جستاری در باب دهانه‌های برخوردی ایران: رهیافتی با بهره‌گیری از دانش مردمی

**مقدمه:**

از دههٔ ۱۹۶۰ میلادی، پیشرفت‌های چشمگیر در حوزهٔ سنجش از دور و تصاویر ماهواره‌ای، نقشی بنیادین در شناسایی قریب به ۱۷۰ ساختار برخوردی زمینی ایفا نموده‌اند. دسترسی آزاد به تصاویر ماهواره‌ای، امکان بررسی سطح زمین را برای متخصصان و غیرمتخصصان فراهم آورده و این تلاش‌ها به کشف دهانه‌های برخوردی جدید در اقصی نقاط جهان انجامیده است (برای نمونه، ر.ک. به منابع [۱-۴]). در این میان، خاورمیانه با وسعت پهناور خود، تنها سه ساختار برخوردی تأیید شده را در خود جای داده است: دهانه‌های وابار [۵]، کمیل [۱] و جبل وقف السوان [۲]. در قیاس با سایر مناطق جهان، پژوهش‌های اندکی در این زمینه در خاورمیانه صورت پذیرفته است.

**روش‌شناسی:**

در راستای شناسایی دهانه‌های برخوردی جدید در ایران، گروهی متشکل از داوطلبان انجمن آماتوری نجوم ایران شکل گرفت تا به بررسی موارد زیر بپردازد:

1. بررسی تصاویر ماهواره‌ای از طریق نرم‌افزار گوگل ارث© به منظور شناسایی ساختارهای «دایره‌ای» که احتمالاً با برخوردهای شهاب‌سنگی مرتبط باشند.

2. جستجو در گزارش‌های موجود در متون کهن دربارهٔ پدیده‌های احتمالی مرتبط با برخورد شهاب‌سنگ.

3. گردآوری گزارش‌ها و داستان‌های شفاهی رایج در میان جوامع روستایی.

اعضای گروه با استفاده از منابع آموزشی تهیه‌شده در وب و نیز شرکت در سخنرانی‌های تخصصی، با مباحث مربوطه آشنایی لازم را کسب نمودند.

تصاویر مربوط به نواحی مرکزی و شرقی ایران به مربع‌های ۳۰×۳۰ کیلومتری تقسیم شد و هر عضو، قطعه‌ای را با روشی استاندارد بررسی و ساختارهای دایره‌ای مشاهده‌شده را گزارش می‌نمود. سپس، این ساختارها با استفاده از تصاویر بیشتر، نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی و داده‌های مربوط به منطقه، مورد بررسی دقیق‌تر قرار می‌گرفتند و در صورت لزوم، مطالعات میدانی نیز انجام می‌شد.

**یافته‌ها:**

در این بخش، به گزارش دو نمونه از ساختارهای بررسی‌شده می‌پردازیم:

الف) ساختاری دایره‌ای با قطر تقریبی ۲۰۰ متر در حدود ۱۰۰ کیلومتری شمال غربی شهر بیرجند شناسایی شد (موقعیت جغرافیایی: ۳۳°۲۱’۵۷”N, 58°۱۴’۲۴”E) (شکل ۱). این عارضه در نقشهٔ زمین‌شناسی ۱:۱۰۰۰۰۰ منطقه ذکر نشده است [۶]. در تابستان ۲۰۱۲، مطالعه‌ای میدانی در این محل انجام شد. منطقهٔ مورد بررسی از سنگ‌های رسوبی تیره‌رنگ تشکیل شده است. بخش زیرین ساختار از سنگ آهک سیاه و شیل سیاه و لبهٔ آن از سنگ‌های رسوبی خشکی با لایه‌بندی منظم و واضح و نیز برخی لایه‌های چین‌خورده (در لبه‌های شمالی و جنوبی) تشکیل شده است. هیچ نشانه‌ای از پدیدهٔ برش (brecciation) و یا قطعات شهاب‌سنگی، که از شاخص‌های تشخیصی اولیه برای دهانه‌های برخوردی کوچک محسوب می‌شوند (برای نمونه، ر.ک. به منبع [۷])، در منطقه مشاهده نشد. بنابراین، احتمال اینکه این ساختار یک دهانهٔ برخوردی باشد، بسیار ضعیف است. به احتمال زیاد، این ساختار در اثر فعالیت جریان آب کوچکی که از داخل آن عبور می‌کند و نیز سه گسلی که در این محل با یکدیگر تلاقی می‌کنند، شکل گرفته است.

ب) ژنرال دایر در کتاب خود با عنوان «مهاجمان سرحد» (The Raiders of the Sarhad)، بر اساس گفته‌های مردم محلی، به دهانه‌ای اشاره می‌کند که بر اثر سقوط شهاب‌سنگ ایجاد شده است: «پیرمرد به او گفته بود که شبی، هنگامی که جوان بود، چیزی در آسمان منفجر شد و بر زمین افتاد و حفره‌ای به عمق صد فوت در دشت ایجاد کرد» [۸]. تصویری از این حفره در منبع [۹] (شکل ۲) موجود است. با توجه به شکل دهانه، بعید به نظر می‌رسد که یک دهانهٔ برخوردی باشد و شباهت بسیاری به یک چالهٔ فرونشستی (sinkhole) دارد.

این عارضه در نقشه‌ها ذکر نشده است و در حدود ۱۳۰ کیلومتری جنوب غربی زاهدان (موقعیت جغرافیایی: ۲۸°۲۴’۵۲” N, 60°۳۴’۴۴” E) واقع شده است. در مطالعه‌ای میدانی که در سال ۲۰۱۱ انجام شد، مشخص گردید که دهانه به‌طور کامل با رسوبات ریزدانه پر شده است و هیچ نشانه‌ای از پدیده‌های مرتبط با شهاب‌سنگ مشاهده نمی‌شود. بر اساس توصیفات محلی و تصویر دهانهٔ گوارکوه، این عارضه به هیچ وجه با ویژگی‌های یک دهانهٔ شهاب‌سنگی همخوانی ندارد (منبع [۱۰] نیز به همین نتیجه رسیده است) و تقریباً به‌طور قطع، یک چالهٔ فرونشستی بوده است.

علاوه بر این ساختارها، مطالعات میدانی بر روی دهانه‌های دیگر در ایران در حال انجام است که نتایج آن در آینده منتشر خواهد شد.

References:

[1] Folco L. et al. (2011) Geology, 39, 2,

179-182.

[2] Salameh E. et al. (2008) MAPS, 43, 10, 1681-

1690.

[3] Glikson Y. et al. (2008) AJES, 55, 1107-1117.

[4]

Kofman R. S. et al. (2010) MAPS, 45, 9, 1429-1445.

[5]

Wynn J.C. and Shoemaker E.M. (1998) SciAm, 279, 5, 36-

43.

[6] Geological Map of Sarghanj (1:100000). (1995)

GSI.

[7] French B. M. and Koeberl C. (2010) Earth-Sci.

Rev. ,98, 1-2, 123-170.

[8] Dyer R. E. H. (1921) the Raiders

of the Sarhad, H.F. & G. Whitherby, London, 268pp.

[9]

Skrine C.P. (1931) GEOGR J, 78, N, 321-340.

[10] Spencer

L. (1933) GEOGR J, 81, 3, 227-243.