نشریه فرهنگی، هنری و ادبی ایماژ
نوای خنیاگران چهار اقلیم: نگاهی بر ریشههای موسیقی نواحی ایران و ردپای آن بر فرهنگ امروز ما
نویسنده: احسان رضایی
ایران، کشوری با پیشینهی فرهنگی غنی و تاریخی مملو از حوادث گوناگون، همواره دارای مردمانی علاقهمند به فرهنگ و هنر بوده که علیرغم تحولات بزرگ تاریخی و فرهنگی، ریشههای خود را از یاد نبرده و همچنان ردپای آن را در جامعهی ایران میتوان دید. یکی از شاخههای بارز هنر در فرهنگ ایرانی موسیقی این کشور است. از آنجا که ایران کشوری با مردمانی از نژادها و فرهنگهای مختلف می باشد طبیعیست که نوع موسیقی این اقوام نیز متفاوت باشد. در این مقاله قصد داریم به انواع این شاخه موسیقی و اثرگذاری آن بپردازیم.
در ابتدا نیاز است قبل از بررسی موسیقی نواحی، تعریف دقیقی از آن ارائه دهیم. در عرف موسیقی نواحی به شاخهای از موسیقی اطلاق می‌شود که بر موسیقی نواحی مختلف یک کشور نظر دارد. شاید در نگاه اول این تعریف تنها تعریف ممکن از موسیقی نواحی باشد اما باید به این نکته توجه کرد که تعریف همانطور که باید جامع باشد همانطور هم باید مانع باشد تا مفاهیمی مضاف را در برنگیرد. از نظر نویسنده دو نکته ی اساسی در این تعریف ذکر نشده است. 1- بارزترین ویژگی موسیقی نواحی آن است که آیینهی تمام قد فرهنگ و تاریخ آن ناحیه هستند (در ادامه به تفصیل به این جنبه خواهیم پرداخت) که در این تعریف اثری از این ویژگی نمیباشد. 2-یکی دیگر از ویژگیهای بارز موسیقی نواحی یا به اصطلاح بومی این است که این گونه از موسیقی، شناسنامهی ناحیهی خود میباشد، بدان معنی که با گوش سپردن به این نوع از موسیقی به وضوح میتوان اثرات خرده فرهنگها، عقاید، رسوم، باورها، روزمرگی، معیشت و حتی شرایط اقلیمی را نیز در آن ها دید. همانند مورد قبل، در این تعریف از موسیقی نواحی، اثری از این ویژگی نیز نمیباشد. با توجه به دو مورد بالا میتوان به این نتیجه رسید که موسیقی نواحی با ویژگی های آن منطقه (فرهنگ، پیشینه ی تاریخی، وضعیت اقلیمی و ...) رابطه ی تأثیر پذیری و تأثیرگذاری دارد. بنابراین اگر بخواهیم تعریف نزدیکی به موسیقی نواحی داشته باشیم باید گفت، موسیقی نواحی همان موسیقی محلی یا بومی است که در هر منطقه، از تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم آن قوم تاثیر می‌گیرد و سینه به سینه به نسل بعد منقل شده و جاودانه میماند.
همانطور که در بالا گفته شد موسیقی نواحی یا همان موسیقی محلی، آیینهی تمام قد تاریخ یک سرزمین است. از ، آنجا که فلات ایران از لحاظ جغرافیای موقعیت ویژهای نسبت به کشور های همسایه داشته، همواره در طول تاریخ نیز مورد تهاجم ها و جنگهای بسیاری نیز بوده، اما غم و اندوه بسیاری از این نبردها بر دل این مردمان برای همیشه ماند و به وسیلهی موسیقی روایت تراژیک این جنگ ها جاودان شد. شعر زیر یک نمونه ای از آثار جنگ بر اشعار اقوام بختیاری می باشد که توام با یک داستان عاشقانه شده :
مي گن اسبت رفيق روز جنگه
مو مي گويم از او بهتر تفنگه
سوار بي تفنگ قدرت نداره
سوار وقتی تفنگ داره سواره
تفنگ دسته نقره م رو فروختم
براي وی قباي ترمه دوختم
فرستادم برايش پس فرستاد
تفنگ دسته نقره م داد و بيداد
همچنین یکی دیگر از انواع موسیقی نواحی، لالاییهای مادران برای فرزندانشان است، مشهورترین لالاییهای محلی مربوط به مردمان کرد می باشد که شامل موضوعاتی مانند شرح غم ها و اندوه ها، درد دل مادران، داستانهای محلی و پند هایی برای فرزندان است که به صورت آواز خوانده می‌شوند. یک نمونه از این لالاییهای مربوط به مردمان کردستان : (مورد قابل توجه به این لالایی آن است که وزن آن ده هجایی است که از اوزان گاتاها می باشد، این لالایی از نمازهای معروف مهریان و زردشتیان به جا مانده.)
روڵه لای لایه، کۆرپه‌م لای لایه
نزانم بوچی ده‌نگت ده‌رنایه
ئاشیمه ووهوو وه‌هیشتم ئه‌ستی
ئووشتا ئه‌ستی‌یه ئووشتا ئه‌همایی
هی‌یه‌ت ئه‌شایی وه‌هیشتای ئه‌شیم
یه‌تا ئاهووه تی‌ری‌یو ئه‌تها
ره‌تووش ئه‌‌شاته چیت هه‌چا یه‌تا
وه‌نگه هو ئه‌شا ده‌زدا ئامه‌نه‌نگ
شیوس نه‌نامه ئه‌نگ هواشه مه‌زدا
هی‌یه‌ت ئه‌شایی وه‌هیشتای ئه‌شیم
خشته‌ری میچا ئاهورایی ئا
ییم درگو پی‌یو ده‌ده‌ت راستاریم
رۆڵه لای لایه، کۆرپه‌م لای لایه
گوێ بگره له من، ده‌نگی ئه‌زدایه
هی‌یه‌ت ئه‌شایی وه‌هیشتای ئه‌شیم...
فرزندم لالا، دلبندم لالا، نمی دانم چرا صدایت درنمی‌آید
راستی و داد بهترین است پاکی، خوشبختی است
خوشبختی برای کسی است که راستی و داد را برای راستی و داد انجام دهد
همانگونه که خداوند راستی و دادگری است
راهبر دنیایی نیز باید بر پایه راستی و دادگری برگزیده شود
این دو با کردارها و اندیشه نیک(وهومن) برگزیده می‌شوند
تا همه کردارها، از روی نیکی و راستی و خرد انجام داده شوند
همانگونه که خداوند راستی و دادگری است
و راستی و دادگری در همه جا خود را بنمایاند
و نیک کرداری، با نیروی اهورایی پرورش یابد
و به یاری ناتوانان وناداران بشتابد
فرزندم لالا، دلبندم لالا
گوش به من بسپار، صدای خداوند است
همان گونه که خداوند، راستی و دادگری است
گونه ی دیگری از موسیقی های محلی نیز وجود دارد که به آن کارآوا می گویند. همانطور که از نام آن پیداست کارآوا یعنی آوای کار یا آوایی که حین کار اجرا می‌شود. میتوان گفت ریشهای ترین نوع از انواع گستردهی موسیقی محلی مربوط به این نوع از موسیقی می‌شود. مردمان اقوام مختلف همواره برای تسهیل کارهای خود، آن را با سرودها یا آواز انجام میداده اند تا علاوه بر لذت از آن، سختی کار نیز قابل تحمل تر شود. رایج ترین نوع کارآوا مربوط به مناطق جنوب کشور می باشد. جاشو ها (در زبان جنوبی به معنی کارگر قایق می باشد) در هنگام ساختت لنجها و قایقها با ضرب چکشهای خود بر بدنهی سازه، ریتمهای پرشور و شادی را خلق میکردند که کار طاقت فرسای کشتی سازی را برای آنها راحت تر میکرد. ریتم مشهوری که در بین عوام به ریتم جنوبی ( بندری ) مشهور است حاصل از این فرایند است. نوع دیگری از موسیقی جنوب کشور که نمونهای از تأثیر طبیعت بر موسیقی محلی میباشد، لکه (loke) نام دارد. لکه در زبان جنوبی به معنی راه رفتن شتر میباشد که نماد یأس و ناامیدیست. با گوش سپردن به این نوع از موسیقی میتوان به افتادگی ریتم آن و تشابهش به راه رفتن شتر پی برد. نمونهای از اشعار موسیقی محلی جنوب که به خیام خوانی مشهور است:
ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم
وین یکدم عمر را غنیمت شمریم
فردا که از این دیر فنا درگذریم
با هفت هزار سالگان سر به سریم
نوع دیگری از موسیقی محلی توأم با داستانهای محلی می باشد. یکی از رایجترین راههای جذابتر و جاودانه کردن یک داستان یا یک روایت، بیان آن به زبان موسیقی میباشد. این گونه از موسیقی محلی را میتوان رایج ترین نوع آن دانست که عمدتا دارای مضماین عاشقانه، حماسی، تاریخی و .. بوده. خواستگاه این نوع موسیقی را میتوان در شرق کشور و در سرزمین خراسان بزرگ جستجو کرد. خراسان مهد فرهنگ و موسیقی اصیل ایرانیست، در این محل فرهنگ های مختلف کرد و لر و ترک با هم پیوند خورده اند و باعث شده اند تا موسیقی بومی این منطقه تاثیر زیادی از اقلیم جغرافیای و فرهنگ های مربوط به آن بگیرد. موسیقی سنتی خراسان به دو دسته جلگه ای و کوهپایه ای تقسیم بندی می‌شود. موسیقی کوهپایه ای برگرفته از کوهپایه های هزار مسجد، دامنه اتک و مناطق دیگر است، این موسیقی در مقایسه با موسیقی جلگه ای که از فرهنگ مردم جلگه قوچان سرچشمه می‌گیرد قوی تر و رساتر و حتی گاهی تندتر است. موسیقی جلگه ای از نرمش و ملایمت درونی بیشتری برخوردار است. اصلی ترین ویژگی موسیقی خراسانی داستان پردازی های بی نظیری است که در خلال موسیقی ارائه می‌شود، یکی از مشهور ترین موسیقیهای مردمان خراسان، موسیقی سوگورانهای به نام الله مزار می باشد که روایت نافرجام یک عشق در خلال جنگ است:
الله مزاره مزاره الله مزاره مزاره
غریب رهگذارای دیدار
الله مزاره مزاره الله مزاره مزاره
وای چه روزگارایی دیدار
به پهنای صحرای دلتنگی
وای چه روزگارایی دیدار
...
اما مشهورترین موسیقی های محلی با مضامین عاشقانه را میتوان در خطهی شمال کشور جست. یکی از نمونههای موسیقی آوازی شمال کشور، موسیقی تغزلی میباشد که با مضامین عاشقانه همراه شده، خواه دلدادگی انسانی و خواه عشق به طبیعت، دام و زمین. یکی از ویژگیهای شاخص موسیقی خطهی شمال، تأثیر طبیعت بر آن است که لطافت موسیقی و تشبیه معشوق با زیباییهای طبیعت گواه بر همین موضوع است. همچنین مناطق شمال کشور به دلیل سابقهی مقاومت مردمانشان در برابر نفوذ نیروهای خارجی، دارای موسیقی محلی با رنگ بوی میهن پرستی نیز میباشد. یکی از مشهور ترین موسیقی های منطقهی گیلان که رنگ و بویی میهن پرستانه نیز دارد:
چِقَد جَنگلَ خوسی، ملّتَ وَسی؟ خَسته نُبُسی؟ می‌جانَ جانانا
تَرا گَمَه، میرزا کوچیک خانا!
خدا دانه‌یِ که من، نَتانَم خُفتن، از ترس دُشمن، می دیل آویزانا
تَرا گَمَه، میرزا کوچیک خانا!
چِرِ زوتَر نایی، تُندتر نایی، تَنها بَنایی، گیلان ویرانا
تَرا گَمَه، میرزا کوچیک خانا!
چقدر در جنگل می‌خوابی، برای مردم؟ خسته نشدی؟ ای جان جانان من
تو را می‌گویم، ای میرزا کوچک خان
خدا می‌داند که من، خواب نمی‌توانم، از ترس دشمن، دلم آویزان است (نگرانم
تو را می‌گویم، ای میرزا کوچک خان
چرا زودتر نمی‌آیی؟ تندتر نمی‌آیی؟ گیلانِ ویران را تنها گذاشته‌ای
تو را می‌گویم، ای میرزا کوچک خان!
موسیقی محلی یک کشور ریشه های حیات هویت فرهنگی آن کشور است. خوشبختانه امروزه گروههای موسیقی بسیاری توانسته اند با تلفیق موسیقی محلی و سبکهای بروز موسیقی دنیا، توجه بسیاری از نسل جوان را به خود جلب کنند اما همچنان، آنچه که موسیقی محلی کشور ما به آن نیاز، حمایت و تریبون برای ارائهی خود است. امروزه جشنواره های بسیاری برای موسیقی محلی و مقامی در سرتاسر کشور برگزار می‌شود اما متأسفانه آنچنان که باید مورد توجه عموم قرار نگرفته. کم تر شدن سهم موسیقی محلی از کنسرتها و بازار موسیقی، از دلایل کمتر شنیده شدن آن است و این نقدیست که نوک پیکان آن، مستقیم مسئولان فرهنگی و هنری را نشانه می‌گیرد.
علاوه بر این، شما می‌توانید بهترین نقدهای فیلم‌های روز ایران و جهان را در نشریه ایماژ مطالعه کنید.
دانــــــلود رایـــــگان شــــــماره دوم ایــــــــماژ
مطلبی دیگر از این انتشارات
میان پرده
مطلبی دیگر از این انتشارات
تابلو سوم
مطلبی دیگر از این انتشارات
دعوای چند کچل بر سر شانه: { یک نمایشنامه علمی- گزارشی }