نوای خنیاگران چهار اقلیم: نگاهی بر ریشه‎های موسیقی نواحی ایران و ردپای آن بر فرهنگ امروز ما

نویسنده: احسان رضایی

ایران، کشوری با پیشینه‎ی فرهنگی غنی و تاریخی مملو از حوادث گوناگون، همواره دارای مردمانی علاقه‎مند به فرهنگ و هنر بوده که علیرغم تحولات بزرگ تاریخی و فرهنگی، ریشه‎های خود را از یاد نبرده و همچنان ردپای آن را در جامعه‎ی ایران میتوان دید. یکی از شاخه‎های بارز هنر در فرهنگ ایرانی موسیقی این کشور است. از آنجا که ایران کشوری با مردمانی از نژادها و فرهنگ‎های مختلف می باشد طبیعیست که نوع موسیقی این اقوام نیز متفاوت باشد. در این مقاله قصد داریم به انواع این شاخه موسیقی و اثر‎گذاری آن بپردازیم.

در ابتدا نیاز است قبل از بررسی موسیقی نواحی، تعریف دقیقی از آن ارائه دهیم. در عرف موسیقی نواحی به شاخه‎ای از موسیقی اطلاق می‎شود که بر موسیقی نواحی مختلف یک کشور نظر دارد. شاید در نگاه اول این تعریف تنها تعریف ممکن از موسیقی نواحی باشد اما باید به این نکته توجه کرد که تعریف همانطور که باید جامع باشد همانطور هم باید مانع باشد تا مفاهیمی مضاف را در برنگیرد. از نظر نویسنده دو نکته ی اساسی در این تعریف ذکر نشده است. 1- بارزترین ویژگی موسیقی نواحی آن است که آیینه‎ی تمام قد فرهنگ و تاریخ آن ناحیه هستند (در ادامه به تفصیل به این جنبه خواهیم پرداخت) که در این تعریف اثری از این ویژگی نمی‎باشد. 2-یکی دیگر از ویژگی‎های بارز موسیقی نواحی یا به اصطلاح بومی این است که این گونه از موسیقی، شناسنامه‎ی ناحیه‎ی خود می‎باشد، بدان معنی که با گوش سپردن به این نوع از موسیقی به وضوح می‎توان اثرات خرده فرهنگ‎ها، عقاید، رسوم، باورها، روزمرگی، معیشت و حتی شرایط اقلیمی را نیز در آن ها دید. همانند مورد قبل، در این تعریف از موسیقی نواحی، اثری از این ویژگی نیز نمی‎باشد. با توجه به دو مورد بالا می‎توان به این نتیجه رسید که موسیقی نواحی با ویژگی های آن منطقه (فرهنگ، پیشینه ی تاریخی، وضعیت اقلیمی و ...) رابطه ی تأثیر پذیری و تأثیرگذاری دارد. بنابراین اگر بخواهیم تعریف نزدیکی به موسیقی نواحی داشته باشیم باید گفت، موسیقی نواحی همان موسیقی محلی یا بومی است که در هر منطقه، از تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم آن قوم تاثیر می‎گیرد و سینه به سینه به نسل بعد منقل شده و جاودانه می‎ماند.

همانطور که در بالا گفته شد موسیقی نواحی یا همان موسیقی محلی، آیینه‎ی تمام قد تاریخ یک سرزمین است. از ، آنجا که فلات ایران از لحاظ جغرافیای موقعیت ویژه‎ای نسبت به کشور های همسایه داشته، همواره در طول تاریخ نیز مورد تهاجم ها و جنگ‎های بسیاری نیز بوده، اما غم و اندوه بسیاری از این نبردها بر دل این مردمان برای همیشه ماند و به وسیله‎ی موسیقی روایت تراژیک این جنگ ها جاودان شد. شعر زیر یک نمونه ای از آثار جنگ بر اشعار اقوام بختیاری می باشد که توام با یک داستان عاشقانه شده :

مي گن اسبت رفيق روز جنگه

مو مي گويم از او بهتر تفنگه

سوار بي تفنگ قدرت نداره

سوار وقتی تفنگ داره سواره

تفنگ دسته نقره م رو فروختم

براي وی قباي ترمه دوختم

فرستادم برايش پس فرستاد

تفنگ دسته نقره م داد و بيداد

همچنین یکی دیگر از انواع موسیقی نواحی، لالایی‎های مادران برای فرزندانشان است، مشهور‎ترین لالایی‎های محلی مربوط به مردمان کرد می باشد که شامل موضوعاتی مانند شرح غم ها و اندوه ها، درد دل مادران، داستان‎های محلی و پند هایی برای فرزندان است که به صورت آواز خوانده می‎شوند. یک نمونه از این لالایی‎های مربوط به مردمان کردستان : (مورد قابل توجه به این لالایی آن است که وزن آن ده هجایی است که از اوزان گاتاها می باشد، این لالایی از نمازهای معروف مهریان و زردشتیان به جا مانده.)

روڵه لای لایه، کۆرپه‌م لای لایه

نزانم بوچی ده‌نگت ده‌رنایه

ئاشیمه ووهوو وه‌هیشتم ئه‌ستی

ئووشتا ئه‌ستی‌یه ئووشتا ئه‌همایی

هی‌یه‌ت ئه‌شایی وه‌هیشتای ئه‌شیم

یه‌تا ئاهووه تی‌ری‌یو ئه‌تها

ره‌تووش ئه‌‌شاته چیت هه‌چا یه‌تا

وه‌نگه هو ئه‌شا ده‌زدا ئامه‌نه‌نگ

شیوس نه‌نامه ئه‌نگ هواشه‌ مه‌زدا

هی‌یه‌ت ئه‌شایی وه‌هیشتای ئه‌شیم

خشته‌ری میچا ئاهورایی ئا

ییم درگو پی‌یو ده‌ده‌ت راستاریم

رۆڵه لای لایه، کۆرپه‌م لای لایه

گوێ بگره له من، ده‌نگی ئه‌زدایه

هی‌یه‌ت ئه‌شایی وه‌هیشتای ئه‌شیم...

فرزندم لالا، دلبندم لالا، نمی دانم چرا صدایت درنمی‌آید

راستی و داد بهترین است پاکی، خوشبختی است

خوشبختی برای کسی است که راستی و داد را برای راستی و داد انجام دهد

همانگونه که خداوند راستی و دادگری است

راهبر دنیایی نیز باید بر پایه راستی و دادگری برگزیده شود

این دو با کردارها و اندیشه نیک(وهومن) برگزیده می‌شوند

تا همه کردارها، از روی نیکی و راستی و خرد انجام داده شوند

همانگونه که خداوند راستی و دادگری است

و راستی و دادگری در همه جا خود را بنمایاند

و نیک کرداری، با نیروی اهورایی پرورش یابد

و به یاری ناتوانان وناداران بشتابد

فرزندم لالا، دلبندم لالا

گوش به من بسپار، صدای خداوند است

همان گونه که خداوند، راستی و دادگری است

گونه ی دیگری از موسیقی های محلی نیز وجود دارد که به آن کارآوا می گویند. همانطور که از نام آن پیداست کارآوا یعنی آوای کار یا آوایی که حین کار اجرا می‎شود. می‎توان گفت ریشه‎ای ترین نوع از انواع گسترده‎ی موسیقی محلی مربوط به این نوع از موسیقی می‎شود. مردمان اقوام مختلف همواره برای تسهیل کار‎های خود، آن را با سرود‎ها یا آواز انجام می‎داده اند تا علاوه بر لذت از آن، سختی کار نیز قابل تحمل تر شود. رایج ترین نوع کارآوا مربوط به مناطق جنوب کشور می باشد. جاشو ها (در زبان جنوبی به معنی کارگر قایق می باشد) در هنگام ساختت لنج‎ها و قایق‎ها با ضرب چکش‎های خود بر بدنه‎ی سازه، ریتم‎های پرشور و شادی را خلق می‎کردند که کار طاقت فرسای کشتی سازی را برای آن‎ها راحت تر می‎کرد. ریتم مشهوری که در بین عوام به ریتم جنوبی ( بندری ) مشهور است حاصل از این فرایند است. نوع دیگری از موسیقی جنوب کشور که نمونه‎ای از تأثیر طبیعت بر موسیقی محلی می‎باشد، لکه (loke) نام دارد. لکه در زبان جنوبی به معنی راه رفتن شتر می‎باشد که نماد یأس و ناامیدیست. با گوش سپردن به این نوع از موسیقی میتوان به افتادگی ریتم آن و تشابهش به راه رفتن شتر پی برد. نمونه‎ای از اشعار موسیقی محلی جنوب که به خیام خوانی مشهور است:

ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم

وین یکدم عمر را غنیمت شمریم

فردا که از این دیر فنا درگذریم

با هفت هزار سالگان سر به سریم

نوع دیگری از موسیقی محلی توأم با داستان‎های محلی می باشد. یکی از رایج‎ترین راه‎های جذاب‎تر و جاودانه کردن یک داستان یا یک روایت، بیان آن به زبان موسیقی می‎باشد. این گونه از موسیقی محلی را می‎توان رایج ترین نوع آن دانست که عمدتا دارای مضماین عاشقانه، حماسی، تاریخی و .. بوده. خواستگاه این نوع موسیقی را می‎توان در شرق کشور و در سرزمین خراسان بزرگ جستجو کرد. خراسان مهد فرهنگ و موسیقی اصیل ایرانیست، در این محل فرهنگ های مختلف کرد و لر و ترک با هم پیوند خورده اند و باعث شده اند تا موسیقی بومی این منطقه تاثیر زیادی از اقلیم جغرافیای و فرهنگ های مربوط به آن بگیرد. موسیقی سنتی خراسان به دو دسته جلگه ای و کوهپایه ای تقسیم بندی می‌شود. موسیقی کوهپایه ای برگرفته از کوهپایه های هزار مسجد، دامنه اتک و مناطق دیگر است، این موسیقی در مقایسه با موسیقی جلگه ای که از فرهنگ مردم جلگه قوچان سرچشمه می‌گیرد قوی تر و رساتر و حتی گاهی تندتر است. موسیقی جلگه ای از نرمش و ملایمت درونی بیشتری برخوردار است. اصلی ترین ویژگی موسیقی خراسانی داستان پردازی های بی نظیری است که در خلال موسیقی ارائه می‌شود، یکی از مشهور ترین موسیقی‎های مردمان خراسان، موسیقی سوگورانه‎ای به نام الله مزار می باشد که روایت نافرجام یک عشق در خلال جنگ است:

الله مزاره مزاره الله مزاره مزاره

غریب رهگذارای دیدار

الله مزاره مزاره الله مزاره مزاره

وای چه روزگارایی دیدار

به پهنای صحرای دلتنگی

وای چه روزگارایی دیدار

...

اما مشهورترین موسیقی های محلی با مضامین عاشقانه را می‎توان در خطه‎ی شمال کشور جست. یکی از نمونه‎های موسیقی آوازی شمال کشور، موسیقی تغزلی می‎باشد که با مضامین عاشقانه همراه شده، خواه دلدادگی انسانی و خواه عشق به طبیعت، دام و زمین. یکی از ویژگی‎های شاخص موسیقی خطه‎ی شمال، تأثیر طبیعت بر آن است که لطافت موسیقی و تشبیه معشوق با زیبایی‎های طبیعت گواه بر همین موضوع است. همچنین مناطق شمال کشور به دلیل سابقه‎ی مقاومت مردمانشان در برابر نفوذ نیرو‎های خارجی، دارای موسیقی محلی با رنگ بوی میهن پرستی نیز می‎باشد. یکی از مشهور ترین موسیقی های منطقه‎ی گیلان که رنگ و بویی میهن پرستانه نیز دارد:

چِقَد جَنگلَ خوسی، ملّتَ وَسی؟ خَسته نُبُسی؟ می‌جانَ جانانا

تَرا گَمَه، میرزا کوچیک خانا!

خدا دانه‌یِ که من، نَتانَم خُفتن، از ترس دُشمن، می دیل آویزانا

تَرا گَمَه، میرزا کوچیک خانا!

چِرِ زوتَر نایی، تُندتر نایی، تَنها بَنایی، گیلان ویرانا

تَرا گَمَه، میرزا کوچیک خانا!

چقدر در جنگل می‌خوابی، برای مردم؟ خسته نشدی؟ ای جان جانان من

تو را می‌گویم، ای میرزا کوچک خان

خدا می‌داند که من، خواب نمی‌توانم، از ترس دشمن، دلم آویزان است (نگرانم

تو را می‌گویم، ای میرزا کوچک خان

چرا زودتر نمی‌آیی؟ تندتر نمی‌آیی؟ گیلانِ ویران را تنها گذاشته‌ای

تو را می‌گویم، ای میرزا کوچک خان!

موسیقی محلی یک کشور ریشه های حیات هویت فرهنگی آن کشور است. خوشبختانه امروزه گروه‎های موسیقی بسیاری توانسته اند با تلفیق موسیقی محلی و سبک‎های بروز موسیقی دنیا، توجه بسیاری از نسل جوان را به خود جلب کنند اما همچنان، آنچه که موسیقی محلی کشور ما به آن نیاز، حمایت و تریبون برای ارائه‎ی خود است. امروزه جشنواره های بسیاری برای موسیقی محلی و مقامی در سرتاسر کشور برگزار می‎شود اما متأسفانه آنچنان که باید مورد توجه عموم قرار نگرفته. کم تر شدن سهم موسیقی محلی از کنسرت‎ها و بازار موسیقی، از دلایل کمتر شنیده شدن آن است و این نقدیست که نوک پیکان آن، مستقیم مسئولان فرهنگی و هنری را نشانه می‎گیرد.

علاوه بر این، شما می‌توانید بهترین نقدهای فیلم‌های روز ایران و جهان را در نشریه ایماژ مطالعه کنید.

دانــــــلود رایـــــگان شــــــماره دوم ایــــــــماژ