با ویروس‌ها و سایر عوامل خارجی دارد، به همین دلیل باید در فصول سرد به تغذیه مناسب، مراقبت از سلامت بدن و در کل، تقویت سیستم ایمنی بیش‌تر اهمیت داد. این نکته را هم مد نظر داشته باشیم، «کسانی که سیستم ایمنی ضعیف دارند، بیش‌تر سرما می‌خورند». اشاره می‌شود، کاهش تابش نور خورشید در ماه‌های سرد و استفاده از پوشش بیش‌تر، کم‌ترشدن دریافت ویتامین دی و در نتیجه بروز انواع بیماری‌ از جمله سرماخوردگی را به همراه دارد. بنابراین، ضروری است به تأمین ویتامین دی لازم برای بدن توجه شود. تأمین ویتامین سی نیز بسیار اهمیت دارد. علاوه بر این‌ها، کندشدن گردش خون در اثر انقباض عروق اندام‌ها، به هنگام سرما، فعالیت سیستم ایمنی بدن را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، در فصول سرد، با کاهش رطوبت هوا و در پی آن، خشکی دیواره داخلی دهان و بینی که با تولید مایع مخاطی سد دفاعی در برابر عوامل بیماری‌زا هستند، در عملکرد این سد دفاعی اختلال پدید می‌آید. حضور بیش‌تر در فضاهای بسته و نیز دورهمی‌های خانگی از دیگر علت‌های افزایش شیوع ویروس‌ها در هوای سرد برشمرده می‌شود. (این بند برگرفته است از مقاله «بیماری‌های فصول سرد که به آن‌ها مبتلا می‌شویم»، دکتر نرجس خبازی، سایت دکترتو، ۲۳ آذر ۱۴۰۰، به‌روزرسانی: ۲۶ مرداد ۱۴۰۲، تأیید: دکتر مازیار فریدی؛ همچنین توضیحات دکتر رقیه عرشیا، متخصص فیزیوتراپی، آبان ۱۴۰۲.)

۶. بیش از هزار نوع ویروس به عنوان عامل سرماخوردگی شناخته شده است». این ویروس‌ها «که مرتب بر انواع آن‌ها افزوده می‌شود»، معمولا از طریق تماس پوستی با فرد آلوده یا لمس وسایل آلوده منتقل می‌شوند، همچنین انتشار قطره‌های ریز خارج‌شده در اثر سرفه، عطسه یا حرف‌زدن فرد مبتلا در محیط و استنشاق هوای حاوی ویروس توسط فرد سالم؛ بنابراین، رعایت بهداشت فردی و جمعی بسیار مهم است؛ شامل شستن دست‌ها با آب و صابون، پوشاندن دهان و بینی هنگام سرفه و عطسه، پرهیز از لمس غیرضروری چشم‌ها، بینی و دهان، حفظ فاصله حدود دومتر و...؛ اشاره می‌شود، برخلاف باکتری، ویروس‌ موجود زنده محسوب نمی‌شود، اما برای تکثیر به سلول موجودات زنده (انسانی، حیوانی یا گیاهی) نیاز دارد. نکته دیگر این که، تعداد کمی از باکتری‌ها بیماری‌زا هستند و باکتری‌های مفید هم بسیارند، اما اکثر ویروس‌ها بیماری‌زا هستند. (این بند برگرفته است از مقاله «ویروس سرماخوردگی پاییز امسال شدید و مقاوم است»، ۷ آذر ۱۳۹۲، سایت‌ ایرنا؛ مقاله «ویروس سرماخوردگی؛ علائم، علل و راه‌های درمان سرماخوردگی»، سایت داروسازی دکتر عبیدی، ۲۰ اسفند ۱۴۰۱؛ و مقاله «فرق میکروب، ویروس و باکتری چیست؟»، مریم ملی، روزنامه خراسان، [بدون تاریخ].)

۷. غرغره‌ آب‌نمک (آب ولرم با کمی نمک) تأثیر فراوان در مهار سرماخوردگی دارد، به‌خصوص در ساعات شروع بیماری، اگر با گلودرد همراه باشد. همچنین، توصیه می‌شود افراد پس از عطسه یا سرفه، صورت، دهان و بینی را با آب گرم بشویند تا عوامل بیماری‌زا (از جمله ویروس‌ها که از این طریق بر این نواحی می‌نشینند) شسته شوند. هنگام آبریزش بینی هم این شست‌وشوی صورت با آب گرم بهتر از استفاده مداوم از دستمال است. (منظور از شستن بینی فین‌کردن معمولی است.)

۸. استراحت کافی ضروری است و توصیه می‌شود فرد سرماخورده، به‌خصوص تا گذراندن مرحله التهابی (سه روز اول) سرماخوردگی، از خانه بیرون نیاید و از فعالیت سنگین بپرهیزد. به‌ طور کلی، خستگی و استراحت ناکافی بدن را مستعد بیمارشدن می‌کند. از سوی دیگر، روحیه قوی، آرامش و پرهیز از استرس همواره در حفظ سلامت، همچنین رفع بیماری‌ها، بسیار مؤثرند؛ «افسردگی، استرس، ضعف عمومی و خستگی از عوامل بروز سرماخوردگی نام برده شده‌اند.» اشاره می‌شود، منظور از استراحت به هنگام سرماخوردگی، خوابیدن نیست، بلکه استراحت در بستر است. خواب معمول شب و اندک روزانه خوب است، اما از نظر طب سنتی (به نقل از محمد اسدی، مشاور و درمانگر طب سنتی)، خواب زیاد طی روز دوره درمان این بیماری را طولانی‌تر ‌می‌کند. «فعالیت خفیف تا متوسط بدنی در زمان سرماخوردگی، چنانچه تب نداشته باشید مشکلی ندارد»، «اما اگر دچار تب، سرفه شدید و احساس ناراحتی در ناحیه قفسه سینه هستید ورزش‌‌کردن را کنار بگذارید». (نقل‌قول‌های این بند برگرفته است از مقاله «شناسایی بیش از هزار نوع ویروس سرماخوردگی»، سایت اکسین‌مدیکال، ۱۹ آبان ۱۳۹۸؛ و مقاله «۱۵روش درمان سریع سرماخوردگی»، سایت ابیان‌فارمد، [بدون تاریخ].)

۹. تغذیه «مقوی»، «سالم» و «سبک»، شامل سوپ و آش داغ (هر دو کاملا ساده و بدون ادویه)، شیر داغ، تخم‌مرغ عسلی، پیاز و سیر خام، مرکبات، سیب (خام و پخته)، شلغم (خام و پخته)، به (پخته)، انار (پخته آتشی)، آب میوه، سبزیجات تازه، به‌خصوص گشنیز، جعفری و پیازچه، فعالیت ویروس‌ها را ضعیف می‌کند. ترکیب ساده مرغ و پیاز، با کمی گشنیز و جعفری تازه، مؤثرترین سوپ برای سرماخوردگی است؛ حتی سوپ مرغ و پیاز به‌تنهایی، به‌خصوص اگر داغ صرف شود، تأثیر فراوان و سریع دارد؛ آسان و زود هم آماده می‌شود. مصرف شربت عسل با آب ولرم و لیموترش نیز بسیار مؤثر است. البته در کنار همه این‌ها، «لازم است از پرخوری و درهم‌خوری پرهیز شود». توجه به سازگاری هر ماده غذایی با فرد نیز اهمیت دارد.

۱۰. پرهیز از مصرف مواد غذایی سرخ‌‌شده، تفت‌دیده یا بوداده‌شده (از مرغ سرخ‌شده تا پاپکورن و تخمه و انواع کیک و شیرینی، بیسکویت و شکلات)، خوراکی‌های آلرژی‌زا از جمله گردو، خربزه، انگور و خیار، سردیجات به‌خصوص ترشی، همچنین آب خیلی سرد را باید جدی گرفت. به‌علاوه، «هنگام سرماخوردگی، مصرف کم‌ترین مقدار روغن و نان توصیه شده است». توجه شود، استشمام بوی سرخ‌کردنی‌ها هم می‌تواند علائم بیماری را شدت دهد. بنابراین، اگر فرد سرماخورده در چنین فضایی قرار گیرد، لازم است برای تهویه محیط، درها و پنجره‌ها تا حد امکان و سریع باز شوند.

۱۱. رنده‌کردن پیاز به دست خود بیمار ــ طوری که همزمان با این کار، آب از چشم و بینی‌ سرازیر شود ــ بسیار مؤثر است. همچنین، بوی پیاز رنده‌شده استنشاق و در نهایت، صورت با آب گرم شسته و خشک شود. پیشنهاد این است که چند بار این کار انجام گیرد و علاوه بر آن، هر بار پیاز رنده‌شده مدتی در چند نقطه از محیط، به‌خصوص نزدیک بیمار، قرار گیرد. بدیهی است، این پیازها را درنهایت باید دور ریخت. رنده‌کردن پیاز به این روش می‌تواند به بهبود سینوزیت هم کمک ‌کند. نکته مهم: چنان که در بند بعد هم اشاره شده، پیاز جذب‌کننده باکتری‌ها نیست، بلکه مانع رشد و ازبین‌برنده آن‌هاست. بنابراین، قراردادن تکه‌های پیاز در محیط اطراف ــ که سابقه آن به قرن‌ها پیش در چین و اروپا برمی‌گردد ــ آگاه و ناآگاه ناشی از همین اثر بوده است، اما به‌اشتباه این باور به وجود آمده که پیاز میکروب‌ها را به خود جذب می‌کند.

۱۲. درباره اثر ضدعفونی‌کنندگی پیاز تحقیقات بسیار صورت گرفته است. اولین بار، لویی پاستور، زیست‌شناس، شیمیدان و دانشمند فرانسوی (۱۸۲۲-۱۸۹۵) اعلام کرد که پیاز نوعی ضدباکتری (آنتی‌بیوتیک) قوی است. تحقیقات بعدی نشان داد که پیاز و اسانس پیاز برای کشتن و انهدام باکتری‌های بیماری‌زا مؤثر است. در آزمایشی دیگر، پیاز ضد عامل سل شناخته شد. همچنین، دانشمندان روس بین 150 گیاه که از نظر ضدباکتریایی آزمایش شده بودند سیر و پیاز را قوی‌ترین دانستند. اگر سه تا هشت دقیقه مقداری پیاز خام جویده شود مخاط دهان به‌کلی استریل می‌شود. دکتر اروین زیمنت، که از صاحبنظران و کارشناسان معروف بیماری‌های ریه است، پیاز را داروی مؤثری برای سرماخوردگی می‌داند، زیرا بسیار خلط‌آور است و با تحریک مخاط، اخلاط را از ریه‌ها به گلو آورده و با سرفه خارج می‌سازد. پیاز به علت ترکیبات گوگردی ضدسرطان نیز محسوب می‌شود. از سوی دیگر، ترکیبی از گوگرد به نام پروپیل سولفوکسید در پیاز وجود دارد که به هنگام برش پیاز در هوا پخش می‌شود. وقتی این ماده با رطوبت، مثلا بخار آب موجود در هوا یا رطوبت طبیعی چشم یا بینی تماس می‌یابد، به اسیدسولفوریک تبدیل می‌شود. همین اسید ــ که موجب سوزش چشم و جاری‌شدن اشک می‌شود ــ می‌تواند از رشد باکتری‌ها جلوگیری کند یا آن‌ها را از بین ببرد. بنابراین، پیاز باکتری‌ها را جذب نمی‌کند، بلکه از بین می‌برد. نکته دیگر این که، پیاز قدرت ازبین‌بردن ویروس‌ها را ندارد، اما می‌تواند با تقویت سیستم ایمنی، در بهبود حال بیماران در فصل سرما کمک‌کننده باشد. (این بند برگرفته است از مقاله «آیا پیاز واقعا خواص ضدمیکروبی دارد؟»، سایت بهرامن، ۱۷ آبان ۱۴۰۱؛ مقاله «با این روش دیگر هنگام خردکردن پیاز اشک نمی‌ریزید»، سایت دنیای اقتصاد، ۵ دی ۱۴۰۰ به نقل از خبرگزاری صداوسیما؛ و نیز مقاله «خواص درمانی پیاز»، سایت ویستا، به نقل از کتاب «معارف گیاهی»، اثر استاد حسین میرحیدر.)

۱۳. انواع گوناگون دمنوش برای بهبود سرماخوردگی وجود دارد، این میان دمنوش آویشن یکی از بهترین‌‌هاست. آویشن گرفتگی راه‌های تنفسی را کاهش می‌دهد و در نتیجه، عبور هوا و نفس‌کشیدن را آسان‌تر می‌کند. عفونت‌های تنفسی، گلودرد، سرفه و برونشیت با آویشن بهبود می‌یابد. آویشن یک ضدعفونی‌کننده و خلط‌آور طبیعی است و به دفع مخاط کمک می‌کند. تأثیر آویشن به‌قدری است که دکتر قربان دیری، پزشک عمومی و متخصص طب ایرانی، دمنوش ترکیبی بابونه، آویشن و هل را واکسن طبیعی آنفلوآنزا معرفی کرده است (نقل از پست اینستاگرام ایشان، ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۳). توجه شود، طبع آویشن گرم و خشک است و مصرف بیش از اندازه آن برای افراد با مزاج صفراوی و گرم و خشک توصیه نمی‌شود. همچنین، بانوان باردار و شیرده و افرادی که مشکل تیروئید یا فشار خون پایین دارند بایستی به مقدار کم و با نظر پزشک از آویشن استفاده کنند. به ‌طور کلی، در مصرف دمنوش‌ها و گیاهان دارویی، ضمن پرهیز از زیاده‌روی، لازم است طبع، مزاج، حساسیت‌ها و خصوصیات هر فرد، حتی وضعیت آب‌وهوایی محل سکونت، لحاظ شود. برای کسانی که طعم آویشن را دوست ندارند، دمنوش ترکیبی آن با چای پیشنهاد می‌شود. با این روش می‌توان به‌مرور مصرف چای سیاه را هم کاهش داد. این که در بهبود سرماخوردگی، آویشن شیرازی مؤثرتر است یا کوهی، نظرها و تجربه‌های متفاوت وجود دارد؛ نگارنده این نوشتار آویشن شیرازی را مؤثرتر یافته است. (در تنظیم این بند، از مقاله «آویشن، جادوگر طب سنتی و معرفی ۳۰ خاصیت درمانی آویشن»، رضا قشلاقی، سایت دکترتو، ۲ فروردین ۱۴۰۱، به‌روزرسانی: ۳۰آبان ۱۴۰۲، تأیید: دکتر حمیدالله افراسیابیان؛ و مقاله «مهم‌ترین خواص آویشن که نمی‌دانید»، سایت غفاری‌دایت، ۲۶ تیر ۱۴۰۲ نیز استفاده شده است.)

۱۴. بخوردادن به بهبود سرماخوردگی کمک می‌کند. گرما موجب انبساط رگ‌‌های خونی، افزایش سرعت جریان خون و در نتیجه تقویت سیستم ایمنی می‌شود. برای رفع احتقان بینی و بازشدن راه‌های تنفسی، یک حوله بزرگ روی سر بیندازید و سر و صورت را روی بخار آب جوش به مدت پنج تا بیست دقیقه نگه دارید. بخور را می‌توان با آب جوش به‌تنهایی انجام داد یا از مواد مفیدی چون اکالیپتوس، اسطوخودوس، بابونه، شلغم، چغندر، نعنا یا آویشن هم کمک گرفت. توجه شود که آب جوش از روی شعله برداشته شده و در ظرف مناسب با فاصله حداقل پانزده سانتیمتر از صورت قرار گیرد. نکته دیگر این که، اگر ترشحات بینی غلیظ و تیره‌رنگ باشد، بخور ممکن است بیماری را شدت دهد. در این وضعیت، توصیه می‌شود بخور را تا کاهش غلظت خلط به تعویق انداخت. بخار حمام کاملا گرم نیز حکم بخور را دارد و آبریزش، گرفتگی بینی و همچنین سینوزیت را بهبود می‌بخشد، البته به شرط آن که نکات گفته‌شده درباره مراقبت پس از استحمام در این نوشتار دقیق رعایت شود. (در تنظیم این بند، از مقاله «راهکارهای فوری برای درمان سرماخوردگی»، سایت دلتامَگ، ۱۳شهریور 1402؛ توضیحات دکتر رقیه عرشیا، متخصص فیزیوتراپی، آبان ۱۴۰۲؛ و مقاله «درمان خانگی سرماخوردگی با بخور گیاهان دارویی»، سایت مُشکستان، ۷ مرداد ۱۴۰۲ نیز استفاده شده است.)

۱۵. دودکردن اسپند و گرداندن در تمام قسمت‌های محیط، به علت اثر ضدعفونی‌کنندگی و نیز آرام‌بخشی، مفید است. با وجود اختلاف نظر در این باره و نبود تحقیقات کافی، این شیوه قدمت بسیار دارد و مفیدبودن آن، دست‌کم به صورت تجربی، طی قرن‌ها نشان داده شده؛ دودکردن اسپند را از توصیه‌های ابن سینا نیز دانسته‌اند. اشاره می‌شود، به‌تازگی نظری درباره خطر این کار برای سلامت افراد مطرح شده، اما تعدادی از متخصصان این نظر را رد کرده‌اند، از جمله دکتر مهدی فهیمی (پزشک عمومی و متخصص طب ایرانی)؛ حامد رئیسی (ایمونولوژیست/ کارشناس ایمنی‌شناسی)؛ و دکتر همایون احمدپناهی (متخصص شیمی تجزیه) (رجوع شود به صفحه‌های اینستاگرامی ایشان). در جمع‌‌بندی، می‌توان به این نتیجه رسید که، استفاده در حد متعادل و کم نمی‌تواند مشکل‌آفرین باشد. البته توجه شود، این کار از دودکردن فراتر نرود و اسپند به مرحله سوختن نرسد. همچنین، دود مستقیم وارد ریه نشود. در فضای بسته هم بهتر است راهی را برای جابه‌جایی هوا باز گذاشت. این میان، دکتر حسین میرلوحی، فوق تخصص ریه کودکان، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا/ خراسان رضوی (۵ آذر ۱۴۰۲) گفته است: در افرادی که آسم یا هر بیماری تنفسی دارند، استنشاق دود اسپند یا هر دودی می‌تواند باعث تشدید بیماری شود و جزو توصیه‌های معمول ماست که اسپند برای بیماران آسمی دود نکنید، چون خطرناک است. حتی آسم خفیف در افراد با دود اسپند، عنبرنسارا و مانند آن می‌تواند حاد ‌شود. صحبت این متخصص نیز آگاهی تازه‌ای است برای اکثر ما و چه خوب که همواره ضمن رعایت تعادل و احتیاط، برخورد منطقی با هشدارها داشته باشیم. همچنین، بدانیم که هر موضوع جنبه‌های مثبت و منفی دارد و در هر زمینه‌ای استثنا هم هست.

۱۶. استفاده از ماسک مناسب، در وضعیت چهره‌به‌چهره، به جلوگیری از سرایت بیماری کمک می‌کند. البته پوشاندن طولانی‌مدت بینی با ماسک توصیه نمی‌شود، زیرا «اکسیژن کافی و هوای تازه همواره ضروری است»، چه برای بیمار، چه اطرافیان. نکته دیگر این که، اگر بیمار در بینی خود احساس سرما یا حالتی از سوت‌کشیدن داشته باشد، پوشاندن بینی با ماسک یا شال، برای زمانی کوتاه، تجربه مفیدی خواهد بود. «گرم نگه‌داشتن مسیر تنفس و ورودی هوا از تأثیر سرماخوردگی و هوای سرد می‌کاهد»؛ «دانشمندان کشف کرده‌اند که چگونه سیستم ایمنی داخل بینی به مهاجمان ویروسی حمله می‌کند و چگونه این مکانیسم دفاعی در گرما واکنش بهتری از خود نشان می‌دهد». (نقل‌قول‌های این بند برگرفته است از مقاله «آیا هوای سرد باعث سرماخوردگی می‌شود»، سایت ثمین، [بدون تاریخ]؛ و مقاله «یک دلیل علمی سرماخوردگی دقیقا زیر بینی ما»، سایت یورونیوز فارسی، ۱۸ آذر ۱۴۰۱ / ۹ دسامبر ۲۰۲۲.)

□□□□□

□ با بهره‌گیری دقیق از راهکارهای گفته‌شده، که در کل بر مبنای تجربه و مشاهده نگارنده و نیز دریافت نظر و تجربه اطرافیان و برخی متخصصان شکل گرفته‌ و تنظیم شده‌اند، دوره درمان کوتاه‌تر می‌شود. همچنین شدت و دفعات سرماخوردگی کاهش می‌یابد. توصیه می‌شود، در دوره نقاهت هم کمابیش نکته‌ها رعایت شوند.

□ با اولین احساس لرز و دیگر علائم سرماخوردگی، به‌سرعت نکته‌های گفته‌شده را به کار بگیرید و تأثیر آن را در کوتاه‌مدت و درازمدت ببینید. تعجب خواهید کرد که در بسیاری موارد، علائم در کم‌تر از نصف روز یا حتی دوسه ساعت از بین می‌روند. نکته مهم این است که پیش از شدت‌گرفتن بیماری و با مشاهده اولین علائم، اقدام کنیم. با پیشرفت بیماری، دیگر کار به این سادگی‌ها نیست. زمان و انرژی بیش‌تری نیاز است و بدن بیش‌تر در خطر عوارض و‌ مزمن‌شدن بیماری قرار می‌گیرد. به هر حال، اگر به هر علت بیماری شدت گرفت، باز به تلاش خود ادامه دهیم و ناامید نشویم. حداقل این است که از بروز بیماری‌های بعدی، از جمله سینوزیت، برونشیت، مننژیت و ذات‌الریه (سینه‌پهلو) پیشگیری می‌شود. این که با سرماخوردگی مواجهیم، آنفلوآنزا یا کرونا و تفاوت این‌‌ها چیست، بحث مفصلی دارد، اما راهکارهای گفته‌شده در پیشگیری یا بهبود همه این گونه‌ها مفید و مؤثر است.

□ «لرز به علت سرما نشانه‌ فعالیت بدن برای گرم‌کردن ماهیچه‌هاست. بدن مانند یک موتور شروع به لرزیدن بیش‌تر می‌کند تا شما را گرم کند»؛ «اگر لرز به علت سرما باشد، درمان فوری آن گرم‌کردن است. با گرم‌‌کردن، لرز کاهش می‌یابد و نیازی به منبسط و منقبض شدن بدن برای گرمای ماهیچه‌ها نیست». «به بیمار مایعات گرم بدهید و او را گرم نگه‌ دارید. البته اگر لرز همراه با تب باشد نباید فضا را خیلی گرم کرد»، «چون دمای بدن افزایش می‌یابد». همچنین باید توجه داشت که «فرد سرماخورده نیاز به مایعات فراوان دارد و به‌خصوص اگر محیط را گرم می‌کنیم، لازم است حواسمان به کم‌آب‌شدن بدن هم باشد. دمنوش در مقادیر زیاد و به عنوان تأمین‌کننده آب بدن توصیه نمی‌شود و فقط از اثر بهبوددهندگی آن باید بهره برد. آب میوه (تا حد امکان، طبیعی) بهتر است چون قند مورد نیاز را هم تأمین می‌کند». (این بند برگرفته است از مقاله «علت تب‌و‌لرز ناگهانی چیست و چگونه آن را رفع کنیم؟»، فاطمه خرم‌آبادی، سایت دکترتو، ۲۶ بهمن ۱۳۹۷، به‌روزرسانی: ۳ آبان ۱۴۰۲، تأیید: دکتر خاطره علوی؛ همچنین توضیحات دکتر سهیلا خلیلی، پزشک عمومی، مهر ۱۴۰۲.)

□ این که، در کنار بهره‌گیری از این اصول و راهکارها، دارو مصرف بشود یا نه، انتخابی شخصی و نسبی است و بستگی به وضعیت هر فرد دارد، اما تجربه نگارنده در اغلب موارد بی‌نیازی از دارو بوده است. به هر حال، در صورت کمک‌گرفتن از دارو، ضمن اطمینان از مناسب‌بودن آن با نوع سرماخوردگی زیر نظر پزشک، مهم است که زمان و مقدار مصرف داروها دقیق باشد و دوره درمان کامل شود، حتی اگر بهبود نسبی حاصل شده باشد.

□ طبیعت و خصوصیات بدنی و زیستی هر فرد با دیگری تفاوت دارد و همواره بایستی در نظر گرفته شود. برای مثال، در حالی که زنجبیل و دارچین در بهبود سرماخوردگی عده‌ای مفیدند ممکن است، به علت آلرژی‌زا بودن، برای برخی افراد مضر باشند و حتی بیماری را شدت دهند. همان طور که برخی با دود اسپند دچار سردرد یا سرفه می‌شوند و یا در صورت ابتلا به آسم، بیماری‌شان شدت می‌یابد.

طب سنتی یا مدرن؟

□ در هیاهوی دنیای امروز و میان سردرگمی مردم و بیماران برای انتخاب بین طب سنتی و مدرن، یک نکته بسیار مهم می‌تواند راهگشا باشد؛ این که پزشکی مدرن، در هر مرحله‌ای که باشد، در ادامه طب سنتی پدید آمده است، بنابراین، پایه اصلی آن به‌نوعی همان تجربه و آزمون‌وخطای قدیمیان بوده، ضمن این که همین «تجربه‌» و «آزمون» خود شکلی از «تحقیق» و «علم» است. همچنین، می‌توان گفت، ترکیب داروهای جدید، مستقیم و غیرمستقیم و طی قرن‌ها، از داروهای سنتی به دست آمده؛ بنابراین، چه بهتر که با دیدگاهی میانه، به جای در مقابل هم قراردادن طب سنتی و مدرن، متناسب با وضعیت هر بیمار و بیماری، مسیر بهتر در پیش گرفته شود. تعصب یا کاربرد نادرست هر کدام از این دو شیوه راه به بیراهه بردن است. باید سنجید و در هر وضعیت بهترین، مؤثرترین و کم‌ضررترین را برگزید؛ و اگر لازم باشد، با نظر کارشناسی، هر دو را در کنار هم به کار گرفت. چنان که عده‌ای از تحصیلکردگان پزشکی مدرن، دوره‌های تخصصی طب سنتی را هم می‌گذرانند و در این عرصه، پزشکان حاذق و کارآمد کم نیستند. به‌راستی چه اشکالی دارد که صنف عطاران، برای تشخیص دقیق‌تر، از پزشکان کمک بگیرند و مثلا برای بیمار یا مُراجع، از ایشان دستور سونوگرافی یا آزمایش درخواست کنند. این شیوه، اگر با دقت‌های لازم و همکاری و هماهنگی صحیح این دو صنف صورت گیرد، یک گام به جلو و مایه خشنودی خواهد بود. از سوی دیگر، با توجه به اشکال‌هایی که پزشکی جدید دارد، چه خوب که پزشکان بیش‌تری دوره‌های تخصصی طب سنتی را بگذرانند؛ و بسته به وضعیت بیمار، برای درمان با یکی از دو شیوه یا هر دو اقدام کنند. کم‌کم، عطاری‌ها هم نقش داروخانه‌ را پیدا می‌کنند و هر کس در جایگاه خود قرار می‌گیرد.

□ سازمان بهداشت جهانی از طریق قوانین و مقررات سختگیرانه اعلام کرده که طب سنتی می‌تواند به عنوان گزینه مکمل برای طب مدرن استفاده شود.» (نقل از مقاله «طب سنتی یا مدرن؛ مقایسه اثربخشی طب سنتی و پزشکی مدرن»، دکتر سوده کرمی، داروساز، ۲۶ شهریور ۱۴۰۲، سایت داروبیار)؛ (در این زمینه، بیش‌تر بخوانید در مقاله «بررسی تفاوت طب سنتی و مدرن»، سایت انتشارات آثار سبحان، مرجع تخصصی کتب پزشکی، ۵ جولای[؟].)

□ طب سنتی یا طب مزاجی گونه‌ای از پزشکی جایگزین است که در آن به مزاج‌ها و خلط‌های چهارگانه (سرد، گرم، خشک و مرطوب؛ دم، صفرا، بلغم و سودا) باور دارند. یکی از پرسش‌های همیشگی انسان این بوده که خاستگاه اصلی طب و کلا حرفه پزشکی کدام سرزمین بوده و چگونه مکاتب درمانی در جهان شکل گرفته‌اند. بر اساس شواهد تاریخی، ایران منشأ طب در جهان بوده است. البته دیرینگی و آغاز پزشکی را در هیچ کشوری به‌درستی نمی‌توان یافت، زیرا بشر از ابتدای خلقت هر وقت به درد و جراحت مبتلا شده، در پی چاره و درمان برآمده است. ولی به طور مکتوب، نخستین فردی که به عنوان پزشک معرفی شده، حدود ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، شخصی به نام تریتا در ایران بوده است. بیش از ۶۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، مکتب مزدیسنا توسط زرتشت در شمال غربی ایران بنا نهاده شد. پایه این مکتب بر اساس بهی‌بخشی بود. برای اولین بار واژه‌های درمان و پزشکی در این مکتب جاری گشت و مقام پزشک پرارج گردید. در این مکتب، علاوه بر درمان، بر بهداشت نیز تأکید شده بود. پاکی چهار عنصر هوا، خاک، آب و آتش از اصول مهم این مکتب بوده است. کوروش (۵۵۰ سال پیش از میلاد) از قوانین پزشکی و بهداشتی آگاه بوده تا جایی که پرستاری بیماران خانواده شاهی را خود به عهده می‌گرفته و همواره تأکید داشته که با تعدیل خورش، ورزش و سکونت در آب‌وهوای مساعد باید تندرستی را حفظ کرد. با ظهور بقراط در یونان که همزمان با اردشیر اول (۴۶۰ سال پیش از میلاد) بود، به‌تدریج قطب پزشکی به سمت یونان متمایل شد و با حمله اسکندر به ایران کتب باارزش پزشکی، پس از مشاوره اسکندر با ارسطو، به یونان فرستاده و ترجمه شد و بقیه کتب را به آتش کشیدند. بنابراین به گواه پژوهشگران غربی، طب در آغاز، از ایران به یونان منتقل شده و تلاش‌های بقراط در جمع‌آوری این مجموعه‌دانش در زمان خود باعث شده عنوان «پدر دانش پزشکی» به وی اطلاق شود. بنابراین، به دلیل شناخته‌شده بودن بقراط و پزشکان پس از وی و مکتوبات آنان، به‌رغم خاستگاه انکارناپذیر ایران در عرصه پزشکی، عبارت «طب یونانی» بیش از همه در دنیا شناخته شده است. در سال‌های ۱۴۱ تا ۱۷۱ میلادی، به فرمان شاهپور اول ساسانی، دانشگاه جندی‌شاهپور در جنوب شرقی دزفول و شمال غربی شوشتر بنا شد. فعالیت رسمی و مهم آن در سال‌های ۳۱۰ تا ۳۷۰ میلادی، زمان شاهپور دوم، آغاز شد و در کنار علوم دیگر، عمده فعالیت آن پزشکی بود. این مکان تا ۶۰۰ سال مهم‌ترین کانون پزشکی خاورمیانه بود. بعد از فتح ایران به‌دست مسلمانان، مرکز علوم پزشکی به بغداد منتقل شد و دانشمندان ایرانی، از جمله علی ابن ربّن طبری، محمد بن زکریای رازی و ابن سینا طب را احیا و تکمیل کردند. اسحاق بن حُنَیْن و اسماعیل جُرجانی نیز، به‌ویژه با ترجمه آثار یونانی و عربی عرصه پزشکی، از دانشمندان تأثیرگذار در این مسیر بوده‌اند. در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی در جریان جنگ‌های صلیبی، بار دیگر، طب از ایران به اروپا انتقال یافت. طی این سال‌ها، طب ایرانی در مراکز علمی و دانشگاهی غرب تدریس می‌شد، به طوری که بیش از ۵۰۰ سال کتاب «قانون» ابن سینا مرجع آموزش پزشکی بود. طی قرن‌های ۱۴ تا ۱۶ میلادی، به علت تعصبات مسیحی و شروع دوره رنسانس و به‌خصوص با ظهور پاراسلسوس که یک شیمیدان بود، طب سنتی به‌مرور جای خود را به طب شیمیایی داد. با نفوذ غرب در دوره صفویه و قاجاریه، طب سنتی ایران از زادگاهش طرد شد و جای خود را به سیستم درمانی غربی و داروهای ساخته‌شده توسط آنان داد. (این بند برگرفته است از مقاله «پزشکی جایگزین»، ویکی‌پدیای فارسی؛ و مقاله «آشنایی با طب سنتی ایران»، دکتر مهدی فلاح، متخصص طب ایرانی، سایت تندرستان، [بدون تاریخ].)

□ امروز همه ما، اعم از متخصص و غیرمتخصص، نیاز داریم نسبی‌نگری را جایگزین مطلق‌نگری کنیم و به جای جبهه‌گرفتن یا سردرگمی و ناامیدشدن، منطقی و خردمندانه مزایا و معایب هر شیوه را ببینیم و بررسی کنیم. هیچ شیوه‌ای بدون اشکال و کامل نیست. این ما هستیم که در هر جایگاه، با تجربه و دانش خود و نیز دوری از تعصب و یکسویه‌نگری، می‌توانیم به تصحیح و غنای علم، فناوری و در نهایت، فرهنگ کمک ‌کنیم. نکته مهم این است که بشر نیاز دارد در همه امور به تعادل برسد و راه میانه را برگزیند تا در هر زمینه‌، ضمن رهایی از کشمکش و جنجال و هیاهو، در مسیر درست رشد و پیشرفت قرار گیرد. همچنین ضروری است، در هر حرفه و جایگاهی که هستیم، از اعتراف به اشتباه و عذرخواهی نهراسیم و پیش و بیش از هر چیز، درستکاری، خردورزی، انصاف و خدمت صادقانه را معیار و مبنا قرار دهیم.

□ آن چه خواندید، نسخه بازنگری‌شده‌ای است از‌ مطلب «وقتی سرماخوردگی در کمین است» به قلم همین نگارنده، که ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ در روزنامه مردم‌سالاری و سپس در فضای مجازی منتشر شد. طی بازنگری نیز ابتدا با همین عنوان به مرحله نظرخواهی پیش از انتشار رسید. این مرحله اما به شکل‌گیری چهار بند اخیر درباره طب سنتی و مدرن انجامید. چنین بود که نگارنده نتوانست صبوری کند تا در یادداشتی جداگانه به این مبحث بپردازد و سرانجام، به‌رغم ارتباط غیرمستقیم، آن را بر صدر نشاند و عنوان اصلی نوشتار تغییر یافت.

□ با سپاس از دکتر سهیلا خلیلی (پزشک عمومی)، دکتر بیتا میرزایی (متخصص داخلی و فوق تخصص غدد)، دکتر رقیه عرشیا (متخصص فیزیوتراپی)، بانو عصمت مغیثه (فیزیوتراپیست تجربی)، بانو اشرف احمدی جزنی (کارشناس داروسازی)، بانو خجسته شاهوردی (کارشناس پرستاری)، بانو آذر محمدی (بهیار پیشکسوت)، دکتر شهرام اولیایی (متخصص پزشکی هایپربار)، استاد محمد اسدی (مشاور و درمانگر طب سنتی)، دکتر مهدی فهیمی (پزشک عمومی و متخصص طب ایرانی)، دکتر قربان دیری (پزشک عمومی و متخصص طب ایرانی) و دکتر بابک دانش‌فرد (پزشک عمومی، متخصص و پژوهشگر طب ایرانی) که در بازبینی این متن از نظرهای مفید ایشان بهره گرفته شده است.

@naziabedi2