طرح صیانت

۱۲ برنامه طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی برای خانواده و کودکان

علی محمد رجبی[۱]

مقدمه

قانون گذاری، تنظیم گری، محدودسازی و داخلی سازی خدمات مجموعه اقداماتی است که در کشورهای مختلف دنیا برای ساماندهی فضای مجازی متناسب با فرهنگ بومی و  افزایش قدرت اعمال حاکمیت ملی بر پلتفرم های بین المللی اتخاذ می شوند و کشورها متناسب با برنامه های راهبردی و توان اجرایی شان به استفاده از تمام یا بخشی از این راهکارها اقدام می کنند.

در طول ۱۵ سال اخیر در کشور ما نیز از طیف متنوعی از اقدامات برای مدیریت فضای مجازی استفاده شده است که می توان از تشکیل شورای عالی فضای مجازی، تصویب قانون جرایم رایانه ای و ایجاد کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ایجاد نظام فیلترینگ، تحدید پهنای باند، تلاش برای داخلی سازی خدمات پایه کاربردی و تنظیم اسناد و مقررات در حوزه های مختلف نام برد. اما نکته مهم اینجا است که در تمام این سال ها مجلس در شکل قانونگذاری به فضای مجازی توجه نکرده است و شاید یکی از دلایل مهم وضع موجود عدم وجود سازوکارهای قانونی مشخص برای مدیریت و ساماندهی فضای مجازی است، موضوعی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا در اولویت بوده است.

از حدود سال ۹۷ زمزمه پیشنهاد طرحی تحت عنوان صیانت از کاربران در فضای مجازی مطرح شد، در سیر تحول این پیش نویس در مرداد سال ۱۴۰۰ به صورت طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در جلسه علنی چهارشنبه ۶ مرداد ۱۴۰۰، با ۱۲۱ رای موافق بر اساس اصل ۸۵ قانون اساسی در کمیسیونی ویژه تصویب و بررسی شد و قرار است مصوباتش به‌طور مستقیم و بدون ارائه در صحن علنی برای اعلام نظر به شورای نگهبان ارسال ‌شود. هرچند تعدادی از نمایندگان درصدد برآمدند برای لغو رسیدگی، طبق اصل ۸۵ و در کمیسیون ویژه اقدامی انجام دهند ولی در نهایت با رای گیری مجدد خارج شدن طرح از حالت اصل ۸۵ به تصویب نرسید و روند رسیدگی به این طرح از طریق کمیسیون ویژه پیگیری خواهد شد.

در خصوص طرح دیدگاه های کاملا متناقضی وجود دارد، عده ای از کارشناسان این طرح را برای حمایت کاربران و ساماندهی ولنگاری حاکم بر فضای مجازی ضروری می دانند و عده ای دیگر این طرح را به منزله قطع اینترنت می شمارند. اما این دو برداشت تنها نگاهی مضیق به طرح است چرا که این طرح می تواند ابعاد تاثیرگذاری متنوعی بر فضای مجازی کشور داشته باشد.

یکی از حوزه هایی که کشورها برای مراقبت از آن از راهکارهای اعمال حاکمیت بهره می برند و دغدغه ای مهم محسوب می شود حوزه خانواده و به خصوص کودکان در فضای مجازی است، چرا که این گروه در کنش با فضای مجازی در معرض آسیب های گوناگونی قرار دارند، هرچند که نباید فقط به تهدیدات فضای مجازی برای خانواده و کودکان پرداخت ولی در صورت عدم ساماندهی رابطه و نوع تعامل پلتفرم ها با کاربران و برعکس همواره این نگرانی وجود خواهد داشت که خانواده و کودکان قربانی برنامه های نظام سلطه و برتری جویی فرهنگ متخاصم با بهره گیری از روابط مالی حاکم بر فضای مجازی و محتوای مدیریت نشده آن خواهند شد. موضوعی که چالش اساسی بسیاری از کشورهای دنیا است و تلاشی همگانی در جهان برای مدیریت و غلبه بر آن در حال پیگیری است.

در این یادداشت سعی شده فارغ از جهت گیری های متضاد کارشناسان نسبت به طرح پیشنهادی «حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» با اتکا به متن منتشر شده در ۲۶ تیر ۱۴۰۰ به عنوان پیشنهاد رسمی مرکز پژوهشهای مجلس، نوع مواجهه این طرح با حوزه خانواده و کودکان با استفاده از روش کیفی بررسی شود.

بررسی اجمالی طرح

طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی که در فضای رسانه ای به طرح صیانت از حقوق کاربران معروف شده است از سال ۱۳۹۵ و توسط حجت الاسلام پژمانفر نماینده مشهد که در مجلس دهم رئیس کمیته فضای مجازی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی بودند تحت نام قانون صیانت از کاربران در فضای مجازی پیشنهاد شد ولی در آن مجلس نتوانست در کمیسیون فرهنگی رای بیاورد و وارد فرآیندهای بعدی نشد.

در مجلس یازدهم که با فضای اصولگرایی به روی کار آمد، فضای مجازی و توجه به آن به یکی از دغدغه های مهم تبدیل گردید چرا که در دیدار تصویری افتتاحیه این مجلس رهبر معظم انقلاب فرمودند: «مسئله­ی مدیریّت فضای مجازی جزو مسائل مهمّ ما است که این مسئله، مسئله‌ی بلندمدّت هم نیست؛ مسئله‌ی کوتاه‌مدّت و میان‌مدّت و جزو مسائل نزدیک ما است».

این امر موجب شد مجدداً موضوع پیشنهاد طرحی مرتبط با فضای مجازی در دستور کار کمیسیون فرهنگی مجلس و مرکز پژوهشها قرار بگیرد. اخبار منتشرشده از طرح جدید در فضای مجازی با حاشیه های فراوانی همراه بود و شایعات مختلفی در فضای رسانه ای کشور و شبکه های اجتماعی در این خصوص منتشر می شد تا اینکه سرانجام در ۲۶ تیر ماه ۱۴۰۰ ویرایش جدید طرح با عنوان طرح حمایت از کاربران و کسب و کارهای پایه کاربردی فضای مجازی رسما منتشر شد و با همه حواشی در جلسه ۶ مرداد ۱۴۰۰ مجلس رسیدگی به این طرح در قالب اصل ۸۵ به تصویب رسید و مقرر شد طرح در کمیسیونی تخصصی مورد بررسی قرار گیرد و مصوبه نهایی کمیسیون ویژه بعنوان نظر مجلس به شورای نگهبان ارسال شود.

طرح پیشنهادی مرکز پژوهشهای مجلس و مورد تایید کمیسیون فرهنگی از نظر ساختاری دارای ۶ فصل و ۳۷ ماده قانون است که در نگاهی اجمالی به موضوعات زیر پرداخته است :

• فصل اول – کلیات شامل تعریف اصطلاحات و تعیین دامنه شمول قانون
• فصل دوم – تنظیم‌گری شامل بازتعریف کمیسیون عالی تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی به عنوان کمیسیون تنظیم گر فرابخشی، تعیین وظایف و اختیارات این کمیسیون عالی، اصلاح قانون وظایف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و بازتعریف وظایف و حوزه اختیارات کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات، تشکیل کارگروه مدیریت گذرگاه های ایمن مرزی و تعیین متولی برای اجرای اصل ۲۵ قانونی اساسی در گذرگاه های ایمن مرزی
• فصل سوم – شرایط و ضوابط عرضه و فعالیت خدمات پایه کاربردی شامل ثبت در درگاه خدمات پایه کاربردی، اخذ مجوز فعالیت خدمات اثرگذار پایه کاربردی داخلی و خارجی، معرفی نماینده قانونی، تعیین شرایط راه اندازی و بهره برداری دستگاه های اجرایی از خدمات پایه کاربردی اختصاصی توسط کمیسیون
• فصل چهارم – حمایت از خدمات پایه کاربردی داخلی شامل تشکیل صندوق حمایت از خدمات پایه کاربردی داخلی و محتوای، تعیین حق‌السهم تولیدکننده محتوای داخلی و ارائه‌دهندگان خدمات پایه کاربردی داخلی، شامل شدن حمایت‌های تجاری دانش‌بنیان برای خدمات پایه کاربردی داخلی، تعیین سهم و مدیریت ترافیک خدمات پایه کاربردی، ممنوعیت پرداخت در خدمات پایه کاربردی فاقد مجوز، مجوز پرداخت الکترونیکی اختصاصی در بستر خدمات پایه کاربردی اثرگذار داخلی، ممنوعیت تبلیغ، ترویج و اشاعه خدمات پایه کاربردی خارجی فاقد مجوز برای رسانه های داخلی، الزام دستگاه های اجرایی به ارائه خدمات الکترونیکی از طریق خدمات پایه کاربردی داخلی، ممنوعیت استفاده دستگاه های اجرایی از خدمات پایه کاربردی خارجی، الزام دستگاه های اجرایی به ارائه دسترسی و اجازه بهره برداری از خدمات دولتی برای ارائه به مردم، ترغیب به نصب پیش فرض خدمات پایه کاربردی مجاز بر روی تجهیزات هوشمند وارداتی با مدیریت تعرفه واردات
• فصل پنجم – تکالیف و تعهدات خدمات پایه کاربردی شامل وظایف ارائه‌دهندگان خدمات پایه کاربردی، نسبت به کاربران و در قبال نظم و امنیت عمومی، سالم‌سازی محتوای فضای عمومی که ورود به آن نیاز به اخذ اجازه ندارد، اقدام برای سالم سازی محتوای عمومی فضای مجازی برابر فهرست مصادیق محتوای مجرمانه      ، پالایش محتوا به درخواست کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ایجاد سامانه گزارش‌گیری مردمی توسط کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه
• فصل ششم – مسئولیت‌ها و ضمانت‌اجرا شامل تعیین دادگاه و فرآیند قضایی اختصاصی برای مرتبطین با این قانون، تعیین ضمانت اجرا برای این قانون، رفع مسئولیت از خدمات پایه کاربردی در برابر کاربری‌های غیرمجاز، تعیین فرآیند قضایی اختصاصی در هیات تجدید نظر برای مرتبطین با این قانون، تعیین زمان برای دستورالعمل نحوه تشکیل هیئت‌های رسیدگی این قانون، تعیین مجازات برای کارکنان دستگاه‌های اجرایی متخلف از این قانون، جرم انگاری فعالیت تجاری غیر مجاز برای دور زدن فیلترینگ، تعیین مجازات برای بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی یا عدم مهارت یا عدم رعایت تدابیر متعارف امنیتی مسئول حفظ و صیانت از داده‌های کاربران، شرایط تشدید مجازات، تعیین ضمانت اجرا برای مصوبات شورای عالی فضای مجازی و کمیسیون عالی، الزام وزارت ارتباطات به اجرای شبکه ملی اطلاعات و خدمات پایه کاربردی مصوب شورای عالی

برنامه های طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی برای خانواده  و کودکان

طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در فصول مختلف و مواد گوناگونی به صورت مستقیم و غیر مستقیم برای حمایت از خانواده و کودکان قانون پیشنهاد داده است. برای شناسایی ارتباط طرح با خانواده وکودکان، متن طرح پیشنهادی با روش کیفی و با استفاده از نرم افزار MAXQDA مبتنی بر تجربیات نویسنده در حوزه تاثیر فضای مجازی بر خانواده و کودکان کدگزاری شد و درنهایت در دو سطح محوری و فرعی موضوعاتی که به حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مرتبط بوده اند دسته بندی شدند.

ارتباط مستقیم : موضوعاتی که در طرح پیشنهادی به صورت مستقیم برای حمایت از خانواده و کودکان پیشنهاد شده است.

ارتباط غیر مستقیم : موضوعاتی که در طرح پیشنهادی از دیدگاه نویسنده می تواند در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجزی موثر باشند.

بعد از کدگذاری طرح پیشنهادی، موضوعات در ۵ موضوع محوری و ۱۲ موضوع فرعی قرار گرفتند، این موضوعات در قالب ۹۲ بند و عبارت در طرح به کارگرفته شده اند. برخی از بندها و عبارات استفاده شده در طرح پیشنهادی ممکن است در چند محور اثرگذار بوده باشد از این رو در کدگزاری تکرار وجود دارد.

موضوعات محوری طرح برای حمایت از خانواده و کودکان

طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در ۵ موضوع محوری به صورت مستقیم و غیر مستقیم به حمایت از خانواده و کودکان پرداخته است. این موضوعات عبارتند از:

• حمایت از خانواده
• حمایت از کاربران
• ساماندهی محتوا
• ساماندهی مدیریت فضای مجازی کشور
• فرهنگ سازی و آموزش

در مقام مقایسه بین موضوعات محوری مورد توجه در طرح برای حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مواردی که به ساماندهی محتوا اختصاص دارد با ۲۹ بار تکرار و مواردی که به حمایت از کاربران اختصاص دارد با ۲۷ بار تکرار بیشترین و فرهنگسازی و آموزش با ۴ بار تکرار کمترین سطح توجه را داشته اند. این نشان می دهد که دغدغه اصلی طراحان طرح، ساماندهی محتوایی فضای مجازی و حمایت از حقوق کاربران بوده است و کمتر به فرهنگ سازی و آموزش توجه شده است.

سایر موضوعات محوری شامل ساماندهی مدیریت فضای مجازی کشور با ۱۶ بار تکرار و حمایت از خانواده با ۱۶ بار تکرار در یک سطح از توجه قرار دارند.

در نگاه کلان به طرح می توان اینگونه برداشت کرد که پیشنهاد دهندگان طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی، سالم سازی محتوایی و حمایت قانونی از کاربر در فضای مجازی را اصلی ترین نیاز کشور در حوزه قانون گذاری می دانند و بر این باور هستند که سلامت محتوایی فضای مجازی کافی نیست و کاربران ایرانی از حمایت قانونی کافی در برابر پلتفرم ها و کسانیکه که به دنبال نقض حریم خصوصی و اطلاعاتی آنها هستند برخوردار نیستند.

در طرح پیشنهادی ۱۲ موضوع فرعی در ذیل موضوعات محوری شناسایی شدند، این موضوعات به صورت مستقیم و غیر مستقیم در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی موثر خواهند بود. این موضوعات عبارتند از:

• حمایت از کودکان
• حمایت از خانواده
• حریم خصوصی
• داده های کاربر
• حقوق کاربر
• سالم سازی بستر
• پیشگیری از مواجهه ناخواسته
• تولید محتوای سالم
• تبلیغات
• مسئول سازی
• سواد کاربری
• اطلاع رسانی

در مقام مقایسه بین موضوعات فرعی مورد توجه در طرح برای حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مواردی که به سالم سازی بستر های ارائه دهنده خدمات اختصاص دارد با ۱۵ بار تکرار و مواردی که به ایجاد و تعریف مسئولیت اختصاص دارد با ۱۳ بار تکرار بیشترین و اطلاع رسانی با ۱ بار تکرار کمترین سطح توجه را داشته اند. این نشان می دهد که دغدغه اصلی طراحان طرح، تلاش برای سالم سازی بسترهای ارئه دهنده خدمت به کاربران و تعیین مسئولیت برای بازیگران این عرصه در فضای مجازی بوده است و اهمیت اطلاع رسانی، مدیریت تبلیغات و سواد رسانه کمتر مورد توجه بوده است.

در طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در مجموع ۹۲ ارتباط موضوعی با حوزه خانواده و فضای مجازی شناسایی شدند، این موضوعات به صورت مستقیم و غیر مستقیم در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی موثر خواهند بود. در جدول زیر موضوعات محوری، موضوعات فرعی و فراوانی ارتباط آنها آورده شده است.

طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی با حوزه خانواده و کودکان در فضای مجازی، ۹۲ ارتباط ایجاد کرده است که می توان دغدغه سالم سازی محتوایی و تعیین مسئولیت برای بازگیران عرصه مدیریت فضای مجازی را اصلی ترین راهکار طراحان برای حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی دانست.

شاید بتوان دلیل این تمرکز طراحان را در اجرایی نشدن مصوبات شورای عالی فضای مجازی در طول سال های فعالیت آن دانست به خصوص در حوزه ساماندهی و مدیریت فضای مجازی کشور که همواره وجود اختلاف نظر بین شورای عالی و مسئولین اجرایی در دولت های مستقر موجب شده است که اهداف اساسی شورای عالی فضای مجازی در موضوعاتی مانند شبکه ملی اطلاعات، ساماندهی پیام رسان ها، صیانت از کودکان در فضای مجازی و … محقق نشوند.

با درک و تایید دغدغه مهم طراحان طرح که در شکل فعلی تبلور پیدا کرده است موارد زیر برای تقویت اثرگذاری طرح بر حوزه حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی پیشنهاد می شود:

• به حوزه فرهنگ سازی و نگاه پیشگیرانه توجه بیشتری شود
• سازوکارهای پیش بینی شده برای تولید محتوا کافی نیستند و در نهایت منجر به تقویت بخش های وابسته به نهادهای حاکمیتی خواهد شد و کمتر بخش خصوصی در این عرصه حمایت شده است.
• پشتیبانی فنی از خانواده ها در قالب برنامه های کنترل والدین و مدیریت مصرف متولی ندارد
• نقش وزارت آموزش و پرورش در ارتقاء آموزش جامعه هدف معلمان، مربیان، والدین، دانش آموزان و پیش دبستانی  مشخص و قابل اندازه گیری نیست.
• به موضوع تبلیغات، اطلاع رسانی و سوادکاربری متناسب با اهمیت و تاثیر آنها بر سالم سازی فضای مجازی توجه نشده است.
• حوزه مسئولیت اجتماعی و نظام ارزیابی آن که می تواند نقش موثری در ترویج و جلب مشارکت پلتفرم ها در صیانت از خانواده و کودکان داشته باشد دیده نشده است.

در نهایت از نگاه کارشناسی طرح پیشنهادی فعلی در صورت تصویب می تواند در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی نقش به سزایی ایفا کند چرا که در شرایط فعلی به دلیل غلبه شدید اهداف اقتصادی و کسب و درآمد بیشتر در اپراتورها و پلتفرم ها، معمولی ترین راهکارهای حمایت از خانواده و کودکان که در بسیاری از کشور های دنیا سال ها است که استفاده می شوند مانند سیم کارت کودک و نوجوان، اینترنت پاک، اینترنت قابل مدیریت دسترسی، ابزارهای کنترل والدین و مدیریت مصرف، نظام رده بندی سنی محتوا و … در ایران اجرایی نشده اند و خانواده و کودکان با کمترین حمایت در فضای مجازی به ولنگاری کشیده شده رها شده اند.

[۱] http://familyweb.ir