مکتب اقتصادی "امام موسی صدر"

امام‌ موسی‌ صدر به‌ اقتصاد اسلامی‌ و شیوه‌ رفع‌ اختلاف‌ طبقاتی‌ از دیدگاه‌ اسلامی‌ پرداخت.

مدتی‌ است که در حال مطالعه مکاتب اقتصادی و ایدئولوژی توسعه اقتصادی-کارآفرینی هستم. باتوجه به شرایط موجود متأسفانه نتوانستیم همپای مدل‌های اجتماعی، فرهنگی در چند دهه گذشته ایران که به خوبی تدوین شده است مدلی برای اقتصادی به جهان اعلام کنیم. در دوره‌های مختلف زمانی بزرگانی همچون حاج آقا نورالله نجفی و دیگر فعالان اجتماعی-اقتصادی توانستند در عمل مدل‌های فراگیری ویژه کارآفرینی ارائه بدهند، همانند شرکت اسلامیه در اصفهان که توانست در جهت فتح اقتصاد جهان به صورت کاربردی عمل کند و برای این اتفاق تمام اجزا اعم از جوامع روحانیت، مردم، تجار و... برای یک هدف و آن رشد کارآفرینی کشور ایران همسو شدند، ولی این فعالیت‌ها به صورت یک مکتب و ایدئولوژی ایجاد نشد. در روزگار کنونی هم می‌توان به فعالیت امام موسی صدر اشاره کرد، او علاوه بر تحصیلات حوزوی با توجه به نیاز وقت جامعه وارد رشته‌ اقتصاد دانشگاه شد و تحصیل کرد. امام‌ موسی‌ به‌ اقتصاد اسلامی‌ و شیوه‌ رفع‌ اختلاف‌ طبقاتی‌ از دیدگاه‌ اسلامی‌ پرداخت.

این مطالعات به صورت اجتماعی- اقتصادی نمایان شد، به عنوان مثال می‌توان به مشارکت در تأسیس مجله‌ مکتب‌ اسلام اشاره کرد. این مجله با هدف‌ ‌معرفی‌ دیدگاه‌های‌ دین‌ اسلام‌ درباره‌ تحو‌لات‌ سیاسی‌ و فکری ایجاد شد و امام موسی صدر برای ارائه تفکرات خود در حوزه اقتصاد اسلامی در این نشریه دیدگاه‌های خود را بروز داد. ایشان در نخستین‌ مقالات‌ خود در مجله‌ مکتب‌ اسلام، نشان‌ می‌دهد امتیازاتی‌ که‌ اسلام‌ برای‌ بستن‌ قرارداد و مشارکت‌ نیروی‌ کار منظور کرده‌ است، بیشتر از مزایای‌ صاحب‌ سرمایه‌ است. در فعالیت‌های‌ تولیدی، نیروی‌ کار هم‌ می‌تواند مزد معین‌ درخواست‌ کند و هم‌ در سود یا درآمد حاصل‌ از فعالیت‌ مشارکت‌ کند. چنانچه‌ فعالیت‌ مورد نظر با خطر همراه‌ باشد و نیروی‌ کار مایل‌ نباشد که‌ در آن‌ سهیم‌ شود، می‌تواند با درخواست‌ دستمزد معین‌ به‌ استخدام‌ درآید.

برعکس، اگر محصول‌ از بازار خوبی‌ برخوردار و احتمال‌ سودآوری‌ آن‌ زیاد باشد، کارگر می‌تواند در تولید آن‌ محصول‌ با صاحب‌ سرمایه‌ شریک‌ شود. احکام‌ و قراردادهای‌ اسلام‌ اختیار هر دو شکل‌ قرارداد را به‌ نیروی‌ کار می‌دهد. اما صاحب‌ سرمایه‌ مادی‌ فقط‌ می‌تواند کرایه‌ معینی‌ طلب‌ کند و نمی‌تواند شریک‌ شود. این‌ امتیازی‌ که‌ نظام‌ حقوقی‌ اسلام‌ به‌ نیروی‌ کار می‌دهد، موجب‌ بهره‌مند شدن‌ این‌ عامل‌ و یافتن‌ مزیت‌ هنگام‌ بستن‌ قراردادهای‌ مختلف‌ می‌شود. از آنجا که‌ این‌ اختیارات‌ در تمام‌ فعالیت‌های‌ اقتصادی‌ برای‌ نیروی‌ کار محفوظ‌ می‌ماند، درآمد حاصل‌ از تولید میان‌ کار و سرمایه‌ به‌ نفع‌ نیروی‌ کار توزیع‌ می‌شود، به‌ شرطی‌ که‌ سایر عوامل‌ ثابت‌ باشد و همچنین به‌ تعبیر امام‌ موسی‌ صدر با توجه به برنامه‌ زکات‌ که‌ در اسلام‌ پیش‌بینی‌ شده، اشاره به این می‌نمایند که یک‌ برنامه‌ مالیاتی‌ برای‌ تأمین‌ مخارج‌ فعالیت‌ها و مدیریت‌ دولت‌ نیست. بلکه‌ روشی‌ است‌ برای‌ ایجاد توازن‌ درآمد در جامعه‌ تا جایی‌ که‌ برای‌ همه‌ افراد رفاه‌ نسبی‌ تأمین‌ شود. امام موسی‌ صدر نقش‌ کار را در توزیع‌ درآمد و امتیازات‌ آن‌ را در مقابل‌ سرمایه‌ به‌ وضوح‌ نشان‌ می‌دهد. این نشان از شروع تفکرات اقتصادی نو در مکاتب اسلامی است که می‌توانستند تبدیل به یک مکتب شوند.

از فعالیت‌های امام موسی (رهبر شیعیان‌ لبنان)‌ در حوزه کاربردی- کارآفرینی می‌توان به تأسیس مدرسه‌ فنی‌ و حرفه‌ای‌ جبل‌ عامل‌ اشاره کرد. هدف از ایجاد این مدرسه این بود که جوانان‌ شیعه‌ ضمن‌ آموزش‌ دینی، حرفه‌های‌ مهندسی، کشاورزی، هنری‌ و فنون‌ مختلف‌ را بیاموزند. کار ارزشمند دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد تأسیس‌ مجلس‌ اعلای‌ شیعیان‌ در لبنان است، که امام موسی صدر به‌ مباحث‌ اقتصاد اسلامی‌ در آنجا می‌پرداخت.

با بررسی شواهد امر این نتیجه می‌رسیم که می‌توان الگویی ویژه و مکتب اقتصادی متمایزی برای رشد و توسعه اقتصادی-کارآفرینی ایران ارائه کرد و الگویی برای جهانیان شد و پیش‌شرط رسیدن به این هدف مطالعات چندوجهی و طراحی مکتبی مشارکتی با همراهی علوم اسلامی شیعه است.