جلال، مدیر مدرسه را چگونه نوشت؟

اگر آثار جلال آل احمد را خوانده باشید، بعد از خواندن «مدیر مدرسه‌» متوجه تمایز این اثر با دیگر داستان‌های آل احمد خواهید شد. اما چگونه متوجه این تفاوت می‌شوید؟ روایتِ بی‌وقفه نویسنده و استفاده‌ی هنرمندانه‌ی او از زبان عامیانه، اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها، ناتمام گذاشتن جملات و یا استفاده از چند فعل در یک جمله، به کار بردنِ سه نقطه‌ میان جملات و حذف‌ِ قواعد دستوری اضافه، همه و همه در این اثر به اوج خود می‌رسد و شاید از خود این سوال را بپرسید که چه اتفاقی برای نویسنده رخ داده تا قلمش به چنین پختگی‌ای برسد؟ کمی صبر کنید تا ابتدا به نثر جلال بپردازیم و سپس به جوابِ این سوال!

جلال آل احمد در آثارش همواره نثری دقیق، پر احساس، شیرین و تلگرافی دارد. او به استادی از زبان عامیانه در داستان‌هایش استفاده می‌کند و همین سبکِ تند، سریع و دقیقش تاثیر به سزایی در جهت‌دهی نویسندگانِ پس از خود در ادبیات معاصر ایران گذاشته ‌است. او که خود رهروِ راهی است که پیش‌تر صادق هدایت و سید علی جمالزاده پای در آن گذاشتند، توجه خود را به استفاده از زبان عامیانه در آثارش بدون لطمه خوردن به بنیه‌ی ادبی داستان معطوف کرده‌ و سعی در کنار گذاشتن کلیشه‌‌های دست و پاگیرِ ادبیاتِ آن دوره داشته‌ است. «مدیر مدرسه» از بارزترین نمونه‌های این نوع سبک داستان نویسی در ادبیات ایران است.

و اما برگردیم به پاسخِ سوال اول: جلال آل احمد «مدیر مدرسه» را تحت تاثیرِ کتاب‌ِ «سفر به انتهای شب» از لویی فردینان سلین نوشته‌ است! اما چرا سفر به انتهای شب؟

تاثیر پذیری آل احمد از آلبر کامو نویسنده فرانسوی، در آثارش واضح است چرا که نه تنها خود بارها به این مساله اشاره کرده بود بلکه با توجه به معروفیت و محبوبیت آثار کامو می‌توان ردپای آن‌ها را در آثار جلال و دیگر نویسندگان هم عصر او مشاهده کرد. اما در «مدیر مدرسه» آل احمد به روشنی از نفی تاثیر پذیری از بیگانه‌ی کامو (مورسو) گفته‌ است. اما ممکن است به نظر برسد که در این داستان به لحاظ مفهومی، ردپای سقوطِ کامو را می‌توان مشاهده کرد. با همه‌ی این‌ ها اگر از سلین کتابی خوانده باشید، بی‌شک تاثیر بسزایِ آن در نثر و نحوه روایت آل احمد در «مدیر مدرسه» را به وضوح خواهید دید. «مدیر مدرسه» نه تنها نقطه عطفی است میان آثار جلال بلکه در ادبیات معاصر ایران نیز نمونه‌ای موفق و مهم می‌باشد.

ظاهرا اولین بار که در مطبوعات ایران از سلین حرفی به میان آمده، از زبان جلال آل احمد در یک گفتگوی دراز در کتاب «ارزشیابی شتابزده»  است که در دو مورد نام سلین را به پیش می‌کشد. آل احمد در نفی تاثیر پذیری از کامو در«مدیر مدرسه» چنین می‌گوید:

«بیگانه‌ی کامو بی‌اعتناست و بهت‌زده، در حالیکه مدیر مدرسه‌ی من سخت با اعتناست و کلافه… چون زیر ماشین له می‌شود. این دنیای تنها رو من بهترین نوعش را به شما توصیه می‌کنم بخوانید. آقای لویی فردینان سلینِ فرانسوی. من در مدیر مدرسه از او تاثیر گرفتم، اگه می‌خواهید بدونید؛ کتابی داره به اسم «سفر به انتهای شب». این کتاب به نظر من شاهکار ادبیات فرانسه است. تو خود فرانسه هم قدرشو نشناختند. تو خود فرانسه هم تا زنده بود زدَنِش. از این زندون به اون زندون. بعد هم در تنهایی و نمیدونم گرسنگی دق کرد و مرد…»

لویی فردینان سلین، از مهم‌ترین نویسنده‌های فرانسوی است که به نوعی هم عصرِ جلال آل احمد بوده‌است. مهم‌ترین و برجسته ترین اثرش «سفر به انتهای شب» است که پیش‌تر به آن اشاره شد. بسیاری از نویسندگان این کتاب را به عنوان شاهکار قرن بیستم می‌دانند. سلین با انتشار آثارش در بحبوحه‌ی جنگ، ناامیدی و سیاهی در سراسر اروپا، امیدی تازه و جانی دوباره در روح ادبیات فرانسه دمید. از او به عنوان نویسنده‌ای یاد می‌کنند که زبان فرانسه را پس از سالها دوباره زنده کرد. سلین با تکیه بر روایت حقیقت بدونِ کم و کاست، استفاده از زبان عامیانه، ابداعِ نوعی طنزِ موقعیت اما تلخ، رها کردن ساختارِ ادبیِ کلاسیک و ساختن قواعد صرفِ جدید، حتی ایجادِ ضرب المثل‌های دلخواهش و هم چنین به کارگیری از سه نقطه‌هایی (…) که در هر خط از آثارش مکررا مشاهده می‌شود، توانست سبک جدیدی در ادبیات جهان ارائه نماید. جلال آل احمد نیز با بهره گیری از همین اصول و قواعد در «مدیر مدرسه» توانست یکی از بهترین آثارش را خلق کند.

فرهاد غبرائی در پیشگفتار کتاب «سفر به انتهای شب» راجع به سلین می‌گوید:

«نویسندگان متعددی او را هم پایه بزرگانی چون؛ جویس، پروست، فاکنر و کافکا دانسته‌اند. اما براستی مقایسه‌هایی این چنین، برای شناخت سلین کافی نیست.»

پس اگر مدیر مدرسه را نخوانده‌اید، این کتاب را جزو لیست کتاب‌های «باید خوانده شود» خود قرار دهید. شاید بعد از خواندن آن دلتان هوای خواندن رمان‌های حجیم ِ سلین را بکند!

در قسمت بعدی صفحه ۷۷ پرونده‌ای در مورد این کتاب و جلال آل احمد خواهم داشت. منتظر قسمت بعدی باشید ?

کانال یوتوب صفحه ۷۷

پ.ن: قسمت بعدی صفحه ۷۷ منتشر شد: همه چیز درباره‌ی کتاب مدیر مدرسه اثر جلال آل احمد