مختصری از تاریخچۀ رقص با تمرکز بر رقص ورزشی

رقص از رشته‌های هنرهای نمایشی (Performing arts) است و جزو هنرهای هفتگانه به شمار می‌آید. هنرهای نمایشی مشمول تئاتر، اپرا، رقص و سیرک می‌شود و همه ایناها زیر چتر هنرهای زیبا (Fine Art) قرار می‌گیرند. البته امروزه این رشته چنان مدون و پردامنه شده است که زمزمه‌های پذیرش آن در المپیک، در مقام یک رشته ورزشی نیز شنیده می‌شود.

رقص چیست؟

پویایی و زایاییِ رقص، رقصندگان، طراحان و پژوهندگان آن در دنیا چنان است که پیوسته انواع جدیدی از آن ابداع می‌شود و در تلفیق با رقصِ فرهنگ‌های دیگر، جنبه‌های نمایشی و زیباشناسانه‌اش بیش از پیش توجه‌ها را جلب می‌کند و به دیگر فرهنگ‌ها شناسانده می‌شود. در تعریف رقص گفته‌اند: حرکت‌هایی پیوسته و موزون که اغلب یا برآمده از حسی درونی است یا متاثر از شنیدنِ موسیقی. این موسیقی می‌تواند صدای پرندگان، باد یا باران باشد، یا ساده‌ترین ابزار موسیقی؛ مانند تشت!

رد رقص را می‌توان در زیست موجودات دیگر، به‌خصوص هنگام جفت‌گیری، یا وزیدن باد به شاخساران درختی چون بید نیز جُست. به این معنا که رقصیدن در تمام جنبه‌های آفرینش حضوری آشکار، سازنده و حیاتی دارد. حتی ماهیت برخی از رشته‌های ورزشی مانند ژیمناستیک، پاتیناژ، یا رشته‌های رزمی مانند ووشو و شنای موزون یا Synchronized swimming (Artistic Swimming) نیز مستقیما با رقصیدن و حرکت‌های ریتمیک و پیوسته در ارتباط است.

پیشینه

احتمالا باید رقصیدن را از جملۀ قدیمی‌ترین مفاهیمی دانست که انسان‌ها را به دور هم جمع کرده است. به‌خصوص به دور آتش و شاید برای دعا یا دور کردن شیاطین یا استدعای نزول باران. موید این ادعا غارنگاره‌هایی در پوهپال هند است که سبقه آن به 12 هزار سال پیش بازمی‌گردد و گروهی از انسان‌ها را زنجیروار، پیوسته به هم تصویر کرده است. در تمامی تمدن‌های بزرگ، از چین و ژاپن گرفته تا هند و ایران و یونان، رقص‌ از نشانه‌های فرهنگیِ ممالک و مردمان آن بوده است که با خلقیات و آداب و رسوم و شیوۀ زندگانی و باورهای آنان عجین است.

واژه‌شناسی

رقص در فارسی جنبیدن و پای‌کوبیدن معنی شده است. این واژه‌ عربی است و ماخوذ از کلمۀ «وَشت» یا «فرخه» پارسی. در زبان پهلوی «پای واژیک» و در فارسی دری «پای بازی» گفته می‌شده است. در فرانسه به آن دانس (Danse) و در انگلیسی Dance می‌گویند.

ایران

ایران به سبب گوناگونی زبانی و قومی، رقص‌های بسیاری در درون خود پرورده است که بیشترشان در دستۀ رقص‌های آیینی جا می‌گیرد. گیل‌ها و ترک‌ها و بلوچ‌ها و عرب‌ها و کردها و عشایر و دیگر اقوام و مناطق ایران، هر یک، رقص‌هایی با فلسفه‌‌ای خاص و شکلی منحصر دارند که با آلات موسیقی بومی‌شان همراهی می‌شود.

قدیمی‌ترین سندی که به رقصیدن در ایران اشاره می‌کند، تکه سفالی یافته شده در چشمه‌علی شهر ری است، که پیکره‌هایی دست به دست هم روی آن نقش بسته‌اند. این سفال بازمانده از هفت هزار سال پیش است و اکنون در موزه لوور نگهداری می‌شود.

سماع

یکی از رقص‌هایی که در ایران با مفاهیم عرفانی در پیوند است، رقص سماع نام دارد. آن را رقص صوفیه نیز دانسته‌اند. سماع یعنی شنیدن و گوش دادن؛ در واقع اسم فعل «بشنو» است. چرخیدن به دور خود با دست‌هایی افشان، به همراه کلاه و لباسی دامن‌دار، جلوه‌ای بسیار خاص به این رقص بخشیده است که با هدف فرورفتن در خلسه و دست یافتن به حالت‌های معنوی انجام می‌شود. نی، تنبور و دف از جمله ادوات موسیقایی است که سماع را همراهی می‌کند.

طبیعی است اگر در رابطه با رقص، مثل‌ها و اصلاحاتی نیز در هر زبان به وجود آید. در زبان فارسی، مثل‌هایی مانند «عروس بلد نیست برقصه، می‌گه زمین کجه»، «چه برای کر بزنی چه برای کور برقصی»، یا اصلاح‌هایی مانند «گربه رقصاندن»، به معنای به تاخیر انداختن کار، یا «نزده رقصیدن» به معنای منتظر بهانه بودن برای ورود به کاری، از آن دست است.

روز جهانی رقص

در تقویم میلادی، 29 آوریل هر سال، به نام روز جهانی رقص نام‌گذاری شده است. انستیتو بین‌المللی تئاتر، به عنوان بزرگ‌ترین متولی تئاتر در جهان، این روز را به افتخار زادروز بالرین شهیر فرانسوی، ژان ژرژ نووِر (1727-1810) پیشنهاد داده و به تقویم جهانی افزوده است. نووِر را پدر بالۀ مدرن می‌دانند و به او لقب شکسپیر باله داده‌اند.

انواع رقص‌ها

شیوه‌های تقسیم‌بندی رقص می‌تواند بسیار گوناگون باشد. با این حال، در شیوه‌ای برگزیده، رقص‌ها به صحنه‌ای، آیینی، عرفانی، محلی یا فولکلور، سنتی یا ملی، بالروم، اجتماعی و بداهه تقسیم می‌شوند.

از نوع صحنه‌ای می‌توان به باله و معاصر اشاره کرد. از انواع آیینی رقص شمشیر در اعراب، رقص همراه با اسب در دوره هخامنشیان، رقص قربانی کردن گاو در آیین میتراییسم و رقص شیطان را نام برد که مخصوص کشورهای امریکای جنوبی، خاصه بولیوی است. از انواع عرفانی که برای رسیدن به نیات معنوی انجام می‌شود، رقص کاهنان معبد در مصر باستان، سماع در میان صوفیان و رقص نیایشی سرخ‌پوستان آمریکا را می‌توان نام برد.

انواع محلی تنوع حیرت‌انگیزی دارند و هر کشور، از چین و ایران و ژاپن گرفته تا اسپانیا و مکزیک و هند، چندین و چند رقص فولکلور دارند. فلامنکو، تاجیک، هندی و عربی از جمله رقص‌هایی‌اند که در دسته سنتی یا ملی قرار می‌گیرند. رقص‌های بالروم به رقص‌های دونفره گفته می‌شود و از انواع امروزی به حساب می‌آید. مانند چاچا، سالسا، تانگو و... .

رقص ورزشی

در میان تمامی انواع ذکر شده، رقص ورزشی یا Sport Dancing، نمونه‌ای است که به منظور رقابت و ورزش انجام می‌شود و رقصندگان باید برای فراگرفتن آن سخت آموزش ببینند. این نوع رقص از رقص بالروم رقابتی نشئت گرفته است.

زمزمه‌های وارد شدن این رشته به عنوان یکی‌ از رشته‌های ورزشی در المپیک شنیده می‌شود. همچنانکه شنای موزون به عنوان یکی از مشتقات ورزش‌های آبی به المپیک افزوده شد، این رشته نیز می‌تواند رقصندگان حرفه‌ای را در مقام ورزشکاران مدال‌آور راهی المپیک کند. اگرچه تا المپیک تابستانی 2018 لندن خبری از اضافه شدن آن به رشته‌های ورزشی المپیکی نبوده است. با این حال در تقویم بازی‌های المپیک تابستانی جوانان بوینس آیرس در سال 2018، عبارت «رقص ورزشی» به شکل رقابت‌هایی که بنا بود در گروه‌های زنانه و مردانه و مختلط برگزار شود، درج شد.

این رشته در سبک‌های گوناگونی از جمله سبک استاندارد بین‌المللی، لاتین بین‌المللی، روان یا نرم (Smooth) آمریکایی و ریتیمک آمریکایی برگزار می‌شود. همچنین دارای فدراسیون جهانی موسوم به WDSF است که مخفف عبارت World DanceSport Federation است. مسابقات بسیاری سالانه در کشور‌های گوناگون دنیا برای این رشته نوظهور برگزار می‌شود. با این حال مشهورترین آنها Blackpool Dance Festival است که هر ساله، از سال 1920، در کشور انگلستان و در آخرین هفتۀ ماه مِی برگزار می‌شود.