خوشنویسی در عصر ایلخانیان

خوشنویسی هنر شاخص دوران ایلخانیان

مغولها در اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری وحشیانه به سرزمین‌های اطراف خود یورش برده و بخش وسیعی از دنیای متمدن آن زمان را تصرف کردند و بزرگترین امپراتوری پیوسته را از نظر وسعت سرزمین در تاریخ بشر تشکیل دادند.

حملهٔ ویرانگر مغول‌ها به ایران در اوایل قرن هفتم هجری صورت گرفت و موجب از بین رفتن بسیاری از آثار فرهنگی ما شد.

اما اندکی بعد مغول‌ها با تسلط کاملی که بر ایران و بین‌النهرین یافتند، به حکومت عباسیان در بغداد نیز پایان دادند و مسلمان شدند و آغاز شکوفایی هنر خوشنویسی شروع شد.

خوشنویسی با حمله مغول‌ها در ابتدا موجب پیدایش وقفه‌ای در روند رشد آن‌ شد، اما پس از اینکه حاکمان ایلخانی اسلام آوردند و هنر کتابسازی مورد توجه فراوان قرار گرفت خوشنویسی جان تازه‌ای گرفت.

نخستین خط کاملاً ایرانی بعد از حمله مغول
خوشنویسى در عصر ایلخانیان بعد از ثبات حکومت مغول و گرایش آنها به اسلام به رونق خود رسید.

در این دوره در عرصه خوشنویسی اسلامی، نخستین خط کاملاً ایرانی بعد از حمله مغول رایج شد که به خط تعلیق معروف است. این خط در دوران ایلخانیان ابداع شد.

ویژگی این خط در این است که حروفش از سمت راست به چپ، و کمی از پائین به بالا تمایل دارند.

تذهیب نیز چون گذشته شامل آرایش میان سطرها بود و در نسخه‌هایی نیز طلااندازی بر زمینه کاغذ دیده شده‌است.

طلااندازی یعنی دور کلمات یا جملات را با خطوطی که مناسب با حرکت خط بوده، حاشیه بندی می‌کردند.

سپس فاصله میان سطرها را با رنگ طلایی پر می‌کردند. این شیوه به خصوص در عهد ایلخانیان مورد توجه قرار گرفته‌است.

هنر خوشنویسی شاخص هنر اسلامی و ایران
هنر خوشنویسی دوران ایلخانیان از دوران‌های شاخص هنر اسلامی و ایران و آسیای مرکزی به‌شمار می‌رود.

خوشنویسان بعد از حمله مغول و ثبات حکومتی هولاکوخان و حامیان ایلخانی و اسلام آوردن آنها، اغلب کتابت قرآن را با تذهیب‌ها و نقش‌هاى دل‌انگیز مى‌آراستند.

انواع خطوط در این دوره، نمونه‌هاى برجسته‌اى دارد که در تاریخ ایران داراى اهمیت بسیار است.

شکوفایی مجدد خطاطی و خوشنویسی
با از بین رفتن تسلط خلیفه بغداد بر سرزمین‌هایی مانند ایران پس از یک دوره رکود، شکوفایی مجدد خطاطی و خوشنویسی، هنرها و علوم آغاز شد.

خواجه رشیدالدین فضل‌الله
در همین زمان به همت خواجه رشیدالدین فضل‌الله، مرکزی علمی و هنری به نام «ربع رشیدی» در تبریز ایجاد گردید و باعث تشویق و ترغیب هنرمندان و دانشمندان شد.

خواجه رشیدالدین مردی فاضل بود و از مهم‌ترین فعالیت‌هایی که صورت داد، دوباره‌نویسی و گردآوری آثار گذشتگان بود.

یعنی به عبارتی دست به حفظ و اشاعه فرهنگ دانشمندان و هنرمندان زد و همین نکته موجب ایجاد آثار بی‌شماری در عهد مغول و پس از آن گردید.

جذب هنرمندان به دربار ایلخانی
با تثبیت حکومت مغول‌ها و ایجاد خاندان ایلخانیان در ایران و آسیای مرکزی، بزودی فاتحان مغول هنرمندان را که جذب دربار عباسیان شده بودند، به خدمت خود گرفتند.

وارثان چنگیزخان مغول با قبول دین اسلام دست به تأسیس دولت‌هایی در ایران زدند و هنرمندان را به پایتخت‌های خود در تبریز و مراغه کشاندند.

در امان ماندن شیراز در حمله مغولها
از طرفی هم به علت مصالحه‌ای که بین حاکمان محلی شیراز صورت گرفت، شیراز از گزند و یورش مغول‌ها در امان ماند و بر این منوال گروهی از هنرمندان نیز جذب شیراز شدند.

خوشنویسی و معماری و هنرهای وابسته نظیر کاشیکاری و گچبری نیز در این دوره رشد قابل توجهی داشت.

بیشتر مقابره‌های دوره ایلخانی نیز به سبک دوره سلجوقی  خوشنویسی و بنا شده‌اند.

 بناهای مهم مذهبی و غیر مذهبی
برخی از بناهای مهم مذهبی و غیر مذهبی دوره ایلخانی عبارتند از:
1) مدرسه امامی در اصفهان
2) مدرسه/مسجد جامع اصفهان و محراب اولجایتو
3) گنبد یا آرامگاه سلطانیه
4) بقایای قصری در تخت سلیمان و علائم و آثار رصدخانه مراغه و چندین کاروانسرا

در این دوره به سبب ارزشی که برای حفظ و احیاء آثار علمی و ادبی گذشته قائل می‌شدند، نهضت کتاب‌آرایی به همراه خوشنویسی و تذهیب آغاز شد.

رونق تولید و رونویسی قرآن  در عصر ایلخانی
پیش از آن عمده تولیدات هنری و کتاب‌سازی نفیس در انحصار تولید و رونویسی قرآن بود.

در این دوره کتاب‌هایی ادبی مثل کلیله و دمنه٬ شاهنامه فردوسی و مانند آن‌ها را بارها رونویسی کردند.

همین آثار باعث ایجاد نقاشی‌هایی شد که روشنگر شیوه نقاشی این دوره‌است. شیوه‌ای که در این نقاشی‌های مطرح است، از نظر فنی به مراتب قوی‌تر از نقاشی‌های عهد سلجوقی است.

رنگ‌ها تنوع بیشتری دارند، طرح‌ها از دقت بیشتری برخوردارند و دقت در جزئیات که حاصل تأثیر نقاشی چینی است به راحتی قابل تشخیص است در اکثر این نقاشی‌ها شکل‌هایی که منشأ چینی دارند، دیده می‌شود.

مثل کوه‌ها، ابرها و پرندگانی که با دقت طراحی شده‌اند و گل‌ها و درختانی که از پیچ و تاب هستند.

تأثیر آشکار نقاشی چینی و وارد شدن عناصر تصویری چینی در آثار هنری ایران از نکات مهم در این عهد بود. این عناصر در نقاشی‌های عهد ایلخانی به خوبی هویداست.

جذب هنرمندان به شیراز در عهد ایلخانی
از آنجا که در شیراز امنیتی نسبی به وجود آمد، هنرمندانی نیز جذب شیراز گردیدند و دست به ایجاد آثاری زدند که متفاوت از مکتب تبریز بود تفاوت عمده میان این نقاشی‌ها در تأثیرپذیری کمتر نقاشان از شیوه‌های چینی است.

به نوعی که با نقاشی‌های عهد سلجوقی قابل مقایسه‌اند.

شاهنامه بزرگ ایلخانی (دموت)
مهمترین نسخه اواخر دوره ایلخانان شاهنامه بزرگ ایلخانی (دموت) است که در دهه ۷۳۰، احتمالا با حمایت ابوسعید ایلخانی و به سرپرستی وزیرش، غیاث الدین محمد، در دو مجلد در تبریز کتابت و مصور شد. سودآور محتمل دانسته است که کتابت جلد نخست این نسخه کار عبداللّه صیرفی باشد.

دو نکته درباره خوشنویسی عصر ایلخانی
این احتمال دو نکته را درباره خوشنویسی در این دوره مطرح می‌کند:

1) این‌که پیروان یاقوت مستعصمی، هم چون خود او در زمینه های مختلفی فعالیت می‌کردند که از مصحف نویسی تا کتابت آثار شاعران پارسی و طراحی کتیبه‌ها را دربر می‌گرفت.

2) ضرورت کار گروهی کاتبان با یکدیگر و نیز با نقاشان و مذهّبان برای تهیه نسخه های عظیم و چندجلدی بود.

کتابت رمان سمک عیّار
مقارن همین ایام نسخه‌ای سه جلدی از کتاب سمک عیّار به همین سیاق در شیراز کتابت شد که جلد سوم آن با دست خطی متفاوت نگاشته شده است.

سمک عیّار رمانی است مشهور و قدیمی به زبان فارسی که در سدهٔ ششم هجری نوشته شده است.

داستان‌های این کتاب سه جلدی به دست فرامرز پسر خداداد پسر عبدالله نویسنده (کاتب) ارجانی (ارگان یا بهبهان کنونی در استان خوزستان) جمع‌آوری شده است.

وی داستان‌ها را از زبان یک راوی به نام صدقهٔ ابوالقاسم فراهم آورده است. 

تک‌برگ‌های خوشنویسی
یاقوت و پیروانش در نگارش تک‌برگ‌های خوشنویسی یا قطعه نویسی هم دست داشتند.

در این قطعه‌ها که بیش‌تر آن‌ها بعدها در مجموعه مرقعات یا جُنگ ها گرد آمد، مطالب متنوعی نوشته می‌شد؛ از جمله آیات قرآن، کلام و نام معصومین، ادعیه، سخنان قصار فلاسفه و تمرین مفردات.

از آسیب‌هایی که به برخی از این قطعه‌ها وارد شده، پیداست که خطاطان سیّار که در جستجـوی حـامی به دربـارهای مختلف می‌رفتند آن‌ها را با خود جابه جا می‌کرده اند. 

پیدایش قلم ایرانیِ تعلیق
در کنار گسترش کاربرد اقلام ستّه، نخستین شواهد استفاده از قلم ایرانیِ تعلیق به عنوان قلمی مستقل، در مکاتبات دیوانی و فرمانها از اواخر سده هفتم در دستگاه ایلخانان پدیدار شد.

علت اصلی رواج این خط که به تعلیق قدیم یا تعلیق اصل معروف استنیاز ایلخانان به داشتن خطی برای نوشتن مکتوبات فارسی بود.

🔸جهت مطالعه بیشتر این مبحث به پرتال فرهنگی راسخون مراجعه فرمایید...🔸