سینمای ایران به روایت آمار، از سال ۸۷ تا ۹۷

مقدمه

سینما که از آن به عنوان هنر هفتم یاد می‌شود، پر مخاطب‌ترین نوع هنر در عامه‌ی مردم هم هست. به همین دلیل با تحلیل رفتار و سلایق تماشاگران آن می‌توان به درکی از جامعه و اوضاع اجتماعی رسید. همچنین بررسی آماری داده‌های آن می‌تواند نتایج جالبی را به دست دهد. خوشبختانه سینما جزو موضوعاتیست که آمار آن به طرز منظم و سالانه منتشر شده است. در این مطلب به بررسی آماری سینمای ایران در بازه‌ی یازده ساله‌ی ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷ می‌پردازیم.

آمار کشوری سینمای ایران

سینما به عنوان یک کالای فرهنگی-هنری راهیست برای ارتقای فرهنگ عمومی جامعه و دسترسی عموم مردم به آثار هنری مجذوب کننده. اما پیش از هر چیزی وجود سالن‌های مناسب و گستردگی این فضا در سرتاسر کشور لازمه‌ی دسترسی عموم به این آثار است.

بر خلاف تصور ابتدایی، متاسفانه دسترسی به سینما در همه‌ی شهرهای کشور آسان نیست. در برخی از استان‌ها حتی یک سالن سینما هم وجود ندارد که البته در این آمار روند بهبود این اوضاع را شاهد هستیم.

در سال ۹۷، استان تهران با داشتن ۱۹۰ سالن سینما و ۴۳۲۰۱ صندلی، یکی از بهترین دسترسی‌ها را برای عموم مردم به سینما فراهم کرده است. در نمودار زیر می توانید تعداد سینماهای فعال کشور و صندلی‌های موجود را ببینید:

یکی دیگر از داده‌های جذاب، تعداد مخاطبان سینما در هر استان است. در سال ۹۷ تهران با داشتن ۴۸% کل مخاطبان کشور، بیشترین سهم را از آن خود کرده است. در مجموع ۸۸% مخاطب کل سینما در ۱۰ استان تمرکز یافته‌اند که از دلایل آن می‌توان به توزیع نابرابر سالن‌های سینما، میزان هزینه‌ی فرهنگی در سبد خانوار و ... اشاره کرد.

قیمت‌گذاری بلیت و اثر آن بر حجم مخاطب

اواخر هر سال یا در ابتدای فروردین ماه قیمت‌های سالانه‌ بلیت سینما تصویب و افزایش می یابد. تصور عموم بر آن است که افزایش هزینه‌ی سینما باعث کاهش مخاطبان آن می‌شود. این تصور تا حدی مقبول افتاده که مدیر پردیس سینمایی آزادی افزایش بهای بلیت را عامل کاهش جمعیت مخاطبان عنوان می‌کند.

با این وجود آمارها و نمودارها نشانگر موضوعی متفاوت است. با وجود افزایش سالانه‌ی قیمت بلیت، روند رو به رشد تماشاچیان سینما حفظ شده است. گرچه برخی سال‌ها با افت میزان مخاطب روبرو بوده‌ایم اما نمودار ده ساله نشان می‌دهد که افزایش قیمت عامل اصلی نبوده چون نوسان این شاخص یکسان نبوده است.اگرچه شاید نتوان با قطعیت ارتباط افزایش قیمت با رشد تماشاچی را بی‌اثر خواند اما یافتن دلیل افت مخاطب را باید درجایی به غیر از افزایش قیمت بلیت جستجو کرد.

همچنین می‌توان نرخ رشد قیمت بلیت سینما را نیز در این ده سال مورد بررسی قرار داد. در اغلب سال‌ها افزایش نرخ بلیت بیشتر از نرخ تورم سالانه بوده است. برخی از سال‌ها که رشد نرخ تورم غیر عادی بوده است (مانند ۸۹ و ۹۷)، افزایش قیمت بلیت کمتر از تورم بوده است. می‌توان گفت در سایر سال‌ها که چنین روندی اتخاذ شده، سیاست‌های حمایتی دولت از این افزایش قیمت جلوگیری کرده اما پراکندگی این وضعیت نشان از نبود یک سیاست پایدار و قابل اتکا دارد.

مقایسه‌ی ژانرها

یکی از بهترین مولفه‌ها برای شناخت سلیقه‌ی مخاطبان ایرانی، بررسی موفق‌ترین ژانرهای سینمایی کشور است. در این تحلیل ۳۰ فیلم برتر هر سال از نظر شمار مخاطب را در نظر گرفته‌ایم و تفکیک ژانری آن‌ها به شرح نمودار زیر است:

همان‌طور که از نمودار مشخص است مخاطب ایرانی بیشتر مایل به تماشای فیلم هایی با محتوای اول اجتماعی و سپس کمدی است.

همانطور که از نمودار زیر مشخص است، فیلم هایی با محتوای اجتماعی و کمدی در طی این دوره‌ی ده ساله روند رو به رشد خود را داشته‌اند و از سال ۹۳ به بعد ما شاهد رشد بیش از پیش کمدی هستیم که در نهایت در سال ۹۶ بیشترین ژانر فیلم های ایران به کمدی اختصاص می‌یابد.

در سال ۸۹ اصغر فرهادی کارگردان به‌نام ایرانی فیلم جدایی نادر از سیمین را که فیلمی اجتماعی بود، ساخت. در همان سال این فیلم در جشنواره‌ی اسکار برنده‌ی جایزه‌ی بهترین فیلم خارجی زبان شد که اولین فیلم ایرانی بود که موفق به کسب این جایزه شد. این جایزه علاوه بر تاثیر به سزایی که بر فروش این فیلم گذاشت، باعث افزایش ساخت فیلم‌هایی با این ژانر از سال ۸۹ به بعد شد.

تحلیل‌هایی سیاسی-اجتماعی از داده‌های سینمایی

از سال ۹۵ علاوه بر این که پرفروش‌ترین فیلم‌ ، فیلمی از ژانر کمدی بوده (۹۵: من سالوادور نیستم، ۹۶:نهنگ عنبر ۲، ۹۷:هزارپا)، دائما اقبال عموم به این ژانر سیر صعودی داشته است. با نگاهی به این آثار مشخص می‌شود که همواره پرفروش‌ترین فیلم کمدی این مدت با حضور رضا عطاران بوده است که البته این حضور در سایر آثار کمدی پرفروش این ده سال هم پررنگ است، گویی در سال های اخیر رضا عطاران به «برند کمدی» در سینمای ایران تبدیل شده است. چنین برندسازی شخصی تاکنون در سینمای ایران کم‌سابقه بوده و در عین حال به اهرم فروشی برای تهیه‌کننده ها تبدیل شده است.

در تیرماه ۹۴ سرانجام پس از سال‌ها مذاکره توافق‌نامه برجام امضا شد. با وجود اینکه گشایش‌های بین‌المللی برای کشور حاصل شد اما به دلائل مختلف، تاثیر ملموسی بر وضعیت اقتصادی اقشار متوسط و ضعیف نداشت. حتی پس از مدتی تحریم‌های مجدد بر ایران وضع شد که اوج آثار مخرب اقتصادی آن از سال ۹۵ تا ۹۷ آشکار شد. با این وجود اقبال عمومی به سینما نه تنها از بین نرفت بلکه بیش از پیش رشد داشت اما با سلیقه‌ای متفاوت.

همانطور که در نمودار ها مشخص است، مخاطبان آثار کمدی رشد روزافزون را تجربه کردند این در حالی است که مشکلات اقتصادی و اجتماعی هم رو به رشد بوده‌اند. از چنین رفتاری می‌توان نتیجه گرفت سینما تبدیل به زنگ تفریحی برای فرار از مشکلات گریبان‌گیر هر روزه‌ی اکثر مردم ایران بوده است. گویی مخاطبان نه برای فکر بیشتر، بلکه برای نوعی آسایش فکری به فیلم هایی با مضامین طنز پناه برده‌اند. به خصوص که وقتی کمدی های نمایش یافته در این سال‌ها را مورد بررسیِ محتوایی قرار می‌دهیم به عقیده‌ی نگارنده بیشتر طنز سخیف و بی‌محتوا را در خود جای‌داده‌اند تا این‌که بازخوانی مشکلات روزمره‌ی جامعه باشند.

ظهور نسل جدید سینمای ایران در ژانر اجتماعی

در چند سال اخیر نسل جدیدی از فیلم‌های اجتماعی و اجتماعی-تلخ به قلم نویسندگان تازه‌نفس و کارگردانان جوان ظهور پیدا کردند. شاید بتوان آغاز این روند را با فیلم ابد و یک روز به نویسندگی و کارگردانی سعید روستایی به یاد آورد. این فیلم در سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر موفق به کسب ۹ سیمرغ بلورین از جمله بهترین فیلم از نگاه نو شد. شاید بتوان دلیل موفقیت گیشه‌ای این فیلم در سال ۹۵ را چیزی فراتر از جوایز زیاد آن دانست. برخلاف آثار کمدی، این فیلم آیینه‌ی تمام‌نمای مشکلاتی است که قشر ضعیف جامعه با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

میزان فروش، معیاری برای سنجش موفقیت فیلم

یکی از مهم‌ترین معیار ها برای عوامل سازنده فیلم ها داشتن عنوان «پرمخاطب‌ترین فیلم سینمای ایران» در هر سال است. درصورتی که باید در نظر داشت که عنوان «پرمخاطب‌ترین» و «پرفروش‌ترین» بسیار با هم متفاوت است. متاسفانه در رسانه‌ها دیده می‌شود که گاهی این صفت‌ها آگاهانه یا ناآگاهانه جایگزین هم می‌شوند.

برای مثال شنیده می‌شود که فیلم هزارپا موفق‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران شده‌است در حالی که این فیلم حتی در ۱۰ سال اخیر هم نتواسته از شمار مخاطب فیلم اخراجی های ۲ (ساخته‌ی مسعود ده‌نمکی، سال۸۸) پیشی بگیرد.در واقع به دلیل افزایش قیمت بلیت، فروش ریالی بیشتری داشته است اما تماشاگر کمتری به تماشای آن نشسته‌اند. در نمودار زیر میزان فروش و حجم مخاطبان پرفروش‌ترین فیلم هر سال را می‌توان مشاهده کرد.

تاثیر جبهه‌گیری‌های سیاسی بر فروش فیلم‌ها

در سال‌های پس از ۸۸ و با توجه به جو ناآرام سیاسی ایران، رقابت های جناحی به دنیای سینما هم کشیده شد. فیلم اخراجی‌های ۳ به کارگردانی مسعود ده‌نمکی با جهت‌گیری سیاسی اصولگرایی اکران و اصغر فرهادی با فیلم جدایی نادر از سیمین نماینده‌ی قشر اصلاح طلب شناخته شد. همین امر باعث جبهه‌گیری مردم نسبت به این فیلم‌ها و تحریم آن‌ها از سوی گروه‌های سیاسی مخالف شد. با تمام این اوصاف مردم به هر دو فیلم اقبال عمومی نشان دادند و این نشان‌دهنده‌ی این است که گویا دعواهای جناحی نه تنها ضرری به سودآوری این فیلم‌ها وارد نکرده بلکه در مجموع باعث فروش بهتر فیلم‌ها می‌شوند. همین روند در فروش فیلم‌هایی که مورد تحریم حوزه‌ی هنری یا توقیف‌های موقتی قرار می‌گیرند نیز به طور مشابه آشکار است.

کلام پایانی

بنابر آمار و نمودار های ارائه شده ، سینما در خلال تمامی ناآرامی ها و بحران های اجتماعی به حیات خودش ادامه داده و نسل به نسل به شمار تماشاگران آن اضافه شده.

روش‌های تخصصی آماری، کمک می‌کنند دریافت‌ها و نتیجه‌هایی بی‌طرفانه و مبتنی بر استدلال و داده به دست آوریم. داده‌های خام در نگاه اول نمی‌توانند نتیجه‌ای را نمایان کنند و تحلیل و بررسی آن‌ها است که نتایج قابل فهم هم برای عموم و هم برای متخصصان این حوزه فراهم می‌کند.

در پایان از آقایان رامین پاینده و حامد نوراللهی که من را در این پروژه یاری کردند، نهایت قدردانی را دارم.

منابع و مراجع

سالنامه های آماری فروش فیلم و سینما -سازمان سینمایی کشور
مرکز آمار ایران
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران